Ծործորի Սբ. Աստվածածին Վանք :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Ծործորի Սբ. Աստվածածին Վանք

Իրան / Արևմտյան Ատրպատական / Մակու / Ծործոր

Տեղադրություն
18 — 19 դդ․

ԺԸ-ԺԹ դդ. ամայացած, ապա ավերված լինելու պատճառով նրա ճշգրիտ վայրը մինչև 1968 թ. մոռացված էր:

Haghnazarian A., Das Armenische Thaddäuskloster in der Provinz West Aserbaidjan in Iran (Dissertation, RWTH Aachen, 1973). 1968 թ. Թադեոս առաքյալի վանքում «Երեկոյան` աշխատանքից հետո, երբ ավարտում էինք լավաշ հացից ու պանրից բաղկացած մեր «ընթրիքը» և զբաղվում օրվա չափագրությունները մոմի լույսի ներքո ուրվագծելով, երբեմն մեր սենյակ էր գալիս վանքի կոտորածից հրաշքով փրկված ծերունին` պահակ Վասիլը և ձեռքերը մոմին մոտեցնելով` պատմում ու պատմում էր անցյալից, շատ հաճախ անհասկանալի բարբառով: Նա էր, որ մի քանի անգամ խաչակնքելուց հետո խոսքի մեջ հիշեց «Նանա Մերյամ» (Մարիամ Աստվածածին) եկեղեցու անունը, որի գտնվելու վայրը ծանոթ էր նաև պահակ Նաղդալիին: Իմ հարցին, թե որտեղ է գտնվում, նրա միակ պատասխանն էր լինում. – Էնտեղ,– ձեռքը երկարելով դեպի հյուսիս-արևմուտք: Գարնանային մի վաղ առավոտ Նաղդալու ընկերակցությամբ ճամփա ընկանք դեպի «Նանա Մերյամ» սրբատեղին, որը, նրա ասելով, համարվում էր տեղի քուրդ ցեղերի կարևոր սրբավայրը: Ինձ թվում էր, որ մենք մեկ-երկու ժամից կկարողանանք վերադառնալ վանք: Երբեմն անձրևի, երբեմն էլ արևի ներքո անցնում էինք մինչև գոտկատեղ բարձրացած ծաղկունքի մեջ կորած դաշտերով, կտրում այդ եղանակին վարարած գետեր դարձած երբեմնի առվակները: Ժամեր անց հասանք հիշված վայրը: Հսկայական կիրճի բերանին իր ամբողջ վեհությամբ նստած էր իր համաչափությամբ գեղատեսիլ բնության հետ ներդաշնակ և քարակույտերով շրջապատված եկեղեցին: Մայրամուտ էր, հարկավոր էր արագ չափագրել, լուսանկարել և վերադառնալ վանք, որտեղ հասանք լուսնյակի լույսով` կեսգիշերին: Երկու տարի հետո Երևանի Մաշտոցի անվան Մատենադարանի տնօրեն պրոֆ. Լ. Խաչիկյանի շնորհիվ (նրա հետ հայրս նամակագրական կապ ուներ) պարզվեց, որ «գտնված» եկեղեցին նշանավոր Ծործորի Մարիամ Աստվածածին վանքն է: Ես պատկան նամակները փոխանցեցի Թեհրանի և Թավրիզի առաջնորդարաններին և Հուշարձանների վարչության տնօրեն դոկտ. Այաթոլլահ-զադե Շիրազիին»: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 187:

Վանքի տեղադրության մասին նշվել է նաև. «Զենգեմարի գետաբերանին` խոր ձորում, կա մի վանք` Մարիամ-նանե (Մարիամ Աստվածածին) անվամբ, որն էլ նույն Ծործորի վանքն է»:

Asadollah Mousavi Makuei, History of Maku, Tehran, 1997, p. 18 (պարսկերեն): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 188:

Պատմություն

Որոշ ուսումնասիրողներ գտնում են, որ Ծործորի վանքը նույն Թադեոս առաքյալի վանքն է. «...հաւանական կը թուի թէ՝ Ս. Թադէի եւ Ծործորու վանքերը միեւնոյն վանքերն են: Գուցէ անոր եկեղեցիներէն մին նախապէս կոչուած է Ս. Աստուածածին եւ միւսը Ս. Թադէոս եւ կամ նախապէս թեմը Թադէոսի վիճակ եւ վանքը Ս. Աստուածածին անուանուած եւ ապա քանի որ առաջնորդարանը մէկ հատ էր, կնքուած է՝ Ս. Թադէոսի վանք անունով»: Սակայն մյուսներն էլ հստակորեն առանձնացնում են մեկը մյուսից` գտնելով, որ այս նույնացումը հիմնավոր չէ, քանի որ նախ Ծործորի Սբ. Աստվածածին վանքը սկզբնաղբյուրներում տեղորոշվում է Արտազի (Սբ. Թադեոս առաքյալի) թեմում և երբեք չի նույնացվում եպիսկոպոսանիստ կենտրոնի հետ («...ի վիճակ սուրբ առաքելոյն Թադէոսի ի վանս Ծործորու կոչեցեալ...» և այլն), ապա այն գտնվում է Թադեոս առաքյալի վանքից շուրջ 12 կմ հեռու` Մակու քաղաքից 11,6 կմ հարավ, ծ. մ. 1758 բարձրության վրա, «Ակի ժայռոտ և դժուարակոխ» (այսօր Աղի անվամբ հայտնի) ձորում: Եվ վերջապես Թադեոս առաքյալի վանքի հուշարձանախմբի մեջ մտնող և ոչ մի կառույց Տիրամոր անունը չի կրում և երբևէ չի կրել, մինչդեռ Ծործորի վանքը` իբրև գրչօջախ, հայկական ձեռագրերի հիշատակարաններում քանիցս վկայված է հենց Սբ. Աստվածածին անվամբ: Հարցի առնչությամբ գրվել է նաև. «Հայերի կողմից Զենգիմերա Ասպարածին (նաեւ Ասպարազին), իսկ տեղացի մահմեդականների կողմից Մայրամ-նանա կոչուած ...վանքը ...անտարակոյս նոյն այն վանական հաստատութիւնն է, որ յայտնի է միջնադարեան հայկական աղբիւրներում Ծործորի վանք անունով»:

Զարբհանալեան Գ., Պատմութիւն հայերէն դպրութեան ի պէտս ուսման ազգային վարժարանաց, Բ (ԺԳ) Նոր մատենագրութիւն, Վենետիկ, 1878, էջ 757: Տե՛ս նաև Ալիշան Ղ., Յուշիկք հայրենեաց, հ. Բ, Վենետիկ, 1870, էջ 472: Նույնի՝ Տեղագիր Հայոց Մեծաց, Վենետիկ, 1855, էջ 102: «Բազմավէպ», 1906, էջ 257: Տեր-Մկրտիչեան Ե., Վասպուրականի գանձերը, հ. Ա, Պոսթոն, 1967, էջ 47: Չամչեանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. Գ, Վենետիկ, 1786 (վերահրատ՝. Երևան, 1984), էջ 271: Տե՛ս նաև Ինճիճեան Ղ., Ստորագրութիւն Հին Հայաստանեայց, Վենետիկ, 1822, էջ 205: Աճէմեան Հ., Ս. Թադէի վանքը, մասն I, Թեհրան, 1959, էջ 28: Խաչիկեան Լ., Արտազի հայկական իշխանությունը և Ծործորի դպրոցը, «ԲՄ», N 11, Երևան, 1973, էջ 168-169: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 467-468: Ալիշան Ղ., Հայապատում, հ. Գ, , Վենետիկ, 1901, էջ 85: Թօխմախեան Ա., Մասիս լեռների հարաւային ստորոտներ, մասն Ա, Թիֆլիս, 1882, էջ 34: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 187:

Ծործորի վանքը միջնադարյան Հայաստանի և Արտազ գավառի կաթողիկե հայերի մշակութային նշանավոր կենտրոններից էր: Վանքի հիմնադրման վերաբերյալ ստույգ տեղեկություններ հայտնի չեն: Նկատի ունենալով, որ արդեն 1314 թ. Հովհաննես Երզնկացի-Ծործորեցին այստեղ ընդօրինակել է ձեռագիր Ժողովածու, ենթադրվել է, որ վանքը կառուցվել է ԺԴ դ. սկզբին (մինչև 1314 թ.), Արտազի թեմի առաջնորդ և Թադեոս առաքյալի վանքի վանահայր Զաքարիա Ա եպիսկոպոսի կողմից (որն էլ մենաստանի անունով ստացել է Ծործորեցի մականունը), ծաղկում է ապրել նույն դարի առաջին կեսին և գոյատևել է մինչև ԺԷ դ. վերջերը: Սակայն հուշարձանի ճարտարապետական տվյալները (հատակագծային լուծումներ, պատերի ստորին շարվածքներում մեծ քարերի օգտագործում և այլն), խոսում են հօգուտ Ծործորի` ավելի վաղ կառուցված տեսակետի:

Խաչիկեան Լ., Արտազի հայկական իշխանությունը և Ծործորի դպրոցը, «ԲՄ», N 11, Երևան, 1973, էջ 144, 168: Ծործորի մասին տե՛ս նաև “Documenti di Architettura Armena”, vol. 20, Sorhul, Milano, 1989, pp. 94-95 (ըստ հրատարակիչների` եկեղեցին կառուցվել է Թ-Ժ դդ. և նշանավոր դարձել ԺԴ դ.): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 188:

1314 թ․

Ծործորի Սբ. Աստվածածին վանքի մասին մատենագրական ամենավաղ տեղեկությունը կապվում է հայ մշակույթի և եկեղեցու նշանավոր գործիչ Հովհաննես Երզնկացի Ծործորեցու անվան հետ: 1314 թ. այստեղ ընդօրինակած Ժողովածուի հիշատակարանում նա իրեն անվանում է Ծործորեցի. «...զտարտամ գրիչս` զՅոհան, ծանօթ բանի և տեղեաւ Երզնկացի, իսկ այժմ Ծործորեցի»:

Միջնադարյան այս նշանավոր գործչի գործունեության վերաբերյալ մանրամասն տե՛ս Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Բ, Ս. Էջմիածին, 2001, էջ 2098-2103: Սրապյան Ա., Հովհաննես Երզնկացի, Երևան, 1958: Խաչիկեան Լ., Արտազի հայկական իշխանությունը և Ծործորի դպրոցը, «ԲՄ», դ 11, Երևան, 1973, N 11, էջ 173-204: ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1950, էջ 111: 1318 թ. Գլաձորում ստեղծված Աստվածաշնչի հիշատակարանում նշվել է. «...զՅոհաննէս սպասաւոր բանի Երզնկայեցի, որ և Ծործորեցի...» (ԺԴ, էջ 146): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 188:

1316 թ․

1316 թ. Հովհ. Երզնկացին շարունակում և ավարտում է Ներսես Շնորհալու «Մեկնութիւն Մատթէի աւետարանի» ձեռագիր մատյանը «...բնակեալ ի վիճակ սուրբ առաքելոյն Թադէոսի, ի վանս Ծործորու կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս...»: Վանքում հաստատվելու մասին գրվել է. «...Յովհաննէսս այլ Երզնկոյ լինելով եւ բնակելով ի վանս Ծործորի: Եւ սա անդ արարեալ է մեկնութիւն քերականի` յերկար եւ ճոխ բանիւք եւ պատմաբար նախադրութեամբ եօթն գլխաւք»:

Ալիշան Ղ., Հայապատում, հ. Բ, Վենետիկ, 1901, էջ 512-513: Տե՛ս նաև ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1950, էջ 125: ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1955, էջ 410: Ժամանակագրութիւն Գրիգոր վարդապետի Կամախեցւոյ կամ Դարանաղցւոյ, հրատ. Մ. վրդ. Նշանեան, Երուսաղէմ, 1915, էջ 401-402: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 188:

14 դ․

ԺԴ դարասկզբին Հովհաննես Ծործորեցին ձեռագրերից մեկի հիշատակարաններից մեկում նշում է. «...գրեալ ի դուռն Ծործորու, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածինս...»:

Խաչերեան Լ., Հայագիր դպրութեան ուսումնագիտական կենտրոնները, դպրոցնեը, դպրեվանքերը, վարդապետարանները, ճեմարանները, ակադեմիաները եւ համալսարանները միջնադարյան Հայաստանում եւ Կիլիկիայում (V-XVI դդ.), հ. երկրորդ, Լիզպոն, 1998 էջ 121: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 188:

1316 թ․

1316 թ. Թադեոս առաքյալի վանքի առաջնորդ Զաքարիա արքեպիսկոպոսի հետ Ադանայի եկեղեցական ժողովին մասնակցում է նաև «...մեծ վարդապետ Յոհան Ծործորեցին»:

Խաչերեան Լ., Հայագիր դպրութեան ուսումնագիտական կենտրոնները, դպրոցնեը, դպրեվանքերը, վարդապետարանները, ճեմարանները, ակադեմիաները եւ համալսարանները միջնադարյան Հայաստանում եւ Կիլիկիայում (V-XVI դդ.), հ. երկրորդ, Լիզպոն, 1998, էջ 126, 127: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 188:

1318 թ․

1318 թ. Մխիթար գրիչը նշում է. «...բնակութիւնս Ծործորու վանք... եւ վարժապետ եւ ուսուցիչ Յոհաննէս...»:

Խաչերեան Լ., Հայագիր դպրութեան ուսումնագիտական կենտրոնները, դպրոցնեը, դպրեվանքերը, վարդապետարանները, ճեմարանները, ակադեմիաները եւ համալսարանները միջնադարյան Հայաստանում եւ Կիլիկիայում (V-XVI դդ.), հ. երկրորդ, Լիզպոն, 1998, էջ 121: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 188:

1321 թ․

1321 թ. վանքում Հովհաննես Ծործորեցին «հրամանաւ պապին Հռոմայ» թարգմանում է Թովմա Աքվինացու «Յաղագս եւթն խորհրդոց եկեղեցւոյ» աշխատությունը, որն էլ 1325 թ. գրվում է Գլաձորում Թորոս գրչի կողմից. «...թարգմանեալ և գրեալ ի դուռն Ծործրու, ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնիս, որոյ շնորհօք եղև կատարումն սորին»:

ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1950, էջ 173-174: Տե՛ս նաև Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Բ, Երեւան, 2004, էջ 1268: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 188:

14 դ․

Ծործորի վանքի վրա մեծ ազդեցություն են գործել կաթողիկե հոգևորականները, որոնք ԺԴ դ. սկզբից քարոզչական եռանդուն գործունեություն էին ծավալում ոչ միայն Նախիջևանում, այլև Արտազում (ֆրա Պոնդիուս վարդապետ և ուրիշներ): Արտազում կաթողիկեության տարածմանն են նպաստել նաև Հովհաննես Երզնկացի-Ծործորեցին և Արտազի թեմի առաջնորդ Զաքարիա Ա եպիսկոպոս Ծործորեցին:

Խաչիկեան Լ., Արտազի հայկական իշխանությունը և Ծործորի դպրոցը, «ԲՄ», N 11, Երևան, 1973, էջ 204-207: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 188:

17 դ․

Հետագայում վանքը հիշվում է միայն ԺԷ դ. 40-70-ական թվականներին կաթողիկե վարդապետ ֆրա Գրիգոր Ծործորեցու գործունեության առիթով: 1676 թ., երբ բարձրացվում է Նախիջևանի հայ կաթողիկեների առաջնորդի ընտրության հարցը, ի նպաստ ֆրա Գրիգորի` գավառի հոգևոր, նաև դոմինիկյան ու ազգային գործիչների հետ Հռոմի Հավատասփյուռ ժողովին նամակներ են հղում Արտազի թեմի առաջնորդ Իսահակ Արդար Մակվեցին (1676 թ. ապրիլի 20-ին) և նրա օգնական Սարգիս Կաֆայեցին (1676 թ. ապրիլի 24-ին): Գրիգոր Ծործորեցին հայտնի է իր թարգմանություններով, տաղերով ու կրոնական երգերով:

Ճեմճեմեան Ս., Նախիջեւանի հայոց վարժարանը եւ Հռոմը, Վենետիկ, 2000, էջ 165-174, 212-214 (Արտազի և Նախիջևանի հայ կաթողիկեների մասին աշխատությունը հոդվածաշարի տեսքով Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության աբբայահայրը նախապես հրատարակել է «Բազմավէպ» հանդեսի 1990-1996 թթ. համարներում): Տե՛ս նաև Խաչիկեան Լ., Արտազի հայկական իշխանությունը և Ծործորի դպրոցը, «ԲՄ», N 11, Երևան, 1973, էջ 208: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 188, 190:

1676 թ․

1676 թ. վանքում գրվում է «Քարոզգիրք Գրիգորի Ծործորեցւոյ, ՌՈՀԶ փրկչական թուին»:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 54: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 190:

1985 թ․

Վանքի տեղափոխման և վերականգնման աշխատանքները 1985-2001 թթ. դեռևս 1985 թ., երբ Իրանի էներգետիկայի նախարարության («Վեզարաթե-Նիրու») որոշմամբ նախատեսված էր վանքի մերձակա տարածքում կառուցել ջրամբար, հայ ճարտարապետության այս գողտրիկ կոթողը փրկելու և ավելի բարձր տեղանքում վերաշարելու և վերակառուցելու նպատակով նշյալ թվականից իրականացվում են նախագիծ կազմելու աշխատանքներ:

Аракелян В., Архитектура монастыря Цорцор, “Четвертый международный симпозиум по армянскому искусству: Тезисы докладов”, Ереван, 1985, с. 22.

Վանքի տեղափոխման և վերականգնման աշխատանքները 1985-2001 թթ. սեպտեմբերի 17-ին հնչած առաջին ահազանգից հետո եկեղեցին փրկելու նպատակով Թեհրանում և Թավրիզում անմիջապես կազմակերպվում են ժողովներ, իսկ «Մշակութային ժառանգություն» կազմակերպության (տնօրեն՝ դր Այաթոլլահ-զադե Շիրազի) ձեռնարկած միջոցների շնորհիվ հուշարձանի քանդման աշխատանքները հետաձգվում են: Սկսվում է հուշարձանը տեղափոխելու և նոր ու ապահով վայրում` Բարոն գյուղի մերձակա բարձրադիր լեռնալանջին, նույնությամբ վերակառուցելու անհապաղ գործընթացը:

«Ալիք», 1987, N 190, սեպտ. 6, էջ 3: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 199:

1987 թ․

Վանքի տեղափոխման և վերականգնման աշխատանքները 1985-2001 թթ. 1987-1988 թթ. ընթացքում մեր կողմից կազմվում է եկեղեցու վերականգնման նախագիծը: Կիսավեր եկեղեցու չափագրման հետ մեկտեղ անցկացվում են նաև պեղման աշխատանքներ, որոնց ընթացքում բացվում են միաբանության խցերի և կից այլ շինությունների պատերի հիմքեր, գերեզմաններ, հայտնաբերվում հին դրամներ, կենցաղային առարկաներ, գմբեթի հովհարաձև վեղարի քարեր և այլն: Հայտնաբերված գտածոները պահվում են Ուրմիայի պետական թանգարանում: Ի դեպ, մինչ այդ եկեղեցին ենթարկվել էր գանձախուզության. ջարդոտվել էին նշանագրերով քարերը, վնասվել խորանը և այլն: «Միրասե Ֆարհանգի»-ի` Թավրիզից եկած հնագետներն ու Շիրազից եկած քարտաշ վարպետները 25 օրվա ընթացքում եկեղեցու արտաքին քարերը սև գույնով, իսկ ներքին քարերը կարմիր գույնով համարակալելուց հետո եկեղեցին քանդում են և տեղափոխում նախօրոք որոշված մոտ 600 մ հեռու գտնվող 110 մ բարձրություն ունեցող լեռնալանջ: Աշխատանքների պատասխանատուն էր Մոսլեմ Մոհամադ-զադեն, իսկ իրագործողը՝ Սադրեդդին Շիրդելը:

Ծործորի վանքն առաջին անգամ չափագրել եմ 1968 թ. մայիսին, իսկ նյութերը հրատարակել` 1973 թ. (տե՛ս Haghnazarian A., Das Armenische Thaddäuskloster in der Provinz West Aserbaidjan in Iran (Dissertation, RWTH Aachen, 1973). «Միրասե Ֆարհանգի» պարբերական, N 2, Էբրահիմե Հեյդարի, էջ 30 (պարսկերեն): Առաքելեան Վ., Ծործորի դպրոցն ու վանքը եւ նրա Ս. Աստւածածին եկեղեցու տեղափոխութիւնն ու վերակառուցումը, «Ալիք», 2000, Յաւելված, էջ 6: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 199-200:

1987 թ․

Վանքի տեղափոխման և վերականգնման աշխատանքները 1985-2001 թթ. 1987 թ. աշնանը` եկեղեցու գմբեթի վեղարի հովհարաձև առաջին քարը հայտնաբերելուց հետո, երբ Ծործորն ամբողջությամբ վերականգնելու հարց է բարձրացվում, կազմվում է եկեղեցու խաչաթևերի ծածկերի և գմբեթի վերականգնման նախագիծը: Այն հավանության է արժանանում Խորհրդային Հայաստանում՝ Հուշարձանների պահպանության վարչությունում (այժմ` գործակալություն): Գործին մեծապես աջակցում է վարչության վերականգնման բաժնի վարիչ Թելման Գևորգյանը:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 200, 205:

1988 թ․

Վանքի տեղափոխման և վերականգնման աշխատանքները 1985-2001 թթ. 1988 թ. հուլիսին Թեհրանի թեմի առաջնորդ Արտակ արք. Մանուկյանը կատարում է Ծործորի Սբ. Աստվածածին եկեղեցու հիմնարկեքը, որի մասին 1989 թ. նշում է. «Իսլամական Հանրապետությունն օժանդակում է հնագույն կոթողների վերականգնման գործին: Բերեմ Ձորձորի վանքի օրինակը, որը հռչակավոր Թադեի վանքից հեռու չէ: Այդ վայրում ամբարտակ պետք է կառուցվեր, և Ձորձորի շքեղ վանքը մնալու էր ջրի տակ: Իշխանությունները մեզ պատվիրեցին, որ քարերը մեկ-մեկ ցուցակագրենք և տեղափոխենք բարձունքի վրա: Անցյալ ամռանը ես նոր վայրում հիմնօրհնեք կատարեցի: Այժմ սքանչելի դիրքի վրա սկսված է վանքի կառուցումը: Տաճարը գմբեթ ևս կունենա»:

Առաքելեան Վ., Ծործորի դպրոցն ու վանքը եւ նրա Ս. Աստւածածին եկեղեցու տեղափոխութիւնն ու վերակառուցումը, «Ալիք», 2000, Յաւելված, էջ 8: Սմբատյան Կ., Կատարենք առաջին քայլը, «Հայրենիքի ձայն», 1989, N 50 (1271): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 205:

1989 թ․

Վանքի տեղափոխման և վերականգնման աշխատանքները 1985-2001 թթ. վերականգնման աշխատանքները սկսվում են 1989 թ. Վարուժան և Օժենիկ Առաքելյանների մեկենասությամբ: Հիմնարկեքից հետո Ծործորը տարիների ընթացքում հիմքից վերաշարվում ու վերականգնվում է նոր վայրում` նույն լեռնալանջին: Վերականգնումը, սակայն, կատարվում է որոշ սխալներով, որոնք աչքի են ընկնում առաջին իսկ հայացքից:

Վերականգնման աշխատանքների մեջ ակնառու են հետևյալ սխալները. ա) Սրճագույն քարերի փոխարեն եկեղեցու ճակատների վերնամասերում (տեղ-տեղ նաև միջին ու ստորին հատվածներում) և գմբեթում գործածվել են կառույցին բոլորովին անհարիր ճերմակ քարեր, որոնք խախտում են հուշարձանի ամբողջականությունը: բ) Վերականգնված թմբուկը նախնականից (նաև նախագծվածից) ավելի բարձր է կառուցված և անհամաչափություն է մտցնում եկեղեցու միասնականության մեջ: գ) Թմբուկի վերականգնված լուսամուտները նախնականից (նաև վերականգնման նախագծի համեմատ) բարձր են տեղադրված: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 205:

2001 թ․

Վանքի տեղափոխման և վերականգնման աշխատանքները 1985-2001 թթ. վանքի վերականգնման աշխատանքներն ամբողջանում են 2001 թ.: Նույն թվականի հուլիսի 28-ին Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Արամ Ա-ն կատարում է օծման հանդիսավոր արարողությունը:

Նայիրի (պատի) օրացոյց (2001 թ. յաւելւած): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 205:

2005 թ․

2005 թ. օգոստոսի վերջին ՀՀ պատմության և հուշարձանների պահպանության գործակալության աշխատակիցների հետ մեկտեղ քննարկվում է Ծործորի Սբ. Աստվածածին եկեղեցու տանիքի ծածկասալերի տեղադրման առկա անհարթությունների շտկման հարցը:

Տեղեկանք Իրանի հայկական եկեղեցիների և մշակութային յուշակոթողների պահպանման միջթեմական յանձնախմբի, «Լրաբեր», 2005, N 6, էջ 18: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 205:

Ճարտարապետություն

Միախորան, խաչաձև գմբեթավոր փոքր շինություն է՝ կառուցված սրճագույն սրբատաշ քարով, կրաշաղախով: Արտաքին չափերն են՝ 7,20 x 5,20 մ: Եկեղեցու հյուսիսային և հարավային խաչաթևերը նկատելիորեն կարճ են մյուս երկու թևերից, որի պատճառով էլ հատակագծում ստացել է արևելք-արևմուտք առանցքով ձգված խաչի տեսք: Կիսաշրջան խորանն արևելյան թևից առանձնացված է մեկ կամարով: Արևելյան թևում կան հանդիպակաց ուղղանկյուն երկու խորշեր: Հյուսիսային թևի արևելակողմում գտնվում է մկրտության ավազանը: Գմբեթատակ քառակուսուց անցումը գմբեթին իրականացված է առագաստների միջոցով: Արևմտյան խաչաթևում շքամուտքն է` առնված սլաքաձև կամարով ավարտվող շրջանակի մեջ: Դեպի ներս լայնացող լուսամուտները չորսն են՝ զետեղված բոլոր ճակատների առանցքներում (1-ական): Անկյունային տումբաներից վեր գմբեթը սկսվում է արտաքուստ ութանիստ հիմքով և ավարտվում ավելի փոքր տրամագծով 16 նիստանի թմբուկով: Թմբուկն ունի առանցքային չորս լուսամուտ: Գմբեթը պսակված է հովհարաձև վեղարով: Հուշարձանի հարդարանքն են կազմում մուտքի բարավորին և պատերին քանդակված խաչերը:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 199:

Ենթադրվում է, որ եկեղեցին կառուցվել է Է դարի խաչաձև, գմբեթավոր ավելի փոքր եկեղեցու հիմքերի վրա:

Аракелян В., Архитектура монастыря Цорцор, “Четвертый международный симпозиум по армянскому искусству: Тезисы докладов”, Ереван, 1985, с. 22. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 199:

Ստուգաբանություն

Ծործոր նշանակում է նեղ ձորակ կամ լեռների մեջ անձրևներից առաջացած հեղեղատ:

Մալխասեանց Ստ., Հայերէն բացատրական բառարան, հ. 2, Երեւան, 1944, էջ 352: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 188:

Նկարագրություն

Ի դարասկզբին ականատեսը հետևյալ կերպ է նկարագրում հուշարձանը. «Բեբեջիկում՝ Զենգիմարի խոր և անանցանելի կիրճի անմիջապես մուտքի մոտ, որտեղից գետը դուրս է վազում Մակվի դաշտավայր (Մակու քաղաքից վերև), գտնվում են սրբատաշ քարով կառուցված մատուռի ավերակները, որը մուսուլմանների շրջանում ծանոթ է Մարիամ-նենե, այսինքն՝ Մայր Մարիամ անվամբ»:

Mинорский В., Древности Маку (путевые заметки), Петроград, 1916, с. 11-12 (բնագրում` “В Бебеджике у самого входа Зенгимар в глубокую и непроходимую щель, по которой река выбегает на макинскую долину (выше города Маку) находятся развалины часовни из тесаного камня, известной у мусульман под названием Марьям-нене, т.е. “Матерь Мария”). Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 187-188:

1981 թ․

1981 թ. եկեղեցու վերաբերյալ նշվել է. «Խարխլւած է գմբէթը ու փլւած է ծածկերի մեծ մասը. համեմատաբար շատ լաւ են մնացել մուտքի տաշւած քարերը: Փլւածքները ներսում ու դրսում ցրւած են, մուտքի վերեւում երկու խաչի քանդակներ կան, մէկը համարեա լրացած, միւսը` անաւարտ...»:

«Այբուբեն», 1981, N 1, էջ 17: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 190:

Այլ անվանումներ

Տեղացի հայերը վանքն անվանել են Զենգիմերա Ասպարածին (Ասպարազին), իսկ քրդերին այն առ այսօր էլ հայտնի է Մայրամ-նանա դեյր անունով:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 188:

Խաչաքանդակ, Հարթաքանդակ

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 196:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Խաչաքանդակներ Ծործորի վանքի եկեղեցու մուտքի բարավորին

Խաչաքանդակ, Հարթաքանդակ

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 198:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1969 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1969 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1985 թ․

Ծործորի վանքի եկեղեցու բեկորները փոխադրված նոր վայր

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1985 թ․

Ծործորի վանքի եկեղեցու բեկորները փոխադրված նոր վայր

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1985 թ․

Ծործորի վանքի եկեղեցին նոր վայր փոխադրելու նպատակով քանդելու պահին

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2000 թ․

Ծործորի վանքի եկեղեցին նոր վայրում վերականգնելու ընթացքում

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1969 թ․

Ծործորի Սբ. Աստվածածին վանքի տեսքը հարավ-արևմուտքից ջրամբարի կառուցման հետևանքով նախքան տեղափոխումը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1969 թ․

Ծործոր վանքի ձորը նախքան ջրամբարի կառուցումը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1969 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1969 թ․

Դեպի Ծործորի վանք

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1969 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1969 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1969 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1969 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1969 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1969 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Արձանագրության մնացորդ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Հյուսիսարևելյան առագաստը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Խորանից բացված լուսամուտը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1969 թ․

Որմնանկարի մնացորդ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1969 թ․

Մկրտության ավազանի խորշը հյուսիսային որմի մեջ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1985 թ․

Ծործորի վանքի եկեղեցին նոր վայր փոխադրելու նպատակով քանդելու պահին

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1985 թ․

Ծործորի վանքի եկեղեցու բեկորները փոխադրված նոր վայր

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2000 թ․

Ծործորի վանքի եկեղեցին նոր վայրում վերականգնելու ընթացքում

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2000 թ․

Ծործորի վանքի եկեղեցին նոր վայրում վերականգնելու ընթացքում

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Ծործորի վանքի եկեղեցին նոր վայրում վերականգնելու ընթացքում

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Ծործորի վանքի եկեղեցին նոր վայրում վերականգնելու ընթացքում

Տեսակը Վերականգնման նախագիծ
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գծագիր

Հյուսիսային ճակատը

Տեսակը Վերականգնման նախագիծ
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գծագիր

Հատակագիծ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2000 թ․

Ծործորի վանքի եկեղեցին նոր վայրում վերականգնելու ընթացքում

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2000 թ․

Ծործորի վանքի եկեղեցին նոր վայրում վերականգնելու ընթացքում

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2000 թ․

Ծործորի վանքի եկեղեցին նոր վայրում վերականգնելու ընթացքում

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2000 թ․

Ծործորի վանքի եկեղեցին նոր վայրում վերականգնելու ընթացքում

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2000 թ․

Ծործորի վանքի եկեղեցին նոր վայրում վերականգնելու ընթացքում

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2000 թ․

Ծործորի վանքի եկեղեցին նոր վայրում վերականգնելու ընթացքում

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Այվազյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2010 թ․

Ծործորի վանքը վերականգնման աշխատանքների ավարտից հետո

Տեսակը Քարտեզ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Նշված չէ

Քարտեզ, որտեղ նշված են Ծործորի վանքի գտնվելու սկզբնական և ներկայիս վայրերը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Ռուբեն Գալչյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Զանգեբար գետի վրա կառուցվելիք Բարոնի ամբարտակի պատճառով Ծոր-ծորի պատմական Սբ. Մարիամ հայկական եկեղեցին ընկղմվելու էր լճի ջրերի մեջ: Այսու, Իրանի պատմական հուշարձանների վարչությունը էներգետիկայի նախարարության և հայ համայնքի համագործակցությամբ 1988 թ. եկեղե

Ծործորի ձորի և վանքի տեսքը հյուսիս-արևմուտքից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Նոր, ավելի բարձրադիր տեղում վերականգնված Ծործորի Սբ. Աստվածածին վանքի տեսքը հյուսիսից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2011 թ․

Վերականգնված Ծործորի Սբ. Աստվածածին վանքի ներքին տեսքը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2011 թ․

Վերականգնված Ծործորի Սբ. Աստվածածին վանքի տեսքը հարավ-արևմուտքից

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Զենգիմերա Ասպարածին (Ասպարազին)
Մայրամ-նանա դեյր