Սբ. Հակոբ Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Հակոբ Եկեղեցի 17 դ․

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Խանլար / Ոսկանապատ

Պատմություն

Գյուղի հարավային բարձրադիր եզրին կանգնած Սբ. Հակոբ եկեղեցին ճարտարապետական մի հոյակապ կառույց է, բայց այն նկարագրողներն իրենց շարադրանքներում բավական ժլատ են գտնվել: Այսպես, օրինակ, Ս. Ջալալյանցը բավարարվել է՝ ասելով. «...ունի զեկեղեցի սագաշէն»:

Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Ա, Տփղիս, 1842, էջ 169:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 413:

Նկարագրություն

Քաջիկյանը նշել է. «...կառուցուած է եկեղեցին կոփածոյ քարով և մեծադիր թաղակապ տանիքով շինուած, ինչպէս ասում են, մօտ երկու հարիւր և աւելի տարի առաջ, թէպէտ և չունի ոչ մի արձանագրութիւն»:

Քաջիկեան, Ճանապարհորդական յիշատակարան (հոդվածաշար), «Արձագանք», 1886, N 20, 23, 24, էջ 294:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 413:

Մ. Բարխուտարյանցն էլ նշել է. «...Սուրբ Յակովբ եկեղեցին, հոյակապ կառուցեալ չորս սիւների վերայ...»:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 273 (սյուներ ասելով նկատի ունի որմնասյուները):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 413:

Նորոգություն
1847 թ․

Վավերագրերից հայտնի են Սբ. Հակոբ եկեղեցու երկու նորոգումների մանրամասները: Նախ` 1847 թ.՝ «...հարիւր մանեթ գլուխ դրամն, որ բաղկացեալ էր ի գնոյ կղմնտեր յանցեալ ամի, ի ներկայ ամի դարձեալ տուեալ են հասարակութիւնք ի գին կողմնտեր և այլոց նիւթոց վասն նորոգելոյ զպակաս տեղիսն եկեղեցւոյն»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թթ. 101-102:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 413:

1916 թ․

1916 թ. նորոգել էին եկեղեցու քայքայված մասերը, մասնավորապես «...հարաւային, հիւսիսային և արևելեան պատերի երկարութեամբ դրսի կողմից պատերի հիմքը...», ինչպես նաև կղմինդրածածկ տանիքը՝ ծախսելով 765 ռուբլի: Ինչ վերաբերում է եկեղեցու հատակի փայտամածին, ապա դրա հեղինակները եղել են ռուսները, երբ ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ եկեղեցին ծառայեցրել էին որպես շտեմարան:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 1107, թ. 2:
Քաջիկեան, Ճանապարհորդական յիշատակարան (հոդվածաշար), «Արձագանք», 1886, N 20, 23, 24, էջ 294:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 413:

Պատմություն
19 դ․

ԺԹ դարի տեղագիր հեղինակները եկեղեցու որմերի շինարարական արձանագրությունների մասին ոչինչ չեն հաղորդում: Կարծում ենք, որ այդպիսիք չեն էլ եղել, քանի որ, օրինակ` դռնագլխի ճակատակալ մասը անարձանագիր է թողնված, այնինչ, սովորաբար հենց այդտեղ էին փորագրված լինում նման վկայագրերը: Եկեղեցու կառուցման եթե ոչ ստույգ թվականը, ապա գոնե դարաշրջանը հեշտությամբ որոշվում է շենքի ճարտարապետական-հորինվածքային և կառուցողական առանձնահատկությունների ուսումնասիրության շնորհիվ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 413-414:

Ճարտարապետություն

Սբ. Հակոբ եկեղեցին ունի ողջ Արցախում լայն տարածում գտած միանավ թաղածածկ բազիլիկի հորինվածք, սակայն մի էական առանձնահատկության շնորհիվ ներկայանում է իբրև ճարտարապետական եզակի լուծում ունեցող հուշարձան: Հարցն այն է, որ նմանատիպ բոլոր այլ կառույցներում երկթեք ծածկի տակ առնված թաղը պահում են 1, 2 և կամ էլ առավելագույնը 3 զույգ որմնասյուների վրա հենված թաղակիր կամարները, իսկ Սբ. Հակոբն ունի 4 զույգ որմնասյուների վրա հենված թաղակիր կամարներ: Դրա հետևանքով նկատելի է եկեղեցու երկարությունը, որի շնորհիվ ներսում ընդարձակ մակերես է ձեռք բերել աղոթասրահը (արտաքին չափերն են` 25,60 x 11,20 մ): Կառույցի պատերը, հարազատ տվյալ ժամանակաշրջանի համանման այլ հուշարձաններին, ունեն նկատելի հաստություն (135 սմ): Թաղակիր կամարի թռիչքը (որմնասյուների միջև) կազմում է 6,5 մ: Հյուսիսային և հարավային պատերի ողջ երկարությամբ ներքուստ ձգվում է որմնակամարաշարքը: Իր ավանդական տեղում է (հյուսիսային պատի մեջ) մկրտարանի ավազանը: Շենքն ամբողջությամբ կառուցված է անմշակ քարով, կրաշաղախով (բացառությամբ անկյունաքարերի, որ սրբատաշ են), իսկ պատերի մեջ ագուցված են ԺԲ-ԺԶ դարերով թվագրվող շուրջ երկու տասնյակ խաչքարեր (հիմնականում` արևմտյան ճակատում):

Չորս զույգ որմնասյուների վրա հենված թաղակիր կամարներ ունեցող 2-րդ հուշարձանը Խանձքի Սբ. Ստեփանոս եկեղեցին է (ԼՂՀ, Ասկերանի շրջանում), բայց այն ավելի փոքր չափեր ունի: Տե՛ս պաշտամունքային կառույցների հատակագծերի մեր կազմած համեմատական աղյուսակը «Artsakh Histoire du Karabagh» (Patrick Donabedian, Claude Mutafian, Paris, 1991, p. 152):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 414:

Պատմություն
17 դ․

Եկեղեցու առանձնահատկությունների և երկրամասի համանման այլ հուշարձանների հետ դրա համեմատական ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս այն թվագրել ԺԷ դարի 2-րդ կեսով:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 414:

1928 թ․

Սբ. Հակոբ եկեղեցին փակվել է 1928 թ.:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2658, թ. 12:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 414:

Եկեղեցու որմերին պահպանվել են վիմագրեր:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 415:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն

Մկրտարանի ավազանի հյուսիսակողմի խոյակի վրա.
Ես Ովանէս, Գրիքոր կամարս բերի Գուդկան, դվիմ իմ մեր (մոր) Ուռումի (Հռիփսիմէի) հոգին համար:
Հրատ. Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 273:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 415:

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Հովհաննես Զաքարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Խաչքարեր` Սբ. Հակոբ եկեղեցու արևմտյան ճակատում:

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Խաչքարեր` ագուցված Սբ. Հակոբ եկեղեցու արևմտյան ճակատին:

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր

Սբ. Հակոբ եկեղեցու հատակագիծ