Որբանոց :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Որբանոց

Իրան / Արևմտյան Ատրպատական / Սալմաստ / Ղալասար

Պատմություն

Հասարակական կյանքի զարգացմանը նպաստող վերոնշյալ բոլոր օգտակար հաստատությունների գոյությանը և, ըստ կարելվույն, գործունեությանը հակառակ, այնուամենայնիվ, առկա կացությունը ևս երբեմն ենթարկվում էր խիստ քննադատության. «...Սալմաստի հայ հարուստների աւանը` մեծ և գեղեցիկ բնակարաններով, որոնք ի ներքուստ էլ, իհարկէ, ամեն յարմարութիւններով պատրաստված են ընչաւէտների նշանաբանը` այս վաղանցիկ կեանքում կարելի եղածին չափ իրագործելու: Արզումանեան, Հասրաթեան, Շահգալդեան... նաև Բաբայ Յարութիւնեան, միակ նշանաւոր գերդաստաններն են ամբողջ աւանում: Բայց դուք այսպիսի մի կենտրօնից սպասված զարգացման և առաջադիմութեան յետին նշոյլը անգամ չէք կարող տեսնել այդտեղ...: Ղալասարում հասարակական կեանք չը կայ բոլորովին, այլ առանձնացած, կղզիացած մի գոյութիւն»:
Անցնելով դրվատանքի արժանի երևույթներին՝ նույն թղթակիցը նշում է. «...Ղալասարում տեսանք մի մխիթարական երևոյթ, որը սակայն օտար աշխատանքի և զոհողութեան ու մարդասիրութեան արդիւնք է: Դօկտօր Լեպսիուսի ձեռնարկութեամբ անցեալ ամառ հաստատված որբանոցն է այդ, որին ևս այցելեցինք: Այդ բարեսիրական օթևանում պատսպարված են 40 երկսեռ որբ մանուկներ, որոնք բացի մեծից, որ Սղերտ քաղաքից է, ամենքն էլ աղբակեցի են և վայելում են ցանկալի խնամք, հոգատարութիւն և դաստիարակութիւն, որբանոցը առայժմ զետեղված է «որդիք Բադալ Արզումանեանցների» ընդարձակ բնակարանում և գտնվում է Մ. Պաղդասարեանի տնօրէնութեան տակ: Այդտեղ մենք ծանօթացանք նաև հեռ. Էդվարդ Ֆօն Բէրգմանի հետ, որ դօկտօր Լեպսիուսի կողմից ընդհանուր տեսուչ նշանակված է ս. Թադէոս Առաքեալի, Ղարադաղի, Սալմաստի և Ուրմիայի «գաղթականներին օժանդակ գերմանական ընկերութեան» մեծ և գովելի գործին»:

Ուղևոր, Սալմաստ, «Մշակ», 1898, N 36, 7 մարտի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 309-310:

Այլ վկայության համաձայն՝ որբանոցը հիմնվել է ոչ թե 1897, այլ 1896 թ., ընդ որում, նաև ոչ թե դր. Լեփսիուսի, այլ գերմանացի Հանս Ֆիշերի և շվեդ Մ. Հոյերի ջանքերով:
Որբանոցի բարենպատակ առօրյան, սակայն, հաճախ էին խոչընդոտում ոչ միայն արտաքին, այլ նույնիսկ ներքին խնդիրները: Սկզբում որբանոցը տհաճ իրավիճակում էր հայտնվել անգլո-գերմանական հակասությունների պատճառով. «Տասն և հինգ օրից աւելի է Սալմաստ են եկել Վանի անգլիական հիւպատոս Ալէքսանդր Հիբիուս: Հիւպատոսները ամեն տեղ ման են գալիս ստուգելու Սալմաստի և առհասարակ վերջերումս տեղի ունեցած դէպքերի պատճառները: Ի միջի այլոց ամբաստանել էին Ղալասար գիւղում դոկտոր Լէպսիուսի հիմնած որբանոցը, որի տեսուչն է գերմանացի Բերգման և ուսուցիչներն են՝ Միհրան Բաղդասարեան և իր կինը: Ապացուցվեց, որ այս հաստատութիւնը, ուր խնամվում են յիսունի չափ գաղթականների որբեր, բացի մարդասիրական լինելուց, որևէ կասկածից հեռու է...: Մի շաբաթ առաջ Սալմաստում պարսից կառավարութիւնը ձերբակալեց և Թաւրիզ բերեց դօկտոր Լէպսիուսի որբանոցի ուսուցիչ ամերիկահպատակ Միհրան Բաղդասարեանցին, իբրև կասկածելի անձն: Պարոնը ազատ ման է գալիս Թաւրիզում և գտնվում է անգլիական հիւպատոսի հովանաւորութեան ներքև: Հիւպատոսը ձերբակալման պատճառները պահանջեց Քեարդիւզարից և Ամիր-Նիզամից, բայց մինչև այսօր էլ որոշ պատասխան չեն տուել, չունենալով որևէ փաստ ձեռքերում: Ուսուցիչ Բաղդասարեան պահանջում է բաւարարութիւն և նիւթական վնաս»:

Յ. Վռամ., Պարսկահայոց վիճակը, «Արաքս», 1898, գիրք Ա, էջ 146:
W., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1898, N 68, 25 ապրիլի, էջ 4: Խնդրո առթիվ նաև նշվել է. «Օտար որբանոցներից աչքի է ընկնում Սալմաստի Ղալասար գիւղի գերմ. որբանոց, ուր 60-ից աւելի որբեր են պատսպարվում: Սակայն այս հաստատութիւնը ահագին տարաձայնութեանց և կռիւների ասպարէզ է դարձել որբանոցի տնօրէն Միհրան Պաղտասարեանցի և վերատեսուչ Բերգմանի մէջ: Գործը այնտեղ է հասնում, որ յունիս 18-ին Բերգման պարսիկ ֆարրաշներով պաշարում է որբանոցը՝ կամենալով բռնութեամբ գրաւել և դուրս վռնտել տնօրէնին: Միջամտում են Թաւրիզի ռուսական, անգլ. և գերմ. հիւպատոսները: Վերջապէս գործը վերջանում է նրանով, որ որբանոցի բարերարների ներկայացուցիչ դկ. Լեպսիուս ուղարկում է Գերմանիայից՝ որպէս քննիչ, Մ. Ս. Փիրան անուն անձին, միևնոյն ժամանակ, հրամայելով տնօրէնին հեռանալ առանց այլևայլութեան» («Արաքս», 1898, գիրք Ա, էջ 164):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 310:

Շատ չանցած՝ սրան հետևում է նոր տհաճ անակնկալը. «Անյայտ և անծանօթ պատճառով, Ղալասարի որբանոցի տնօրէնը՝ ամերիկահպատակ պ. Միհրան Պաղտասարեան, Խօյի օսմանեան շէհբէնդէր-Րիզա-բէկի պահանջմամբ, ձերբակալվեց և երեք օր է բանտարկված է, հակառակ օրէնքի, որի տրամադրութեանը համաձայն, օտարահպատակները Պարսկաստանում չեն կարող ձերբակալվել կամ բանտարկվել առանց կոնսուլի հաւանութեան: Այդ առիթով այժմ մեծ խնդիր է բացված»:
Հերթը հասնում է ներքին առճակատումներին. «Մի ամսից աւելի է, որ դօկտօր Լէպսիուսի Սալմաստում ունեցած որբանոցի տեսուչ գերմանացի պարօն Բերգմանի և ուսուցիչ-վերակացու պարոն Միհրան Բաղդասարեանի մէջ գժտութիւններ են ծագել. փոխադարձ բողոքներ ուղղվեցին դօկտօր Լէպսիուսին: Չը նայած որ մեծ գոհունակութեամբ են խոսում պ. Մ. Բաղդասարեանցի ուղղութեան և եռանդի մասին, սակայն դօկտօր Լէպսիուսի կողմից պարոնը պաշտօնանկ եղաւ, առանց բողոքների քննութեան: Պ. Բաղդասարեան չէ ուզում յանձնել որբանոցը, որի համար մեղադրում են իրան: Սակայն վերջին անգամ առնված տեղեկութիւնները յոյս են տալիս, որ երկու կողմն էլ իրաւախոհ կը լինեն և գուցէ նորից իր պաշտօնին հաստատվի պ. Բաղդասարեանց: Արդարև փափագելի կը լինէր, որ գոյանար այդ իրաւախոհութիւնը երկու պաշտօնեաների մէջ, և մենք տեսնէինք պ. Բաղդասարեանցին կանգնած իր պաշտօնի գլխին, իբրև ընդունակ և կարող անձն»:
Պաստոր Բերգմանը փորձում է խնդիրը նաև բռնի ուժով լուծել, սակայն ապարդյուն:

«Մշակ», 1898, N 61, 16 ապրիլի, էջ 3: Ի դեպ, ամերիկահպատակ Միհրան Բաղդասարյանցի՝ Թուրքիայի հյուպատոսի թելադրությամբ բանտարկվելու մասին նշվել է նաև. «...չնայելով որ օտարահպատակներն ինչպէս Թիւրքիայի, նոյնպէս և Պարսկաստանի մէջ չեն կրնար ձերբակալուիլ, առանց իրենց հիւպատոսի կողմէն մէկը ներկայ գտնուելու: Այս պատճառով խնդիր է ծագեր Դավրէժի անգլիական հիւպատոսարանին և պարսիկ կառավարութեան միջև» («Արմէնիա», 1898, դ 69, 11 մայիսի, էջ 3): Հայտնի է նաև, որ անգլիական հյուպատոսի միջնորդությամբ Միհրան Բաղդասարյանցը կարճ ժամանակ անց ազատ է արձակվում («Արմէնիա», 1898, N 72, 21 մայիսի, էջ 1):
W., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1898, N 110, 25 յունիսի, էջ 3-4: Վերջինիս հետևում է որբանոցի տնօրեն Մ. Բաղդասարյանի պատասխանը. «Թոյլ թուէք ինձ «Մշակի» N 110-ի մէջ Թաւրիզից, W ստորագրութեամբ, իմ մասին հաղորդած սխալ լուրն ուղղել: Երեք ամիս է, որ ամբողջ Ատրպատականը յուզված է գերմանացոց Հիլֆսբունտի օգնութեամբ և մեր նախաձեռնութեամբ հաստատված Ղալասարի որբանոցի վերաբերութեամբ պատահած ցաւալի անցքերի պատճառով: Բայց աւելի ցաւալին այն է, որ այս կամ այն անձնաւորութիւնը շարունակ աշխատել է այնպէս ցոյց տալ, իբր թէ ես՝ տեսուչ պաստօր ֆօն Բէրգմանի հետ որևէ անձնական վէճերի և գժտութիւնների եմ բռնվել, մինչդեռ խնդիրը բոլորովին տարբեր է և աւելի լուրջ բնաւորութիւն ունի բարոյական պատճառներով: Ես հրապարակով բողոքում եմ պ. թղթակցի այն լուրի դէմ, թէ ես չեմ ուզեցել յանձնել որբանոցը: Մայիսի 27-ին, պաստօր Բէրգման գրաւոր զեկուցում տուեց ինձ, որ պաշտօնանկ եմ և պէտք է յանձնեմ որբանոցը: Ես էլ 5 օր պայմանաժամ խնդրեցի, որ ընտանիքս փոխադրեմ այլուր. պ. Բէրգման, բոլորովին անպատասխան թողնելով իմ օրինաւոր առաջարկութիւնը, հէնց երկրորդ օրը, իր տուն տեղը հաւաքելով՝ մեկնեց Ղալասարից. ում յանձնէի ես ուրեմն որբանոցը: Երկու երեք շաբաթից յետոյ ինձանից պահանջվեց որբանոցը յանձնել փայաջուկցի պ. Ջիբրայէլ Բուդաղեանցին, որը սակայն չուզեց ճանաչել իմ արդարացի պահանջները՝ հաշիւների և այլ խնդիրների կարգադրութան վերաբերմամբ, և երբէք որբանոցն էլ ոտք չը կոխեց գէթ մի անգամ գործին մօտից ծանօթանալու համար: Այս ճիշդ է սակայն, որ պաստօր ֆօն Բէրգման Թաւրիզում յաջողեց բարձրաստիճան անձնաւորութիւնների աջակցութիւնը ձեռք բերել ի նպաստ գործին և դրանք ամեն ջանք և ճիգ ի գործ դրեցին, որ ինձ ահաբեկ անելով՝ ստիպէին անձնատուր լինել անպայման կերպով: Իրաւունք ունեցողը պէտք է որ մեռնի կամ ապրի իր իրաւունքի համար: Ես այդպէս էլ արեցի. բոլորովին մենակ մնացած կռվի ասպարէզում և մաքառելով անընդհատ զօրեղ և միացեալ ոյժերի դէմ, որոնց պ. թղթակիցը հարկաւ ծանօթ պէտք է լինի, իբրև Թավրիզ բնակվող, որովհետև այնտեղն էր ընտրել պ. Բէրգման որպէս գործողութեան կենտրոն: Վերջապէս նա փորձեց յունիսի 18-ին մի յանկարծական արշաւանքով և յարձակումով գրաւել որբանոցը և խայտառակվեց կատարեալ անաջողութեան ենթարկվելով: Թղթակիցը երևի շատ լաւատես է, գոնէ որբանոցի խնդիրների մասին, որ «իրաւախոհութիւն» գոյանալու մեծ յոյսեր է տածում, երևի այն յոյսով, որ ես դադարեմ մաքառելուց. թող լաւ գիտենայ, սակայն, թղթակիցը, որ ես պաշտօնի և անձնական շահի համար իրաւունք և սկզբունք զոհող մարդկանցից չեմ, իսկ բարոյական լուրջ խնդիրներում՝ մանաւանդ երբ նրանք հանրային բնաւորութիւն ունեն, իրաւախոհութիւնը անկարելի բան է դառնում» (Պաղդասարեան Մ., Նամակ խմբագրության, «Մշակ», 1898, N 131, 25 յուլիսի, էջ 3):
Ս., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1898, N 119, 8 յուլիսի, էջ 3-4 («Ղալասարի որբանոցի խնդիրը սուր կերպարանք ստացաւ: Այսօր դօկտօր Լեպսիուսի լիազոր գործակալ պաստօր Բէրգման մի անաջող փորձ արեց որբանոցը գրաւելու: Առաւօտեան ժամի 10-ն էր. հէր ֆօն-Բէրգման հետն ունէր իր ծառային, զինւորի համազգեստ հագցրած, և բազմաթիւ զինված թուրք և հայ սրիկաներ, նաև սարփարասի և նայիբ-իւլ-հիւքինմէի ֆարաշներից բաւական անձինքներ: Այս ստուար խումբին առաջնորդում էր պաստօր ֆօն-Բէրգման՝ կողքին ունենալով Խօյի բողոքական ուսուցիչ Շահվէրդեանց, տխրահռչակ մատնիչ Շամաղա Վարտայի ընկերը...: Որբանոցի տնօրէն ամերիկահպատակ Միհրան Պաղդասարեանը արդէն սպասում էր հէր Բէրգմանի կողմից մի անշնորհքութիւն... ուստի և պահապան կարգել էր Արզումանեանց տան մեծ դրանը: Յանկարծ շվացնում են և պահակը լեղապատառ ներս է վազում, գոչելով՝ «Բէրգմանը գալիս է այստեղ»: Այս լուրի վրա տնօրէնը գնում է և որբանոցի դուռը իսկոյն փակում և ամրացնում: Մի րօպէից յետոյ, մինչև դրան առաջ ներս խուժեց կատաղի խումբը և Բէրգման հրամայում է իր «ղազախ» ծառային կանգնել որբանոցի դրան կողքին և ինքը որոտում է. «Դուռը բացէ՛ք»: –«Չենք բանայ», պատասխանում է տնօրէնի ձայնը: «Տուէ՛ք րէվօլվէրը», գոչում է պաստօրը բոլորովին կատաղած: Այդ միջոցին որբանոցում տիրապետում է կատարեալ սարսափ. որբերը լաց են լինում միաձայն, կանայք երկիւղից և սոսկումից շուարում են, թէ ինչ անեն և ուր փախչեն, երբ յարձակվողների կատաղի խումբը յաջողելով խորտակել փակված դուռը՝ ներս խուժելու լինի: Այս կրիտիկական րօպէին որբանոցում շվացնում են և Բէրգման, կարծելով, թէ գիւղից օգնութիւն են կանչում և վախենալով, որ գուցէ ծանրակշիռ մի դէպք պատահի, հրամայում է խումբին անմիջապէս հեռանալ և ինքը շտապով իր քայլերը ուղղում է դէպի ռուսաց թաջիր-բաշի Աւետիք Արզումանեանցի տունը, իսկ պարսիկ ֆարաշները և Բէրգմանի «սալդաթ-ծառան» փողոցում դեռ մնում էին պաշարելով ամեն մէկ դուռը: Յարձակումը կատարեալ անաջող դուրս եկաւ, բայց ամբողջ Ղալասարը այդ միջոցին արդէն ոտքի էր կանգնել, լսելով անսպասելի դէպքի մասին և խուռն բազմութիւն մը՝ արանց, կանանց և տղայոց՝ հաւաքվեցին որբանոցին առաջ: Սակայն հանդարտութիւնը վրդովող մի որևէ անցք չը պատահեց, բարեբախտաբար, թէև ժողովուրդը վաղուց գրգռված էր պաստօր ֆօն Բէրգմանի դէմ: Վերջապէս հետզհետէ խաղաղութիւնը վերստին տիրապետեց որբանոցում, աշակերտները գնացին իրանց ուսման, իսկ ամեն մարդ իր գործին: Տնօրէնն իսկոյն հեռագրեց Թաւրիզի անգլիական կոնսուլին՝ Բէրգմանի յարձակման մասին: Գնահատելի է արդարև այս ցաւալի դէպքում թաջիր-բաշի Աւետիք Արզումանեանցի գործունէութիւնը, որը, տեղեկանալով որբանոցի դրան առաջ պատահած անցքի մասին. իսկոյն մարդ ուղարկելով՝ Բէրգմանին և նրա բոլոր հետևողներին հրաւիրեց իր մօտ և այսպիսով արիւնահեղութեան առաջն առաւ, որն անխուսափելի էր երկու կողմի համար էլ, քանի որ Բէրգման կատաղի կերպով որոշել էր որբանոց մտնել, իսկ որբանոցի տնօրէնն էլ վճռել էր դիմադրել մինչև վերջին րօպէն: Այս գործի կարգադրութիւնը յանձնվել է վերջնականապէս Թաւրիզի անգլիական և ռուսաց կոնսուլներին»):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 310-311:

Դր. Լեփսիուսն էլ իր հերթին սխալ քայլերով ավելի է բարդացնում խնդրի լուծումը. «Ղալասարի գերմանական որբանոցի խնդիրը քննելու համար դօկտօր Լէպսիուս վերջապէս բարեհաճել է մի մարդ ուղարկել: Եկող պարոնի անունն է Մ. Ս. Փիրան, որ երեկ Խոյից հասնելով` իսկոյն գնացել է որբանոց, կառավարիչ Պաղդասարեանի հետ բանակցելու. պարոնը, ինչպէս պատմում են, բերել է դօկտօր Լէպսիսուսի կողմից մի նամակ պ. Պաղդասարեանի անունով, որով դօկտօրը խնդրում է նրանից առանց այլ և այլութեան որբանոցը յանձնել ամբողջովին պաստօր Բէրգմանին: Դօկտօր Լէպսիուս վերջացնում է իր նամակը հրաւիրելով և յորդորելով որբանոցի տնօրէնին «զղջալ իր արած ծուռ քայլերի մասին, ապաշխարել և աստծուն դառնալ` աշխատելով ազատել իր թշուառ և մեղապարտ հոգին յաւիտենական դատապարտութիւնից»: Եւ գիտէք այս բոլորը ինչի համար, որովհետև նա համարձակվել է մի գերմանացի պաստօրի դէմ բողոքել բարոյական լուրջ պատճառներով...: Այս խնդիրը, որ Սալմաստում այնքան մեծ աղմուկ բարձրացրեց այս վերջին ամիսներումս և որով ռուսաց, գերմանացոց, անգլիացոց և ամերիկացոց կոնսուլները բաւական զբաղվեցին` թէև միշտ անաջող դուրս գալով իրանց միջամտութիւնից, կարելի է, որ վերջապէս եկած պարոնի շնորհիւ, յանգի մի որոշ վախճանի, իսկ պ. Պաղդասարեանը այնուհետև կարող է իր «զղջման և ապաշխարութեան և հոգւոյ փրկութեան» մասին առանձնանալ մի անապատ, որտեղ նա մի լաւ ֆէլիէտօն կարող էր գրել Ղալասարի որբանոցում իր անցուցած մի տարվայ կեանքի և փորձառութեան վրա, որ այնքան հետաքրքրական իրողութիւններ է պարունակում»:

Ս., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1898, N 142, 11 օգոստոսի, էջ 3 (թղթակցությունը հուլիսի 27-ի է):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 311:

Մտահոգ Ղալասարի որբանոցի վիճակով՝ 1898 թ. օգոստոսի 22-ին Ատրպատականի հայոց թեմի առաջնորդ Սահակ եպիսկոպոս Այվատյանը Խաչիկ վարդապետ Դադյանին գրում է. «Պր. Միհրան Բաղդասարեանի առաջնորդարանին ուղղեալ տեղեկագրից իմանում ենք, որ դօքտօր Լէյպսիւսի նորեկ ներկայացուցիչ մր. Փիրանը Ղալասարի որբանոցի տեսչութիւնը պր. Բաղդասարեանի ձեռքից առնելուց յետոյ մտադրութիւն ունի եղեր Խոյ փոխադրելու որբանոցը նրանում պատսպարեալ որբերով միասին, ընդունել չուզելով Հայոց առաջնորդարանի միջամտութիւնը: ...մենք հեռագրով պատուիրել էինք պր. Աւետիք Արզումանեանցին, որ պաշտպան հանդիսանալով Ղալասարի որբանոցին, թոյլ չի տար Խոյ փոխադրելու ինչպէս որբանոցի, այնպէս էլ Սալմաստում գտնուող միւս որբերին: Այժմ միևնոյնը առաջադրում ենք Ձեզ...»: