Ջրաբերդ Բերդ :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Ջրաբերդ Բերդ 5 — 15 դդ․

ԼՂՀ / Մարտակերտ / Մեծշեն

Տեղադրություն

Ամրոցը գտնվում է ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանում, Թարթառ գետի և նրա Թրղի վտակի ձախ ափին, զառիթափ լանջերով հսկայածավալ ժայռազանգվածի վրա՝ շրջապատված անտառոտ լեռնակույտերով: Հյուսիսից հարավ ձգված ամրոցի տարածքը գետերի շրջանցումից առաջացած թերակղզու տեսք ունի և պաշտպանված է ինչպես դրանց ջրառատ ու արագահոս պատնեշով, այնպես էլ՝ գետեզերքից գրեթե ուղղաձիգ բարձրացող ժայռերով:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 82:

Պատմություն

Գտնվելով համանուն գավառի անտառախիտ խորքերում և ունենալով խիստ նպաստավոր բնական պայմաններ՝ ամրոցը վաղ միջնադարից ի վեր կառուցապատվել ու դարձել է Արցախ-Խաչեն-Ղարաբաղի անառիկ ու նշանակալի պաշտպանական հենակետերից մեկը: Պատմական աղբյուրներում և այլազան երկերում ամրոցը հիշվում է Չարաբերդ, Ճառաբերդ, Չրաբերդ, Ջերմուկի բերդ և Ջրաբերդ անուններով, իսկ մելիքության շրջանի վկայագրերում առավելապես հայտնի է հնագույն ու նախնական Չարաբերդ (նաև՝ Չարապերթ, Ջարապերթ, Ջարիպերթ) անվանաձևով, ինչը գործածվում էր նաև որպես գավառանուն և մելիքության անվանում:

Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Երևան, 1983, էջ 157, 354: Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն հայոց, Երևան, 1961, էջ 359: Մ. Գոշ, էջ 387բ, տե՛ս նաև Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Բ, Տփխիս, 1853, էջ 226: Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 239: Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 418: Լեո, Երկերի ժողովածու, հատոր 8 (Ուխտավորի հիշատակարանը, Իմ հիշատակարանը), Երևան, 1985, էջ 117, 121: Ուլուբաբյան Բ. Ա., Խաչենի իշխանությունը 10-16-րդ դարերում, Երևան, 1975, էջ 120: Յովհաննէսեան Մ., Հայաստանի բերդերը, Վենետիկ, 1970, էջ 441: Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, выпуск XIII, Тифлис, 1892, c. 51. Տե՛ս «Հայ-ռուսական հարաբերությունները 18-րդ դարում» հիշյալ հատորաշարի փաստաթղթերը: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 82:

18 դ․

Այստեղ էր գտնվում 18-րդ դարի սկզբներին մեծ համբավ ձեռք բերած արցախյան ամենազորեղ սղնախներից մեկի՝ Չարաբերդ-Ջրաբերդի գլխավոր ռազմավարական հենակետը, որը հետագայում էլ շարունակում էր մնալ գավառի նշանավոր մելիքների հիմնական ամրոցը:

Վկայությունները բազմաթիվ են Լեոյի, Աշ. Հովհաննիսյանի, Պ. Հարությունյանի, Ա. Գ. Աբրահամյանի, Բ. Ա. Ուլուբաբյանի հիշյալ աշխատություններում: Տե՛ս նաև Արզումանյան Զ., «Մեծ» և «Փոքր» սղնախների հարցի շուրջ, «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1985, N 4: Արզումանյան Զ., «Մեծ» և «Փոքր» սղնախների հարցի շուրջ, «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1985, N 4, էջ 91: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 82:

Անառիկ ու ծառապատ տեղանքի պատճառով ամրոցի ավերակները երբևէ չեն նկարագրվել, սակայն իր պաշտպանական կառույցների պահպանվածությամբ ամրոցը բացառիկ արժեք է և կարիք ունի հանգամանալից ուսումնասիրության (ինչը դուրս է մեր ներկա խնդրի սահմաններից):

Ամրոցը չափագրել ենք Ռ. Աբգարյանի հետ, 1985 թ.: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 82:

Ճարտարապետություն

Ամրոցը պարփակված է երբեմն մինչև ձորն իջնող բրգավոր պարիսպներով, որոնց անկանոն հատակաձևը կրկնում է տարածքը եզերող ժայռերի ուրվագիծը: Բացի պարիսպներից ու բազմաթիվ այլ շինությունների ավերակներից, պահպանվել են նաև գետն իջնող թաղածածկ գետնուղիներն ու հարավ-արևմտյան՝ գետամերձ ստորոտին հարող կամարակապ դարպասը:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 82:

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Տրտու և Թրղի գետերի միախառնման տեղի ուղղությամբ ձգվող բերդապարիսպը

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Հատված Չարաբերդ (Ջրաբերդ) դարպասին հաորղ պարսպապատերից

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Չարաբերդ
Ճառաբերդ
Չրաբերդ
Ջերմուկի բերդ
Չարապերթ
Ջարապերթ
Ջարիպերթ