Սբ. Աստվածածին Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Աստվածածին Եկեղեցի 1688 թ․

ԼՂՀ / Շահումյան / Գյուլիստան

Պատմություն

Գտնվում է գյուղի կենտրոնում՝ հրվանդանաձև երկարած բլրաճյուղի վերջավորության վրա (N 40՛21՛25.39՛՛, E 046՛35՛13.12՛՛, ծ. մ. 1256 մ):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 59:

Ճարտարապետություն

Ունի եռանավ բազիլիկ հորինվածք: Երկթեք ծածկի տակ առնված կիսաշրջան թաղերը ներքուստ պահում են քառակուսի կտրվածքով երկու զույգ սյուներին հանգչող թաղակիր կամարները: Կիսաբոլորակ եզրագծով ավագ խորանի երկու կողմերում կրկնահարկ ավանդատներն են: Բացառությամբ անկյունաքարերի (նաև թաղակիր կամարների)՝ կառուցված է անտաշ և կոպտատաշ քարով, կրաշաղախով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 59:

Պատմություն

Համաձայն եկեղեցու շինարարական արձանագրության՝ կառուցվել է 1688 թ.: Սակայն մեզ է հասել՝ շնորհիվ հետագայում պարբերաբար իրականացված մի շարք նորոգությունների:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 59:

Կառուցումից ընդամենը 4 տարի անց եկեղեցում ստեղծվել է մի ձեռագիր Մաշտոց (գրիչ` Դավիթ, ստացող` Մելիքսեթ քահանա): Վերջինիս հիշատակարանում նշվել է. «Ի երկիրս Բարտայ, ի գեօղս որ գոչի Գուլըստեան, ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնին եւ Սրբոյն Մինասայ, թվական ՌՃԽԱ (1692), ի հայրապետութեանց տեառն Սիմօնի եւ Երեմիայի, իշխանութիւն Պարտոյ երկիրս Ապազղուլիխանն, ի խնդրոյ բարեմիտ եւ աստուածասէր Մէլիքսէթ քահանային...»:

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Դ, էջ 130:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 59:

1878 թ. գարնանը Գանձակում տարածված ծաղիկ հիվանդության համաճարակի դեմ պայքարելու նպատակով 2-ական քահանա և աշխարհական են ուղարկվում Գյուլիստան՝ Ծեր ավետարանը բերելու: Նշյալ թվականի ապրիլի 15-ին այն փոխադրվում է Գանձակի Սբ. Հովհաննես, իսկ ամսի 23-ին՝ Սբ. Լուսավորիչ եկեղեցի. «Այդ օրը պատարագիչն էր գեր. յաջորդը: Ինչպէս լսում ենք այդ պատարագից գոյացած արդիւնքը, որ մօտաւորապէս հասնում է 80 րուբլու, նուիրել են յօգուտ շինութեան Գիւլստան գիւղի խախուտ եկեղեցու: Այդ նպատակով ժողովված է մօտ 350 րուբլ.»:

Ս., Նամակ Գանձակից, «Մշակ», 1878, N 77, 13 մայիսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 59-60:

Եկեղեցին բազմիցս հիշվում է ԺԹ դարի վավերագրերում (օրինակ՝ 1880 թ. և 1893 թ.):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 33:
Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8889, թ. 194:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 60:

1881 թ. օգոստոսին, երբ կառույցն արդեն 193 տարեկան էր, այցելու Րաֆֆին նշում է. «Ունի մի եկեղեցի, որ շատ հին չէ»:

Րաֆֆի, Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Երկերի ժողովածու, հ. 8, Երևան, 1963, էջ 586:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 60:

Համաձայն տեր Մովսեսի վկայության` 1883 թ. հուլիսի 11-ին «...ի գիշերի գաղտնի բացեալ զդուռն եկեղեցւոյն Գիւլստան գեղջն իւրեանց գողացեալ տարեալ են յեկեղեցւոյն զԱւետարանն Ծեր անուանեալ, հանդերձ իւրովն բազմաթիւ կերպասեայ թաշկինակօք, զմի հատ հին շուրջառ արծաթեայ..., զերկու հատ խաչ արծաթեայ առանց ականց, զմի հատ խաչ արծաթեայ ականակուռ, զերկու հատ փոքրիկ խաչս` յորոց մինն արծաթեայ ականակուռ և միւսն ոսկի, զմի հատ արծաթեայ խաչ ձեռաց, զերկու արծաթեայ խաչ` գործ Մոսկվայի, զմի հատ բուրվառ և զմի կանթեղ` նոյնպէս գործ Մոսկվայի, զերկու շապիկ գրքակալի և զմի ծածկոց սեղանոյ»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 2, գ. 1245, թ. 7:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 60:

1889 թ. նշվել է. «...Գիւլիստանի եկեղեցու տանիքը շինելու համար սրանից 10-11 տարի առաջ ժողովուած է 500-600 ր. գումար: Զարմանալի մարդիկ կան աշխարհիս վրայ: 10-11 տարի առաջ փող հաւաքեցին, որ յիշեալ եկեղեցու կիսով չափ քանդուած տանիքը շինել տան, սակայն մինչև այսօր չեն էլ մտածում գործադրելու իւր նպատակին»:

«Նոր-Դար», 1889, N 189, 11 նոյեմբերի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 60:

1890 թ. եկեղեցու ծածկն արդեն բավականաչափ քայքայված էր. «...շատ աննախանձելի դրութեան մէջ է գտնւում: Այնքան ծակ ու ծուկ կայ, որ ժամասացութեան ժամանակ ծիծեռնակները թափւում են ներս և ճլվլոց բարձրացնում: Բացի դրանից, ծիծեռնակները բուն են դրել եկեղեցու մէջ և աղբ են թափում: Յոյս կայ, որ եկեղեցին այդ դրութիւնից կազատուի վերջապէս, որովհետև գիւղացիները ցանկանում են նորոգել»: Նորոգությունն իրականացվում է երկու տարի անց` 1892 թ.: Թիթեղապատվում է քայքայված երկլանջ տանիքը 1600 ռ. ծախսով:

«Նոր-Դար», 1890, դ 110, 1 օգոստոսի, էջ 2:
Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 227, ց. 1, գ. 72, թ. 21 շրջ.:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 60:

1908 թ. նոյեմբերի 5-ի լուսադեմին սաստիկ քամուց հիմնովին պոկվում են տանիքի հսկա գերանները և թիթեղածածկը. «...եկեղեցւոյ տանիքը հիմնովին պոկած՝ դուրս քցած՝ առանց մի վնասի պատերին. տանիքի ժեստերը և ահագին մեծութեան գերանները, որ երկու հաղթ գոմէշ հազիւ հազ միայն կարող է քարշել, ցիրուցան քցած եկեղեցուց դուրս մի քանի սաժէն հեռու և այդ եղել է ահագին քամու ոյժից...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 227, ց. 1, գ. 72, թ. 21:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 60:

1924 թ. փետրվարի 7-ին Գանձակի հայոց առաջնորդ Լևոն եպիսկոպոսն Էջմիածնի գերագույն հոգևոր խորհրդին հայտնում է հետևյալը. «Գյուլիստան գյուղի գործկոմի նախագահ Խոսրով Կարապետյան Սեյրանյանցը ինքնագլուխ հանել էր եկեղեցուց եկեղեցական գորգը և վաճառել, որպես թե գյուղի համար հողաչափ բերելու նպատակով»:

Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության (1921-1938 թթ.), Երևան, 1994, էջ 46:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 60:

1927 թ. եկեղեցին փակվել է:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2658, թ. 12:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 60:

1989 թ. ապրիլի 24-ին տեղի է ունենում նորոգված եկեղեցու վերաօծումը Պարգև արքեպիսկոպոս Մարտիրոսյանի գլխավորությամբ: Հիշատակաց մատյանում այդ մասին արձանագրվել է. «1989 թիւ. բացումը եղաւ Գիւլիստան (Վարդօտ) գիւղի եկեղեցու, երկրորդ բացումը, որը տեղի ունեցաւ հայ կօտորուածքի 1915 թւին: Այսուհետև մենք՝ գիւլիստանցիներս, կը յիշենք Ապրիլի 24-ը՝ եկեղեցւոյ օրը: Յիշէ՛ք, հայեր»:

Պետրոսեան Ա., Մեծն Շահէնը, Երևան, 2011, էջ 197-198:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 60:

1989 թ. հուլիսի 19-ին վերիշենցի Ժորա Սաղաթելյանը եկեղեցուն է նվիրում 2 մոմակալ, իսկ 1991 թ. փետրվարի 10-ին Մինաս Սարգսյանի ընտանիքը՝ «...սեղանն իր աբեղիկներով եւ մոմակալներով»:

Պետրոսեան Ա., Մեծն Շահէնը, Երևան, 2011, էջ 311, 315:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 60:

1992 թ. բռնազավթումից հետո Գյուլիստան գյուղն ամբողջությամբ հրդեհվել է, իսկ Սբ. Աստվածածին եկեղեցին՝ պայթեցվել:

Սամվել Կարապետյան, Ադրբեջանը քաղաքակրթությունից դուրս, Երևան, 2017, էջ 79:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 59:

Հայտնի է, որ ժամանակին սույն եկեղեցին մեծ համբավ ուներ ոչ թե ճարտարապետական կամ ուրիշ արժանիքների, այլ նրանում պահվող մի հին ձեռագրի շնորհիվ. «Գյուլիստանի եկեղեցում գտնվում է մի հռչակավոր գրչագիր ավետարան, որ պաշտվում է ամբողջ գավառի ժողովրդից: Սկսյալ Գանձակից և ամեն կողմերից քաշում է նա յուր մոտ ուխտավորների բազմություն, և նրան վերաբերում են բազմաթիվ հրաշագործությունները:
Գյուլիստանում իջևանած լինելով գյուղի քահանայի տանը, ես խնդրեցի, որ ինձ տանե եկեղեցին և ցույց տա հիշյալ ավետարանը: Նա մեծ ուրախությամբ կատարեց իմ խնդիրքը, կարծելով, թե ես էլ ուխտավոր եմ:
Մտանք եկեղեցին, նա իսկույն ծածկվեցավ շուրջառով և մի արկղի միջից դուրս հանեց մի ահագին կապոց և դրեց գրքակալի վրա: Այդ կապոցը ուրիշ ոչինչ չէր, եթե ոչ գույնզգույն թաշկինակներ մինը մյուսի վրա փաթաթած: Քահանան շարունակելով շարականը, մեկ-մեկ բաց էր անում թաշկինակները, որոնցից շատերը մետաքսից էին: Վերջապես, այդ բոլոր փաթեթների միջից հայտնվեցավ ավետարանը: ...կամեցա բաց անել, որ նայեմ: Քահանան արգելեց, կիսաքաղաքավարի կերպով հասկացնելով, որ ինքը միայն կարող էր նրան բաց անել, իսկ մի աշխարհական մարդու մատները չպիտի շոշափեին այդ սրբությունը...: Քահանան յուր ձեռքով, որ շատ էլ մաքուր չէր, բաց արեց սուրբ գիրքը: Դա մի հասարակ գրչագիր ավետարան էր, հաստ թղթի վրա գրված, ոչ Գետաշենի ավետարանի գեղեցկությունն ուներ և ոչ նրա գրչության արհեստը: Պատկերները շատ տգեղ էին, այնուամենայնիվ ժողովրդի մեջ ավելի համարում և համբավ ստացած էր, քան թե Գետաշենի ավետարանը: Իմ որոնածը էր նրա հիշատակարանների մեջ մի պատմական տեղեկություն գտնել, այն ևս չգտա, որովհետև վերջին թերթերը քրքրված և պակաս էին»:

Րաֆֆի, Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Երկերի ժողովածու, հ. 8, Երևան, 1963, էջ 586-587:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 60-61:

Ինչպես երևում է, հետագայում ևս այս եկեղեցին, շնորհիվ վերոնշյալ ձեռագրի առկայության, բազմաթիվ այցելուներ է ունեցել, ընդ որում, նրանցից ոմանք որոշ հիշատակություններ են թողել ձեռագրի մասին:
Այսպես՝ 1890 թ. նշվել է. «...շատ ուխտաւորներ են գալիս Գիւլիստան՝ այդ գիւղի եկեղեցում գտնվող «ծեր» աւետարանը համբուրելու»:

Շ., Գիւղական տպավորութիւններ, «Մշակ», 1890, N 78, 14 յուլիսի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 61:

Մ. Բարխուդարյանցը ցավով նկատում է, որ «Գողացած են յիշատակարանը մի քանի թերթերով միասին, վասն որոյ անյայտ է աւետարանիս գրութեան թուականն և գրուած տեղն»:

Բարխուտարեանց Մ., նշվ. աշխ., էջ 241:
Տե՛ս նաև Մինասյան Թ., Արցախի Ջրաբերդ գավառի ձեռագրական ժառանգությունը, «Բանբեր Մատենադարանի», 2015, N 22, էջ 206: Նույնի՝ նշվ. աշխ., էջ 57:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 61:

Իր հերթին Ե. Լալայանը նշում է. «Այս եկեղեցում կայ մի «Ծեր-աւետարան» կոչուած ձեռագիր, որ շատ հրաշագործ է համարւում և շատ ուխտաւորներ ունի»:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», 1899, գիրք Ե, էջ 331:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 61:

Հայտնի է, որ մեծաթիվ ուխտավորների նվիրատվություններից յուրաքանչյուր տարի գոյանում էր մի որոշ եկամուտ. «Եկեղեցու մէջ է յայտնի «Ձեռ. Աւետարանը», որին անթիւ ուխտաւորներ են այցելում և որը արդիւնքը է բերում տարեկան 70 ր.»:

«Նոր-Դար», 1894, N 187, 5 նոյեմբերի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 61:

Սակայն այդ գումարները հաճախ ոչ թե հատկացվում էին համայնքին (օրինակ՝ ծխական դպրոցի պահպանության համար), այլ պարզապես մսխվում էին: Այդպիսի մի իրավիճակ է նկարագրում 1909 թ. սեպտեմբերի 4-ի թղթակցությունը. «Գիւլիստան գիւղը ունի մի սրբատեղ, որը անչափ շատ ուխտաւորներ է ունենում ամեն տարի, գլխաւորապէս օգոստոսի 15-16-ին, այսինքն՝ Վերափոխման տօնին: Այդ սրբատեղից ստացւած արդիւնքը մինչև այսօր կապալով տրւած է եղել գիւղի քահանային՝ Կորիւն քահանայ Յովսէփեանին 55 ռուբլով: Վերջերս շատ և շատ արդիւնք է վերցնում, քիչ կապալ տալիս և այլն: Մեղադրողների շարքերին պատկանում է և շրջանի գործակալ (Իկիրմիդօրթի) Սահակ քահ. Տէր-Յարութիւնեանը, Մանասին Թաղ գիւղի քահանան (Նոր Շէն): Սա սովորական «ասէ-կօսէներից» անցնում է գործնականի: Նա Վերափոխման տօնի օրը գալով Գիւլիստան, գիւղի քահանային ներկայացնում է մի պաշտօնաթերթ, ասելով, հոգևոր իշխանութեան կարգադրութեամբ պէտք է մուտքին հսկէ, որպէսզի որոշէ նրա քանակը: Տէր-Կորիւնը բոլորովին հաւատալով չի արգելում նրան այդ բանը անել:
Այսպիսով դրութեան տէր դառնալով գործակալ Սահակ քահանան իր կեղծ պաշտօնական թղթով, սկսում է գանձել մուտքը իր գիւղի երէցփոխ Արշակ Անանեանի հետ: ...այս տարի չափազանց շատ էր ժողովուրդը և արդիւնքը սովորականից շատ էր սպասւում: Սակայն ի՞նչ: Օրւայ հերոս գործակալը իւրացնելով ամբողջ արդիւնքը՝ միմիայն 35 րուբլու հաշիւ է ներկայացնում: Մոմի վաճառումից ստացւած 11 րուբլին նոյն ճանապարհով վերցնում է, իբր թէ կոնսիստորիայի կարգադրութեամբ է անում: ...այս երևոյթը անտանելի է, որպէս անօրէն գործ և որպէս կողոպտման մի նոր ձև, ուստի սրանով հրաւիրում ենք Ղարաբաղի թեմի հոգևոր իշխանութեան ուշադրութիւնը, թողնելով մնացեալ մանրամասնութիւնները քննութեան օրը տալու»:
1911 թ.-ից մինչև 1912 թ. սկզբները նույն աղբյուրից գոյացել էր 55 ռ.:

Վերդիեան Պ., Նոր ձևի թալան, «Հորիզոն», 1909, N 35, 13 սեպտեմբ., էջ 3:
Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 548:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 61:

Մինչև 1992 թ. Ծեր ավետարանը, որին տեղացիներն անվանում էին Պապ, պահվում էր Մամուշ Բեգլարյանի մոտ (1947 թ. Բաքվից եկած պաշտոնյային է հանձնում ձեռագրի միայն արծաթե կազմը): Այն Մատթեոսի ավետարանն էր և աչքի էր ընկնում մանրանկարներով: Գյուղի բռնագաղթի ժամանակ Մամուշի հարսը՝ Սեդան, ձեռագիրը փրկում է՝ տանելով Աբովյան քաղաք. «Տնից դուրս գալիս “Ծեր Աւետարանը” դրի խուրջինի մի աչքում, միւսում էլ՝ մի քիչ ուտելիք, խուրջինն ուսս առայ ու տնից հեռացայ»:

Պետրոսեան Ա., Մեծն Շահէնը, Երևան, 2011, էջ 104:
Ծեր ավետարանի մասին տե՛ս նաև Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. նշխարներ, հ. Ա, Երևան, 2002, էջ 96-97:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 61:

2015 թ. նոյեմբերի 21-ին ՀՀ 3-րդ նախագահ Սերժ Սարգսյանը Գանձասարի վանքում բացված «Մատենադարան-Գանձասար» գիտամշակութային կենտրոնին է նվիրում Գյուլիստանի Ծեր ավետարանը:

Պետրոսեան Ա., Մեծն Շահէնը, Երևան, 2011, էջ 66:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 61:

Վիմագրեր

Եկեղեցու որմերին, շինարարական արձանագրությունից զատ, առկա են ևս մի քանի հիշատակագրություններ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 61:

Քահանա

Մովսես Տեր-Հարությունյան Տեր-Աստվածատրյանց (ծնվ. 1810 թ.). քահանա է ձեռնադրվել 1832 թ. փետրվարի 14-ին Գանձասարի վանքում և պաշտոնավարել առնվազն մինչև 1888 թ.: Ուսանել է հոր` տեր Հարությունի մոտ: 1857 թ. դրությամբ ուներ 2 որդի (Սամսոն և Սողոմոն. վերջինս վախճանվել է 1864 թ. տե՛ս վիմագիրը) և 2 դուստր:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 12, գ. 531, 532, 533, 538, 542:
Տե՛ս նաև Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 209:
Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 87:
Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 384, թ. 127-128:
«Արարատ», 1871, Ը, էջ 484: 1873, ԺԲ, էջ 486: 1888, ԺԲ, էջ 807:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 62:

Ի դեպ, 1881 թ., առանց անունը տալու, Րաֆֆին հիշում է գյուղի հյուրընկալ քահանային. «Թեև մոտ յոթանասուն տարեկան մարդ էր, յուր ձեռքով ձին թամքելով, մի ձի էլ ինձ համար պատրաստելով, հրացանը ձգեց ուսին, ծտի նման թռավ նրա վրա և իմ առջևը ընկնելով, սկսեց առաջնորդել ինձ»:

Րաֆֆի, Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Երկերի ժողովածու, հ. 8, Երևան, 1963, էջ 587:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 62:

1883 թ. հովվում էր Մովսես Տեր-Հարությունյանը:
Ըստ ամենայնի՝ 1893 թ. տեր Մովսեսն արդեն վախճանված էր:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 2, գ. 1245, թ. 7:
Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8889, թ. 195:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 62:

Կորյուն Հովասափյանց (ծնվ. 1856 թ.). քահանա է ձեռնադրվել 1882 թ. մայիսի 7-ին: Հիշվում է 1893-1917 թթ.: 1910 թ. ուներ 2 որդի (Գառնիկ և Վահան): Ի դեպ, 1893 թ. 40-ամյա տեր Կորյունը հովվում էր նաև 15 տուն ունեցող Եղակեր գյուղին:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 764, թ. 260-261; ց. 4, գ. 713, թ. 1: Տե՛ս նաև ֆ. 57, ց. 3, գ. 48, թ. 14-15; ֆ. 56, ց. 1, գ. 11139, թ. 227 շրջ.:
Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 97:
Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8889, թ. 194:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 62:

1909 թ. երեցփոխն էր Պ. Վերդիյանը:

Վերդիեան Պ., Նոր ձևի թալան, «Հորիզոն», 1909, N 35, 13 սեպտ., էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 62:

1912 թ. հովվում էր Կորյուն Հովասափյանցը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11608, թ. 361 շրջ.:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 62:

Արձանագրություն, Հայերեն, Շինարարական 1688 թ․

Եկեղեցու հարավային մուտքի աջ եզրապատին (ներքուստ)՝ ներքևից 3-րդ շարքի քարին (60,5 x 36,5 սմ)՝ 4 տող.

Շինեցաւ ս(ուր)բ եկեղէ|ցիս (ի) կաթ(ո)ղ(ի)կոս(ու)թե(ա)ն ս(ր)բ|ազ(ա)ն տ(է)ր Սիմէօնի, թվի(ն) (Ռ)Ճ|ԼԷ (1688). Գէօրք քօղվա(՞):

Ծանոթ. վիմագրի ընդօրինակությունը՝ Ա. Ղուլյանի: Վերջին երկու բառերը փակագրեր են, վերծանությունը թեական է:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 59:

Հեղինակը Արտակ Ղուլյան

Սբ. Աստվածածին եկեղեցու շինարարական արձանագրությունը

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծանկար
Տարեթիվ 2018 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Հիշատակագրություն 1739 թ․

Արձանագրություն. եկեղեցու հարավային ճակատի հարավարևմտյան անկյան ստորին երրորդ քարաբեկորին՝ 2 տող.

Թվ(ին) ՌՃՁԸ (1739). | Գէօրք:

Ծանոթ. անձնանունը տրված է փակագրով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 61:

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծանկար
Տարեթիվ 2018 թ․

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1989 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Հիշատակագրություն 1817 թ․

Արձանագրություն. եկեղեցու հարավային մուտքից ձախ.

Հրատ. «Նոր-Դար», 1890, N 110, 1 օգոստոսի, էջ 2: Ղահրամանյան Կ., Հյուսիսային Արցախ, գիրք Ա, էջ 71: Նույնի՝ Օջախի գիրք, հ. Ա, էջ 70:

Ծանոթ. նախկին ընթերցումներում առկա են անճշտություններ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 62:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1989 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Հիշատակագրություն

Եկեղեցու զանգին.

Յիշատակ է զանգակս այս յազնուական պարոն Յովհաննէս Կարազեանէ Խուբեանց, զորս ընծայեաց նա Հայոց մայր եկեղեցւոյ Գիւլստան գիւղին ի 1848 ամի:

Ծանոթ. 1970-ական թթ. զանգը փոխադրվել է Ներքիշենի պատմաերկրագիտական թանգարան, որտեղ էլ այն տեսել և հիշատակագիրն ընդօրինակել ենք 1984 թ.:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 62:

Արձանագրություն, Հայերեն, Հիշատակագրություն

Եկեղեցու հարավային ճակատի հարավարևմտյան անկյան ստորին 3-րդ քարաբեկորին.

Ղազար:

Ծանոթ. վիմագրի ընդօրինակությունը՝ Ա. Ղուլյանի:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 62:

Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1989 թ․

Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1989 թ․

Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 թ․

Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1989 թ․

Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1989 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան
Տարեթիվ 1986 թ․

Գյուղի՝ 1688 թ. կառուցված Սբ. Աստվածածին եռանավ բազիլիկ եկեղեցին

Հեղինակը Վահե Գաբրիելյան
Տարեթիվ 2007 թ․

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1989 թ․

Հեղինակը Վահե Գաբրիելյան
Տարեթիվ 2007 թ․

Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1989 թ․

Ուղղությունը ⇘ Հարավ-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1989 թ․

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Սբ. Աստվածածին եկեղեցու հատակագիծը

Հեղինակը Կիմ Ղահրամանյան

Հեղինակը Վահե Գաբրիելյան