Սբ. Աստվածածին Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Աստվածածին Եկեղեցի 19 դ․

ԼՂՀ / Շահումյան / Խրխափոր

Տեղադրություն

Գտնվում է գյուղամիջում (N 40 25 52.30, E 046 36 49.35, ծ. մ. 794 մ):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 102:

Ճարտարապետություն

Քարաշեն, եռանավ բազիլիկ շինություն է՝ կառուցված ԺԹ դ. վերջերին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 102:

Պատմություն

Հայտնի է, որ 1880-ական թվականների վերջերին եկեղեցին, որը «նորաշէն, կիսատ, կառուցեալ չորս սիւների վրայ, որ ունի երկու դուռն հարաւային և արևմտեան, վեց լուսամուտ, 16 մետր 56 սանթիմ երկարութիւն և 11 մետր լայնութիւն» ունեցող շինություն էր, կառուցվում էր «Մէլիք-Բէկլարեանց Թալիշ-բէկի ծախքով և բնակչաց աշխատութեամբ...»: 1894 թ. դեռևս շարունակվում էին շինարարական աշխատանքները, և նկատի ունենալով կառույցի ճարտարապետական նկարագիրը՝ նշվել է. «Մեր գիւղում շինւում է մի նոր եկեղեցի, որ այս ամառ կաւարտուի ազնիւ կոյս Խուբեանի հաշուով: Եկեղեցու շինութեանը նայելով՝ հայկական եկեղեցու նմուշ անգամ չէ նկատւում: Այդպիսի հիմնարկութեան վրայ պէտք է հոգս տանուէր, որ բուն հայկական ձևով շինուէր»: Ի դեպ, նույն թվականի լրատվական մեկ այլ հրապարակման մեջ հաղորդվում է, որ եկեղեցին կառուցվում էր ոչ թե Խուբյանի, այլ նրա քրոջ՝ տիկին Եղիսաբեթ Մելիք-Բեգլարյան-Կարապետյանի հովանավորությամբ:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895: էջ 243:
Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-905, էջ 216:
«Նոր-Դար», 1894, դ 84, 20 մայիսի, էջ 1:
«Նոր-Դար», 1894, դ 91, 2 յունիսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 102:

Ի վերջո, 1899 թ. եկեղեցու շինարարական աշխատանքներն ավարտվում են, և հունիսի 26-ին Գանձակի առաջնորդական փոխանորդ Բագրատ վարդապետ Թավաքալյանն օծում է «...գիւղիս նորակառոյց եկեղեցին. եկեղեցու նիւթը բերել են գիւղացիք, իսկ շինութեան ծախսերը՝ 1000 ր. տուել է գիւղի կալուածատէր Թալիշ բէգ Մելիք Բեգլարեանը»: Օծման հանդեսին մասնակցում էին նաև Թիֆլիսի Կուսանաց Սբ. Ստեփանոս վանքի մայրապետ Փեփրոնե Խուբյան Մելիք-Բեգլարյանցը, կույս Հռիփսիմե Թայիրյանը և այլք:
Այստեղ, սակայն, հարկ է անդրադառնալ մի տարօրինակ արձանագրության. դա սույն եկեղեցու հարավային մուտքից վեր փորագրված 1873 թվականն է: Խնդիրը ոչ միայն այն է, որ եկեղեցու շինարարական աշխատանքները փաստացի ավարտվել են միայն 1899 թ. (ուստի 1873-ը շինարարության ավարտի թվական չի կարող համարվել), այլև այն, որ եկեղեցու կառուցումը սկսվել է 1880-ական թվականների վերջերին (1873-ը նաև հիմնադրման թվական չի կարող լինել): Էլ չենք խոսում այն մասին, որ Նոր Խրխափորը հիմնվել է հենց 1880-ական թթ. կեսերին, և դրանից առնվազն 10 տարի առաջ ամայի վայրում եկեղեցի կառուցված լինել չէր կարող: Կարելի է ենթադրել, որ 1873 թվականը մուտքի ճակատին փորագրողներն ինչ-որ այլ իրադարձություն են նկատի ունեցել, որն էլ ցարդ անհայտ է:

«Նոր-Դար», 1899, N 118, 1 յուլիսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 103-104:

1928 թ. եկեղեցին փակվում է և օգտագործվում տնտեսական նշանակությամբ:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2658, թ. 12:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 104:

1890-ական թթ., երբ եկեղեցին տակավին կիսաշեն էր, այնտեղ պահվում էր մի գրչագիր փոքրիկ Ավետարան (հիշատակարանը գողացված է եղել), որի ստացողներն էին «...Շիրվանայ հինղարցի Մելքումն և եղբարք Ապրիսն, Փիրպուտաղն»:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 243-244:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 104:

Քահանա

Հովակիմ Բեգլարյան Տեր-Սարգսյանց (ծնվ. 1805 թ.). քահանա է ձեռնադրվել 1835 թ. և պաշտոնավարել նույն թվից առնվազն մինչև 1857 թ.: Հովվում էր նաև Պարիս գյուղին:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 12, գ. 531, նաև՝ գ. 532, 533, 538, 542:
Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 210:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 104:

1857 թ. փետրվարի 1-ին Բեգլար բեկ Մելիք-Բեգլարյանը գրություն է հղում Ներսես Աշտարակեցի կաթողիկոսին՝ խնդրելով Խրխափոր գյուղի համար քահանա նշանակել. «Յառաջագոյն բնակութիւնս իմ էր ի Ղարաչինար կոչեցեալ հայրանիստ գեղջն մերում, ուր բնակէի ի թիւս եղբարց իմոց, իսկ այս երկու ամք են, յորմէ հետէ տեղափոխեալ անդի զտունն իմ, գնացեալ բնակիմ հանդերձ գերդաստանեօքս ի վիջակ իմ ի մէջ եղբարցս պատկանեցեալք ի գիւղն Խրխափոր, ուր կան բաց յինէն և քսան տուն բնակիչ հայազն ժողովուրդք, և եկեղեցին պայծառ, որոց քահանայն էր անդանօր տէր Յովակիմն Բեկլարեան, այլ չգիտեմ, թէ այս քահանայ առ ի՞նչ աղագաւ ինքնակամ, առանց տնօրէնութեան հոգևոր կառավարչացն ելեալ անդի՝ գնացեալ է և մնայ առանց պաշտօնի ի գիւղն Էրքէջ, ուր գոյ սեփհական քահանայ... Առ ի չկարելոյ տանել զայսպիսի պակասութիւնս, թէպէտ և խնդրամատոյց եղեալ եմ կօնսիստօրին Հայոց Ղարաբաղու, և կրկնեալ բազմիցս զնոյն խնդրուած վասն տալոյ մեզ զքահանայ, կամ զյիշեալ տէր Յովակիմն, որ գնացեալ է ի գիւղն Էրքէջ, վերադարձուցանել առ մեզ՝ ի նախկին տեղին իւր, սակայն ի կօնսիստորէն ի վաղուց հէտէ ո՛չ ինչ տնօրէնութիւն չգայ...: ...թէպէտ գիւղս մեր սակաւաթիւ իցէ ժողովրդեամբն, բայց ես խոստանամ ինքս մեծապէս ձեռնատու լինել նոյնպէսի քահանային ամենայն կերպիւ ի յապահով ապրուստ նորա»:

Մաղալյան Ա., Արցախի մելիքությունները և մելիքական տները XVII-XIX դդ., Երևան, 2007, էջ 76-77:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 104:

Եփրեմ Հովհաննես-Բեկյան Մելիք-Ստեփանյանց (ծնվ. 1825 թ.). հիշվում է 1874 թ.: Ըստ ամենայնի` 1893 թ. քահանան արդեն հանգուցյալ էր. ուներ 4 որդի` Մկրտիչ, Սերգեյ, Ռստակես և Հակոբ:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 384, թ. 125:
«Արարատ», 1871, Ը, էջ 484: 1873, ԺԲ, էջ 486:
Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք, հ. Բ, էջ 87 (1874 թ. դրությամբ ուներ 1 որդի):
Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8889, թ. 191:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 104:

Հակոբ Խաչատրյան Ղահրամանյանց (ծնվ. 1850 թ.). քահանա է ձեռնադրվել 1883 թ. մարտի 19-ին Գրիգոր եպիսկոպոս Տաթևացու ձեռամբ:
Հակոբ քահանան հիշվում է 1888 («Արարատ» ամսագրի բաժանորդներից էր), 1893 (ուներ 1 որդի` Գրիգոր), 1894, 1910 և 1912 թթ.:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 764, թ. 262-263: Տե՛ս նաև ֆ. 57, ց. 3, գ. 48, թ. 20-21; ֆ. 56, ց. 1, գ. 8889, թ. 191; ֆ. 56, ց. 1, գ. 11139, թ. 227; ֆ. 56, ց. 1, գ. 11608, թ. 361 շրջ.:
«Արարատ», 1888, ԺԲ, էջ 807:
Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 96:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 104:

Միրաբ (Մռավ) Սարգսյան Աղաբեկյանց (ծնվ. 01.09.1874 թ.). 1900 թ. մարտի 1-ի գրությամբ Մռավ Աղաբեկյանցը դիմում է Ղարաբաղի հայոց վիճակային կոնսիստորիային իրեն հարկերից ազատելու և գյուղի Սբ. Աստվածածին եկեղեցու քահանա նշանակելու խնդրանքով: Ի դեպ, 1901 թ. ապրիլի 28-ին կոնսիստորիայից գրությունը հղվում է Սբ. Էջմիածնի սինոդին` խնդրատուին հոգևոր կոչման ընդունելու միջնորդությամբ: Սակայն նշանակման գործը ձգձգվում է և, ի վերջո, 1903 թ. հունվարի 20-ի գրությամբ մերժվում: Նրա «...թեկնածությունը 1903 թ. Էջմիածնի սինոդին արգելվում է հաստատել, քանի որ ոստիկանական ստուգումն անհնարին էր համարել այդ նշանակումը»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 9794, թ. 1, 4-15:
Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 89:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 104:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1984 թ․

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1984 թ․

Հեղինակը Արտակ Ղուլյան

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Կիմ Ղահրամանյան

Սբ. Աստվածածին եկեղեցու հատակագիծը

Հեղինակը Կիմ Ղահրամանյան

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1984 թ․