Խոսրով նահատակի մատուռ Մատուռ :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Խոսրով նահատակի մատուռ Մատուռ

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Գանձակ / Գանձակ

Տեղադրություն

Գտնվում է Գանձակի հյուսիսային կողմում՝ Հին Գանձակ քաղաքատեղիում:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 61:

Պատմություն

Ըստ 1167 թ. գրի առնված մի վկայաբանության, որի վերնագիրն է «Վկայութիւն սրբոյն Խոստրովու մեծ եւ փառաւորեալ [վկային] որ կոչի Նոր Նահատակ որ վկայեաց յաշխարհն Աղուանից ի մայրաքաղաքն որ կոչի Գանձակ», Խոսրով նահատակը ծնունդով քաղաքամերձ մի գյուղից էր. «...Էր սուրբն Խոստրով քրիստովնեայ ի քրիստովնեայ ծնողաց, յաշխարհին Առանայ, հուպ ի քաղաքն, որ կոչի Գանձակ»: Խոսրովը զոհ է գնում մի պարսկուհու խարդավանքին. «...պատանի մի հայ՝ Խոսրով անուն՝ գեղեցիկ յոյժ, սիրեցեալ յաչս ծնողաց իւրոց և ամենեցուն: Եւ էր նոցա դրացի մի պարսիկ. որոյ դուստրն յարեալ ի սէր Խոսրովու՝ ջանայր արկանել զնա յորոգայթ, և հաւանեցուցանել ի կամս ցանկութեան իւրոյ: Այլ յետոյ ինքն աղջիկն յայլմէ յղացեալ՝ իբրև յայտնի եղև հօրն, ասաց՝ թէ Խոսրով պատանին բռնադատեաց զիս: Ընդ այս սրտմտեալ հօր աղջկանն՝ կալաւ զԽոսրով, և տարաւ առ ամիրայն Գանձակայ. և նա սկսաւ յորդորել զմանուկն՝ դառնալ ի հաւատոց, և ամուսնանալ ընդ աղջկանն. և իբրև ոչ էառ նա յանձն, գան հարեալ զնա՝ էարկ ի բանտ. ապա խոստացաւ նմա բազում ինչ՝ զի հաւանեսցի ուրացութեան. այլ նա ոչինչ անսայր բանից ամիրային: Եկին առ նա ծնօղք նորա, և փոխանակ յորդորելոյ ի հաստատութիւն հաւատոյ՝ հրապուրէին զնա գոնէ արտաքուստ ուրանալ, և ապա գնալ յայլ երկիր, և անդ ապաշխարել, և մի ի մահ մատնել և կորուսանել զգեղեցկութիւն դեռաբողբոջ հասակի իւրոյ: Իսկ նա ասէ. ցանկամ կորուսանել զգեղեցկութիւն մարմնոյս վասն Քրիստոսի, զի գտից ի Քրիստոս զհոգևորն գեղեցկութիւն: Եւ իբրև տեսին պարսիկք՝ թէ նա անշարժ կայ ի հաւատս, յետ բազում խոստմանց և սպառնալեաց՝ հանին զնա արտաքոյ քաղաքին. և կապեալ ի ծառ մի՝ քարկոծեցին զնա անդ. և ապա հատին զծառն, և կամէին այրել. բայց քահանայ մի առեալ զայն գնոց արծաթոյ՝ արար անտի խաչ. և զմարմին վկային բարձեալ քրիստոնէից՝ թաղուեցին պատուով...»:

Տեր-Մկրտչեան Գ., Խոսրով Գանձակեցի, «Արարատ», 1896, էջ 591:
Չամչեանց Մ., Պատմութիւն Հայոց ի սկզբանէ աշխարհի մինչև ցամ տեառն 1785, հ. Գ, Վենետիկ, 1786, էջ 436:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 61-62:

19 դ․

Ի դեպ, ԺԹ դարավերջին գանձակեցիների հուշերում դեռևս կենդանի էր Խոսրովի նահատակությանն առնչվող հետևյալ պատումը. «Հայկական աւանդութեան ասելով, սա եղած է հայոց Խոսրով նահատակի գերեզմանը, որ նահատակուել է՝ չկամենալով մահմեդականութիւն ընդունել: Իսկ պարսկական աւանդութիւնն ասում է, թէ սա մահմեդականութիւն ընդունելու համար քրիստոնեաներից է նահատակուել»:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 302:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 62:

Նահատակի գերեզմանի տեղում կառուցվել էր մի մատուռ, որի գմբեթին նկատելի էին «կանաչագոյն աղիւսով խաչաձև շինուածքներ»: Մատուռ-ուխտատեղին մահմեդական բնակիչներին հայտնի էր Գյոգ-Իմամ անվամբ:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 302:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 62:

Նկարագրություն
1893 թ․

1893 թ. հնավայր այցելած ֆրանսուհի տիկին Շանթրը նշել է. «Մեզ ասացին, որ քաղաքից մեկ ժամ հեռավորության վրա գտնվում է մի ավերակ պարսկական սրբավայր, որն անվանում են Իմամ-զադե Մահոմետ Իբրահիմ: Փափագելով այն այցելել, մենք վարձում ենք մի լավ ֆայտոն, և մեկնում Ելիզավետպոլից հյուսիս-արևելք՝ հետևելով Գանձա-չային, որի հունը կտրում-անցնում ենք երեք անգամ: ...Իմամ-զադեն, գմբեթների և դռների կապույտ հախճապակիներով պատված լինելու պատճառով կոչվում է նաև «կապույտ մզկիթ»: Պահպանությունը վստահված է մի քանի մոլլաների, որոնք թույլ են տալիս այնտեղ այցելել առանց որևէ դժվարության: Այս կառույցը բարձրանում է ավերակներով ծածկված մի դաշտում, որոնք ասում են, թե Գեզիլ-Ասթալան անվանված պարսկական մի հին քաղաքի մնացորդներն են, որի ընդարձակ գերեզմանոցը շրջապատում է սրբավայրը: Մատուռը շատ փոքրիկ է, կենտրոնում մի սրբի գերեզմանն է: Դռներից, պատուհաններից քուրջեր են կախված, իսկ գետնի վրա երևում են փոքրիկ քարակույտեր, հավատացյալ մահմեդականների համեստ ընծայաբերություններ:
Իմամ-զադեն կավաշեն մի կառույց է, առանց որևէ ճարտարապետության: Այն կանգուն է մեկուսի, ծայրաստիճան տղմոտ, խճածածկ դաշտավայրում: Հինավուրց քաղաքից այստեղ ու այնտեղ տեսնում ենք միայն մնացորդներ:
Շրջապատող գերեզմանոցի այցելությունը ոչ պակաս հետաքրքիր է: Այն բնավ լքված չէ, քանի որ այնտեղ դեռ կատարվում են թաղումներ: Կոթողները ագուցված են դեպի արևելք շրջված մի որմնախորշի մեջ: Մեծամասնությունը պատկերազարդ են և կրում են գեղեցիկ արձանագրություններ, կան նաև այլաբանություններ: Երիտասարդ մի աղջկա կամ կնոջ գերեզմանը ճանաչվում է մկրատով, հայելիով, ջրամաններով, օծանելիքի սրվակներով և կանացի այլ պարագաներով: Մեկ ուրիշի վրա քանդակված է զինավառ հեծյալ: Այս գերեզմանների մեջ աչքի է ընկնում մեկը, որն անզուգական է իր տեսակի մեջ. կոթողը բացակայում է, սակայն այն փոխարինված է ամբողջովին թամբված և սանձած ձիով»:

M. Chantre, A travers l’Arménie russe, Paris, 1893, p. 6-7 (բնագրում՝ “On nous a dit qu’à une heure de la ville existe un sanctuaire persan en ruine, qu’on appelle imam-zaddeh Mahomet Ibrahim. Désireux de le visiter, nous louons un bon phaéton, et partons dans la direction nord-est d’Élisabethpol, en suivant le Gandja-tchaï, que l’on traverse trois fois à gué. ... L’imam-zaddeh, appelé aussi quelquefois §mosquée bleue¦, à cause du revêtement en faïences bleues des coupoles et des portes. La garde en est confiée à quelques mollahs, qui la laissent visiter sans difficulté. Cet édifice s’élève au milieu d’une plaine couverte de ruines, qu’on dit être les restes d’une ancienne ville persane appelée Gezil-Astalan, dont le vaste cimetière entoure le sanctuaire. La chapelle est très petite; au centre est le tombeau d’un saint. Des chiffons sont accrochés autour des ouvertures, portes et fenêtres, tandis que sur le sol se voient des tas de petites pierres, modestes offrandes des pieux musulmans. Imam-zaddeh est une construction en argile sans aucune architecture. Elle se dresse solitaire au milieu d’une plaine d’alluvions extrèmement caillouteuse, dernière épave de l’antique cité, dont on voit çà et là les restes. La plupart sont peintes, et portent de belles inscriptions; on y voit aussi des sujets allégoriques. La tombe d’une jeune fille ou d’une jeune femme se reconnaît aux ciseaux, miroir, aiguières, vases à parfums et autres accessoires féminins; celle d’un guerrier, aux armes et au cheval sculptés sur son monument. Parmi ces tombes s’en distingue une, unique en son genre: la stèl manque, mais elle est remplacée par un cheval en pierre tout sellé et bridé.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 62:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Գյոգ Իմամ
Իմամ զադե Մահոմետ Իբրահիմ
Կապույտ մզկիթ