«Գրիգոր Արծրունի» գրադարան. Գրադարան :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

«Գրիգոր Արծրունի» գրադարան. Գրադարան

Իրան / Արևմտյան Ատրպատական / Սալմաստ / Ղալասար

Պատմություն

Հայտնի է, որ դեռևս 1898 թ. «Փայաճուկ, Ղալասար և Մահլամ գիւղերում ևս գրադարանի փորձեր եղան և այդ նպատակով ընկերութիւններ հաստատուեցան, սակայն տեղացի երիտասարդները շարունակ պանդխտելու ստիպուած լինելով՝ չեն կարողացել պէտք եղածին պէս նուիրուել գործին և ուշադրութիւն դարձնել»:

«Արարատ», 1898, Թ, էջ 404:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 308:

Ինչպես երևում է, արդեն 1898 թ.` տարեվերջին, այն փաստացի հիմնվել էր, քանի որ արդեն այդ ժամանակ առաջին նվերներն էր ստանում (օրինակ՝ «Մշակ» թերթը):
Այնուամենայնիվ, հաջորդ իսկ տարում՝ 1899 թ., շնորհիվ հատկապես Սամսոն Թադևոսյանի գործադրած ջանքերի, ղալասարցիները կարողանում են գրադարան ունենալու բուռն ցանկությունն իրականություն դարձնել. «Սալմաստի ամենահարուստ գրադարանն է Ղալասար գիւղի «Գ. Արծրունին», որը հիմնւած է թէև աւելի ուշ, 1899 թւի ապրիլին, գիւղի երիտասարդութեան նախաձեռնութեամբ», ընդ որում, անվանակոչվում է ի պատիվ մեծահամբավ «Մշակ» լրագրի հիմնադիր-խմբագիր երախտաշատ Գրիգոր Արծրունու:

«Մշակ», 1899, N 3, 9 յունվարի, էջ 3:
Ֆրանգեան Ե., Ատրպատական, Թիֆլիս, 1905, էջ 171:
Ա., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1899, N 25, 10 փետրվարի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 308:

1899 թ. ապրիլի 30-ի գրություններից մեկի համաձայն՝ Հասրաթ Հասրաթյանն ու Թադեոս Զաքարյանը դիմում են հայ հասարակությանը՝ խնդրելով գրքերով և այլ նվիրատվություններով նպաստել գրադարանի գործունեությանը, քանի որ «...նպատակն է Պարսկաստանի մի խուլ և խաւար անկիւնում սէր տարածելու դէպի գիրքը և գրաւոր խօսքը, որ այնքան թանկագին է ամեն մի ժողովրդին բարեկամ անձնաւորութեան համար»:

«Մշակ», 1899, N 101, 5 յունիսի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 308:

1899 թ. ընթացքում հաստատությունը համալրվում է 300-ից ավելի գրքերով:
Նույն թվականի դեկտեմբերի 6-ին գրադարանի վարչությունը խորին շնորհակալություն է հայտնում նվիրատուներին և առանձնապես Խորեն եպս. Ստեփանեին, Ծոցիկյանին, Բերբերյանին, Հովսեփ Միրզոյանին, բժիշկ Սիմոն Շահնազարյանին, որոնք «...ուզեցին ճոխացնել մեր աղքատիկ գրադարանը իր սկզբնաւորութեան դժուարին գործում Պարսկաստանի այս հեռաւոր և խուլ, ողորմելի անկիւնում, ուղարկելով մեզ իրանց ինքնուրոյն հեղինակութիւններից կամ ուրիշների գործերից մի-մի օրինակ»:
Ընդամենը երեք տարի անց՝ 1902 թ. «Ղալասարի գրադարան-ընթերցարանը երիտասարդութեան կենտրոնավայրը դարձաւ...»:

Ման. Արմէն, Նամակ Պարսկաստանէն, «Արմէնիա», 1900, N 61, 10 մարտի, էջ 2:
«Մշակ», 1899, N 241, 24 դեկտեմբերի, էջ 2:
Ն. Հանգոյց, նշվ. հոդվ., «Հայրենիք», 1924, N 7, մայիս, էջ 139:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 308-309:

1903 թ. գյուղն ուներ կանոնավոր գրադարան, որին նույն թվականին անվճար նվիրվում է «Մշակ» թերթը:
Նույն ժամանակաշրջանում «...համարվում է ամենահարուստը ամբողջ Սալմաստի մէջ, նոյնիսկ ամբողջ Ատրպատականում, չը հաշւած միայն Թաւրիզը: «Գ. Արծրունի» գրադարանը այժմ ունի... մօտ 1000 տեսակի գրքեր, կամ 1200 կտոր: Գրքերի այս թիւը մեծ է, նոյնիսկ շատ մեծ Ղալասարի նման փոքրիկ գիւղի համար»:

Կարօ, նշվ. հոդվ., «Նոր-Դար», 1903, N 174, 1 հոկտեմբերի, էջ 2:
«Մշակ», 1903, N66, 27 մարտի, էջ 3:
Ֆրանգեան Ե., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1903, N 177, 16 օգոստոսի, էջ 3:

1905 թ. դրությամբ հաստատությունը պատկանում էր երկսեռ դպրոցին և արդեն ուներ շուրջ 1300 կտոր գրականություն:
Հասարակական բարքերը նկատի առնելով՝ 1906 թ. նշվել է. «Այն ժամանակ, երբ դեռ Ղալասարում, Սալմաստի բուրժուա-կալուածատէրերի ոստանում չէր հիմնւել գրադարան-ընթերցարան և այդ աւելի գրաւիչ ու աչքառու դարձնելու համար «Արծրունի» անւամբ չէր մկրտւել, ղալասարցիներից շատերը լրագիրներ էին ստանում, բայց այժմ՝ երբէ՛ք, բոլորն էլ օգտւում են գրադարանի ստացածից, իսկ գրադարանից օգտւելու իրաւունք ունեցող չքաւոր արհամարհուածները, իհարկէ չեն յանդգնի Կիրակոս աղայի կամ պ. Մարկոսի ներկայութեան ընթերցարանում նստել եւ կարդալ»:

Նիւթեր Հ. Յ. Դաշնակցութեան պատմութեան ..., հ. Դ, էջ 267:
Ֆրանգեան Ե., Ատրպատական, Թիֆլիս, 1905, էջ 171:
Ասօ, Նամակ թրքա-պարսկական սահմանագլխից, «Երիտասարդ Հայաստան», 1906, N 6, 1 օգոստոսի, էջ 45:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 309:

Կրթական հաստատությունների (երկսեռ դպրոց, գրադարան, թատերասրահ) գործունեության շնորհիվ Ղալասարն արդեն 1905 թ. արձանագրում է այլ գյուղերի համեմատ էապես գերազանցող ցուցանիշ. բնակիչների մոտ կեսը գրագետ էր:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 38:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 309:

1908 թ. գյուղի հարուստ գրադարանը միևնույն ժամանակ ծառայում էր որպես ուսուցչանոց և զարդարված էր հայ գրողների մեծադիր նկարներով, քարտեզներով:

Ա. Ա., Արծիւների մօտ. Քառասուն եւ երկու տարի առաջ, «Ալիք», 1950, N 180, 13 օգոստոսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 309:

1915 թ. ամբողջությամբ ոչնչացվում է, սակայն 1920-ական թթ. դպրոցի վերաբացմանը զուգահեռ ղալասարցիները վերականգնում են նաև հանրօգուտ այս հաստատությունը, որն էլ սկսում է համալրվել զանազան հրատարակություններով և պարբերականներով:
1917 թ. հունիսի դրությամբ վերանորոգված գրադարան-ընթերցարանն ուներ մոտ 500 գիրք, ստանում էր նաև «Այգ», «Արարատ», «Արև», «Հորիզոն» և «Նոր սերունդ» պարբերականները: Ի դեպ, ցավով արձանագրվել է, որ «...գիւղացիք չեն օգտւում: Գրադարանը մեզ մօտ առհասարակ ծառայում է մատաղ սերնդի համար, բայց դժբախտաբար շատ քիչ մանկական գրքեր կան: Յոյս ունինք այդ տեսակ գրքերն էլ ձեռք կբերեն»:

Շաւան, նշվ. հոդվ., «Այգ», 1917, N 23, 11 յունիսի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 309:

1937 թ. հանգուցյալ Կարապետ Տեր-Աբրահամյանի այրին ամուսնու և աղջկա հիշատակին գյուղի համայնքին նվիրում է մեկ տարվա «Ալիք» թերթ:
Մինչև Առաջին աշխարհամարտը շարունակաբար հարստացած և իր առաքելությանը լիովին ծառայած գրադարանը համանման հաստատությունների շարքում երևույթ էր ոչ միայն Սալմաստի հայաբնակ գյուղերի շրջանակում, այլև ողջ գավառում, որի շնորհիվ շուրջ երեք տասնամյակ անց էլ շեշտվում էր հաստատության բացառիկ դերակատարությունը:

«Ալիք», 1937, N 390, 5 հոկտեմբերի, էջ 3; N 392, 10 հոկտեմբերիէջ 3:
Ստեփանեան Մ., Մեր Սամսոնը, «Ալիք», 1945, N 71, 8 ապրիլի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 309: