Կաղնի խաչ Վանք :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Կաղնի խաչ Վանք 1847 — 1930 թթ․

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Դաշկեսան / Կիրանց

Տեղադրություն

Գտնվում է գյուղից մոտ 1 կմ հարավ-արևմուտք՝ ոչ մեծ ձորակի մեջ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 239:

Նկարագրություն
1853 թ․

Վանքի` համեմատաբար հանգամանալից առաջին նկարագրությունը տրվել է 1853 թ. կազմված մի վավերագրում, որտեղ ասվում է. «...անապատս այս գտանի կայեացեալ ի վերկոյս գիւղեն Կերաց իբր կէս վերսիւ բացակաութեամբ ի նմանէ, գտանին ի նմին եկեղեցի մի հանդերձ գաւթիւ քարաշէնք, բայց այժմ կիսախարխուլք, շուրջանակի զեկեղեցեաւն գերեզմանք անապատականացն այնորիկ, եպիսկոպոսաց, վարդապետաց, վանահարց և այլոց նմանապէս կան և հինգ մեծ և փոքր տունք և խուցք խախտեալք այժմիկ, որ եղեալ են կացարանք միաբանից: ...փոքր ինչ մէկուսի յայսմ մենաստանէ յայնկոյս ծորակեն գտանի կայացեալ մատռւոյն, որ շինեալ է ի վերայ երից գերեզմանաց սրբոց նահատակաց անյայտից այժմ, զի նշմարին արձանագիրքն շիրմանցն սրբոց, ուր և դիմեն ի բազում տեղեաց ուխտաւորք ի համբոյր նոցա և ի սէր և յանուն որոց շինեալ է վերատառեալ անապատն և հաստատեալ...»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2742, թ. 14:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 239:

1886 թ․

Ուշագրավ է նաև 1886 թ. նկարագրությունը. «Գիւղիս սահմանի մէջ 2 վերստ հեռավորութեամբ անտառի մէջ մէկ մէկից մի քանի քայլ հեռաւորութեամբ կան երկու փոքրիկ քարաշէն մատուռներ, ուր յաճախում են ժողովրդականք ուխտի. մէկի դրանը գտնւում է մի մեծ խաչքար, որից երևի այդ մատուռներն անուանում է քրոջ և եղբօր գերեզմաններ, բայց թէ ովքեր են եղել դոքա, չկարողացան մեզ պատմել: Այս մատուռներից փոքր ինչ հեռու, հիւսիսակողմը, բարձրավանդակի վերայ կայ մի քարաշէն մատուռ, որ բնակիչներն անուանում են վանք. այդ եղել է ժամանակին մի մենաստան, ուր նստել են կրօնաւորներ մինչև 1838 թուականը: ...Տաճարի արևմտեան և հարաւային կողմերում կան կրօնաւորական կիսաւեր սենեակներ և տնտեսական շէնքեր»:

«Արձագանք», 1886, N 21, էջ 310:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 239:

Պատմություն

Ըստ ավանդության՝ վանքում էր գտնվում Գարդմանքի հայտնի իշխաններից մեկի աճյունը. «...խորանի տակ ամփոփուած է ոմն պատուական անձի սուրբ մարմինն, որի մասին աւանդաբար ասում են թէ՝ Գարդման գաւառիս իշխող Խուրս իշխանի գերեզմանն է, որին պատկանում էին ամբողջ հանքերս»:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 288:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 239:

Միաբանություն
1834 թ․

Վանքն ունեցել է վանահայր և միաբանություն, որը, ըստ վկայությունների, մի դեպքում գործել է մինչև 1834 թ., իսկ մյուսում՝ մինչև 1838 թ. «Ըստ հաւաստի վկայաբանութեան տեղեկագոյն անձանց ծերագունից ստորագրողաց ի սմին երևի, զի իբր 70 ամաց հետէ ց1834 թիւն (այն է՝ 1764-1834 թթ. - Ս. Կ.) փրկչին. որ այս չափս միայն է յայտնի նոցա, յայսմ անապատի բնակեալ են միաբանք և վանահարք, որք են ա. Սիմէօն եպիսկոպոս Օձնեցի, բ. Եփրեմ վարդապետ Խաչաբակցի, գ. Կօստանդ վարդապետ Շամքոռեցի և Կարապետ վարդապետ Մելիք-Բաբայեան, որ վախճանեալ է ի 1834 ամի փրկչին և թաղեալ ի նմին անապատին ձեռամբ ...Սարգիս վարդապետի Դաւթեանց»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2742, թ. 14:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 240:

Կալվածքներ
1853 թ․

Կալվածքների մասին արժեքավոր տեղեկություն է պարունակում 1853 թ. կազմված վերոհիշյալ վավերագիրը. «...ըստ իսկագոյն ցուցմանց Կիրանց գիւղի բնակիչ ոմանց պատուաւոր անձանց և մանաւանդ գիտակ անձանց, այլևայլ անձանց սահմանակից մերձաւոր գիւղօրէից Ելիսաւէտօպօլու հաւաստի եղև թէ շրջակայ տեղիք և անդաստանք, որք պարունակին ի յետագայ սահմանս, յարևելեան կողմն է Բազկաքար ասացեալ տեղին: Զայսոսիկ տեղիքս վարելահողոց և անտառաց և այլոց անապատն ունեցեալ է ընդ տիրապետութեամբ իւրով և ի կիր ածողացն ստացեալ է միշտ զսահմանեալ վարձս իւր յօգուտ և ի սնունդ միաբանից իւրոց...»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2742, թ. 14:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 240:

Վիմագրեր
1853 թ․

Վանքում վիմագրերի առկայության մասին առաջին անգամ ակնարկվել է 1853 թ. «Արձանագիրք եղեալք ի վերայ որմոց շինուածոցն ի հնութենէ ժամանակին գոլով մաշեալք՝ զնշանակեն ինչ տեղեկութիւն միայն յերկուց կանգնեալ արձանաց երևին»: Ցավոք, տեղեկագրի կազմողը բավարարվել է հիշյալ խաչքարերի սոսկ թվագրերն ընդօրինակելով:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2742, թ. 14:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 240:

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Հատակագիծ

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Կանգնեալ խաչ