Սբ. Սարգիս եկեղեցի Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Սարգիս եկեղեցի Եկեղեցի

Իրան / Արևմտյան Ատրպատական / Սալմաստ / Ղալասար

Պատմություն

Ճոխ ու գեղեցկաշեն կառույցներով հայտնի երբեմնի Ղալասարից մեզ հասած եզակի հուշարձաններն են կիսավեր եկեղեցին (N 38 11՛05.58՛՛; E 044 50՛25.67՛՛) և նրա շուրջը տարածված տակնուվրա արված գերեզմանոցի մնացորդները:
Եկեղեցու հիմնադրման ժամանակի վերաբերյալ տեղեկություններ չեն պահպանվել, սակայն ըստ հորինվածքային առանձնահատկությունների՝ կառուցվել է ԺԷ դարում՝ ոչ ուշ, քան 1655 թ., քանի որ նշյալ թվականին եկեղեցին թե՛ արդեն կար, և թե՛ ձեռագիր Ավետարան էր ստեղծվել: Վերջինիս հիշատակարանում գրիչ Պողոսը նշել է. «...գրեցաւ սբ. Աւետարանս ի թվականիս մերոյ ՌՃԴ (1655), ի հայրապետութեան սբ. Էջմիածնա[յ] տեառն Փիլիպոսի, յառաջնորդութեան սբ. ուխտիս Բարդուղիմէոսի Ոհանէս վարդապետի, և սրբասնեալ Եսայի րաբունապետի, և ի թագաւորութեան փոքր Շահ Ապասին: Եւ մեք՝ անյիշելի գրիչս Պաւղոս սուտանուն, չեղեալս և չյիշեալս ի մարդկանէ, զառածեալ մեղօք և ոխացեալ մտաւք, ի յերկիրս աստուածապահ Սալմաստ, ի գեօղն որ կոչի Ղալասար, ընդ հովանեաւ Ս. Սարգսի զաւրավարին: Եւ մեք սկսաք ձեռնադրութեամբ Հոգոյն Սրբոյ գըծագրել զսբ. Աւետարանս, վասն խնդրոյ պատուական, աստուածասէր քահանային Մարկոս»:

ԺԷԳ, էջ 680:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 311:

Միևնույն Պողոս երեց գրչի ձեռքով 1659 թ. ստեղծված Շարակնոցի հիշատակարանում էլ նշվել է. «...Պօղոս... չէրէցս ...կատարեցի... ի յերկիրս աստուածապահ Սալմաստ, ի գ[ե]օղն, որ կոչի Ղալասար, ընդ հովանեաւ Սուրբ Սարգսի զաւրավարին, ի յառաջնորդութեան Եսայի քաջ րաբուն վարդապետի, որ է աթոռակալ սուրբ ուխտիս Բարդողիմիոսի սուրբ առաքելոյն... ի թագաւորութեան Փոքր շահ Ապասին, ի թըվականութեանս հայոց ՌՃԸ (1659)-երորդին»:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Ա, էջ 588:
Տե՛ս նաև ԺԷԳ, էջ 864: Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց..., հ. Ե, էջ 572:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 311:

ԺԷ դարի երկրորդ կեսին մի շարք ձեռագրեր է ստեղծում գրիչ (դպիր) Յոհան երեց Սալմաստեցին: Այսպես՝ 1661 թ. հեղինակում է «Կանոնգիրք եւ խրատք» ձեռագիրը և հիշատակարանում նշում. «ՌՃԺ (1661) թուին գրեցաւ կանոնքս ի գիւղն, որ կոչի Ղալասար, ի դուռն Սրբոյն Սարգսի Զօրավարին», 1668 թ.՝ Ավետարան. «...գրեցաւ սուրբ աւետարանս՝ ի յերկիրն Սալմաստ, ի գեօղն Ղալասար, ընդ հովանեաւ սրբոյն Սարգսի զօրավարին, ...ի դառն և նեղ ժամանակի. ի թուին ՌՃԺԷ (1668). ի խնդրոյ բարեմիտ և հեզահոգի քրիստոսասէր տանուտեառն Պապիկ երկիւղածի և բարեպաշտի», 1673 թ.՝ Խորհրդատետր. «Ես Յոհան երէց յերկրէն Սալմաստայ, ի թուին Հայոց ՌՃԻԲ (1673). ի գեօղն Կալասար, ի դուռն սուրբ Սարգսի Զօրավարին...», 1676 թ.՝ Մաշտոց, 1678 թ.՝ Ավետարան (ստացող՝ Մելքոն), 1682 թ.՝ Մաշտոց, իսկ 1701 թ.՝ Ժողովածու:

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց..., հ. Գ, էջ 938:
Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Վասպուրականի, էջ 931-932, ձեռ. 403:
«Բանբեր Մատենադարանի», 1971, դ 10, էջ 402: Տե՛ս նաև Թօփճեան Յ., նշվ. աշխ., էջ 55:
Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, էջ 366, 1098; հ. Ա, էջ 422, 1324-1325:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 311, 314:

1851-1852 թթ. Եսայի Ավագյանը Ղալայհիսարում հեղինակում է «Մատենագրութիւնք»:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, էջ 176:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 314:

Վերոնշյալ վկայություններին հակառակ, այնուամենայնիվ, եկեղեցու ներկայիս կիսավեր մնացորդն ավելի ուշ շրջանի՝ ամենայն հավանականությամբ, ԺԸ դարի 20-ական թթ. հիմնովին վերակառուցման արդյունք է, քանի որ նրա արևմտյան ճակատին արտաքուստ ագուցված են եղել (դրանք տեսանելի են 1976 թ. Պ. Կունեոյի կատարած լուսանկարներում) ԺԷ դարին վերաբերող խաչքարեր, որոնք չեն կերտվել եկեղեցու՝ գոնե այդ հատվածի սկզբնական կառուցման ժամանակ, այլ որպես շինանյութ պատահական տեղերում (հորիզոնական դիրքերով) ագուցվել են վերակառուցման ընթացքում: Վերաշինության այս շրջանին է վերաբերում նաև եկեղեցու մուտքի անկյունաքարին արտաքուստ պահպանված հնգատող արձանագրությամբ 1723 թ. նվիրատվական հիշատակագիրը, որի համաձայն՝ նշյալ թվականին դուռ է նվիրաբերվել:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 314:

Սբ. Սարգիս եկեղեցին ավելի հաճախակի է հիշվում ԺԹ դարի ընթացքում՝ 1865, 1875, 1890 («...ունին յղկւած քարով մի կամարակապ եկեղեցի՝ Ս. Սարգիս անունով»), 1896 (քարաշեն եկեղեցի Սբ. Սարգիս անվամբ, որը կառուցվել է 1806 թ.):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 429, ց. 1, գ. 100, թ. 102:
«Արարատ», 1876, Գ, էջ 110:
Գորոյեանց Ն., Պարսկաստանի հայերը, Թեհրան, 1968, էջ 181:
Պալունի, Վիճակագրական տեղեկութիւն Սալմաստ գաւառի հայ ազգաբնակութեան, «Նոր-Դար», 1896, N 216, 10 դեկտեմբերի, էջ 3: Գուցե 1806 թ. ևս նորոգվել է, որը և համարվել է որպես կառուցման տարեթիվ (վկայության հիմքը թերևս մեզ չհասած ինչ-որ վիմագիր է եղել):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 316:

1894 թ. հունվարի 15-ին Ղալասարի եկեղեցում գյուղի հոգաբարձության և ուսուցչական խմբի նախաձեռնությամբ նշվում է Մկրտիչ Ա-ի՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոսի ձեռնադրությունը:

Ուղեւոր, Սալմաստ, «Արմէնիա», 1894, N 50, 14 մարտի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 316:

1908 թ. օգոստոսի 31-ին Օսմանյան սահմանադրությանը նվիրված հանդեսին ներկա էր նաև Խոյի և Սալմաստի օսմանյան հյուպատոսը, իսկ եկեղեցում «...կատարւեցաւ հոգեհանգիստ Տաճկաստանի ազատագրութեան համար զոհւած յեղափոխական նահատակների համար» և հատկապես շեշտվեց «հայ յեղափոխականների կատարած դերը Տաճկաստանի ազատութեան գործում»:

Ազիզ, Հանդէս, «Գործ», 1908, N 1, 11 սեպտեմբերի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 316:

Եկեղեցին ավերվում է նախ 1915 թ. ձմռան վերջին՝ թուրքերի նահանջից հետո, որի վերաբերյալ մարտի սկզբին նշվել է. «Եկեղեցուց տարել են զանգակները, քանդել են յատակը, կողոպտել բեմը, թանգարժէք իրերը, վարագոյրը: Գրքերը ցրիւ են տուել, պահարանները կոտրատել», ապա 1930 թ. մայիսի 6-ի երկրաշարժից:

Սամ., Քանդուած Սալմաստը, «Արեգ», 1915, N 3, 26 մարտի, էջ 4:
Մասիս, նշվ. հոդվ., «Յառաջ», 1930, N 1277, 31 մայիսի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 316:

1957 թ., ըստ ականատեսի վկայության, «խոնարհւած» վիճակում էր:

Թղթակից, նշվ. հոդվ., «Ալիք», 1957, N 103, 15 մայիսի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 316:

1969 թ. եկեղեցու հատակագիծը հրապարակել է Վ. Քլեյսը, իսկ 1976 թ. տեղում կատարված ուսումնասիրություններին զուգահեռ՝ չափագրվել է իտալական արշավախմբի ջանքերով:

Kleiss W., Bericht Ֆber zwei Erkundungsfahrten in Nordwest-Iran, “ArchՊologische Mitteilungen aus Iran”, Berlin, 1969, band 2.
Ricerca sull’ architettura Armena. Iran, vol. I, 17, նշվ. աշխ., էջ 50:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 316:

1985 թ. հիշվում է Ղալասարի ավերված եկեղեցին՝ հարավից կից գերեզմանոցով:

Թղթակից, Այցելութիւն Սալմաստ գաւառին, «Ալիք», 1985, N 223, 20 հոկտեմբերի, էջ 5:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 316:

Ճարտարապետություն

Ունի եռանավ բազիլիկ հորինվածք: Կիսաշրջան և սլաքաձև թաղակիր կամարների վրա ծանրացած ծածկը պահել են երկու զույգ, հատակագծում՝ քառանկյուն սյուները (1976 թ. հարավակողմյան երկուսը դեռևս կանգուն էին, իսկ 2011 թ.՝ միայն հարավարևելյանը): Արտաքին չափերն են՝ 17,50 x 10,99 մ:
Կառուցված է անմշակ, կիսամշակ և սրբատաշ քարով, կրաշաղախով: Սրբատաշ քարի սահմանափակ քանակությունը գործածված է մուտքին հարող հատվածում, անկյուններում, որմնասյուներին, սյուների և թաղակիր կամարներին:
Վերջին տասնամյակների ընթացքում հատկապես գանձախուզության հետևանքով եկեղեցու ավերումը, ըստ էության, շարունակվում է նաև ներկայումս: Նշյալ 35 տարիների ընթացքում անհետացվել են մուտքին հարող հատվածը, հարավարևմտյան սյունը, խորանի հյուսիսային կողմը, ծածկի մեծ մասը և այլն:

Համեմատի՛ր 1976 և 2011 թթ. կատարված լուսանկարները:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 316:

Արձանագրություն, Հայերեն, Նվիրատվական 1723 թ․

Արձանագրություն. սկզբի երկու տողը՝ ելնդագիր, իսկ շարունակությունը՝ փորագիր 3 տող.

Յիշ(ա)տ(ակ) է աս | տուռս ղարա|կօզցի Վաթ|անշան, թվին | ՌՃՀԲ (1723):

Հրատ. առաջին անգամ:

Ծանոթ. Ղարակոզը (Ղարագյոզ) մինչև 1900-ական թթ. սակավաթիվ հայ բնակչություն ունեցող գյուղ էր Ուրմիա գավառում:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 314:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Պաոլո Կունեո
Տարեթիվ 1976 թ․

Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Պաոլո Կունեո
Տարեթիվ 1976 թ․

Հեղինակը Պաոլո Կունեո
Տարեթիվ 1976 թ․

Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Պաոլո Կունեո
Տարեթիվ 1976 թ․

Հեղինակը Պաոլո Կունեո
Տարեթիվ 1976 թ․

Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Պաոլո Կունեո
Տարեթիվ 1976 թ․

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Աշոտ Հակոբյան
Տարեթիվ 2011 թ․