Սբ. Սահակ Մատուռ :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Սահակ Մատուռ 15 — 16 դդ․

Ադրբեջան (ոչ Արցախ) / Շամախի / Քարքանջ

Տեղադրություն

Գերեզմանոցի հյուսիսային եզրին, բարձրադիր տեղում պահպանվում է Սբ. Սահակ մատուռը:

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 73:

Պատմություն
1417 թ․

Ըստ ավանդության մատուռը կառուցվել է լուսավորչական դավանանքն ընդունած և այդ իսկ պատճառով իր ցեղակիցներից նահատակված, ազգությամբ պարսիկ, ոմն՝ Յուսուֆի (քրիստոնյա օծվելուց հետո վերանվանվել է Սահակ) գերեզմանի տեղում։ Սրա նահատակումը տեղի է ունեցել 1417 թ. մի գետի ափին, որը հետագայում անվանվել է Սբ. Սահակ (թրքերեն՝ Փիր Սահաթ)։ Այս նահատակի պատմությունը արտացոլվել է հայ մատենագրության մեջ։ Աղբյուրներից մեկում կարդում ենք. «Եւ յուսուփ ելեալ անտի՝ սկսաւ միւսանգամ շրջիլ ի քարոզութի ի հեռաւոր գաւառս զամս ոչ սակաւ, եւ դարձոյց զբազումս յայլազգեաց ի հաւատս ....: Զկնի ամի յետ բզմ ժմկաց գնաց յերկիրն շրուանայ ի շամախի քաղաք եւ անդ կալեալ եղեւ մատնեցաւ ի ձեռս դատաւորին, եւ հատաւ ի վր նր վճիռ մահու։ Յայնժամ ուսէ յուսուփ ցդատաւորն. խնդիր մի հայցեմ ի քէն. եթէ կատարես, ինձ մեծ երախտաւոր լինիս, եւ այս է, զի այրեսցես զիս հրով՝ ի նշանակ սիրոյն քսի, որ վառեալ կայ ի սրտի իմում։ Զայս իբրև լուաւ մի ոմն ի շրջակայից՝ զայրացաւ եւ եհար բրով զգլուխ նր. մինչև պատառիլ գագաթան եւ հոսիլ արեան յորդութբ եւ երեսս երանելւոյն։ Առեալ տարան ապա զնա եւ քարկոծեցին. եւ յետոյ այրեցին զմարմին սբյն. ի եւ գիշերի ծագեաց լոյս ի վր նորա։ Եւ եղև կատարումն յուսփայ՝ իսահակ կոչեցելոյ՝ ի թուին հայոց, պկզ. (1417) ի ժա. աւուր ահեկի ամսոյն»:

Միքայել Չամչյանց, Հայոց Պատմություն, հ. 3, Երևան, 1984, էջ 440-441։

Ճարտարապետություն

Ներկայում փայտածածկ է, կառուցված սրբատաշ ու կոպտատաշ քարերով, կրաշաղախով: Հատակագծում ունի միանավ թաղածածկ բազիլիկի հորինվածք: Միակ մուտքը բացված է արևմտյան ճակատից: Նույն կողմից, արտաքուստ ագուցված են սրբատաշ մի քանի արձանագիր քարեր, որոնք պատմում են շենքի կառուցման, նորոգումների հետ կապված պատմական կարևոր դեպքերի մասին:

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 74:

Նկարագրություն

Արձանագրություններ են ունեցել նաև Սբ. Սահակ մատուռին նվիրված եկեղեցական տարբեր իրեր:

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 74:

19 — 20 դդ․

Սրա որմերում կան ինչպես հին, այնպես էլ նոր ժամանակների (XIX-XX դդ.) նորոգությունների առթիվ փորագրված արձանագրություններ:

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 73:

15 — 16 դդ․

Մատուռի հիմնապատերը հին են, շինարվեստով բնորոշ XV–XVI դարերին: Նկատվում է նաև, որ այն շատ անգամ է ենթարկվել նորոգության:

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 74:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1817 թ․

ՍԲ. ՍԱՀԱԿ ՄԱՏՈՒՌ, արևմտյան ճակատում մուտքից աջ ագուցված սրբատաշ քարին 8 տողով փորագրված է.
ԱՅՍ ՆԱՀԱՏԱԿՍ ՅԱՅԼԱԶԳԱՑ է, Ի ԾՆԷ ԲՈՒՆ|ՅԵՏՈՅ ԵԿԵԱԼ Ի ՀԱՒԱՏՍ ԼՈՒՍԱՈՐՉՈՅՆ | ՁԵՌՆԱՏՐԵՑԱՒ Ս(ՈՒՐ)Բ - ՎԱՐԴԱՊԵՏ Ս(Ա)ՀԱԿ ԱՆՈՒՆ,|ՈՐՈՅ ՎԱՍՆ ՀՈՒՐԲ ՓՈԽԵՑԱՒ ԱՅՐԵԱԼ ԻՍԿՈՅՆ| Ի ՍԵՐ ՆՈՐԱՅ ԿԱՌՈՒՑ ԵՒ ԶԱՅՍ ՓՈՔՐԻԿ ՄԱՏՈՒՐ ՇԱՄԱԽԵՑԻ ՂԱԶԱՐԵԱՆ| ԱՅՐԸՆ ԽԱՉԱՏՈՒՐ, ՀԱՅՑԷ ԻՑԵՆՋ ՀԱՆԴԵՊՕՂԱՑ ՍՐՏԻ ՏԽՈՒՐ,| ՄԱՂԹԵԼ Ի Տ(ԵԱ)ՌՆԷ ՎԱՍՆ ԻՆՔԵԱՆ ԿԵՆԹԱՆԻ ՋՈՒՐ, 1817 ԹՎԻՆ,|ՄԱՅԻՍԻ 1։

Բարխուտարեանց Մ., Աղուանից երկիր և դրացիք, Թիֆլիս, 1863, էջ 165-166: Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Ստեփանոսի վանաց Սաղիանի եւ միւս վանօրէից եւ ուխտատեղեաց եւս եւ քաղաքացն եւ գիւղօրէից որք ի Շամախիոյ թեմի, Տփխիս, 1896, էջ 163։ Քաջբերունի (անտիպ է), Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 57, ց. 1, գ. 439, թ. 15:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1984 — 1987 թթ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Նորոգություն 1891 թ․

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Ստեփանոսի վանաց Սաղիանի եւ միւս վանօրէից եւ ուխտատեղեաց եւս եւ քաղաքացն եւ գիւղօրէից որք ի Շամախիոյ թեմի, Տփխիս, 1896, էջ 168: Քաջբերունի, Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 57, ց. 1, գ. 439, թ. 15-16 (անտիպ է):

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1984 — 1987 թթ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն

ՍԲ. ՍԱՀԱԿ ՍԱՏՈՒՌ, ներսում՝ խորանի պատին հակիրճ փորագրված է.
ԵՍ ՄԵԼՔՈՒՄՍ:

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 74: Ծանոթ. կարճ հիշատակագրության ոճն ու տառաձևը, բնորոշ XVII-XVIII դդ.:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն

ՍԲ. ՍԱՀԱԿ ՄԱՏՈՒՌ, ներսում՝ խորանի պատին հակիրճ փորագրված է.
Տ(Է)Ր ՕՀԱՆՍ:

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 74: Ծանոթ. կարճ հիշատակագրության ոճն ու տառաձևը, բնորոշ XVII-XVIII դդ.:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Նորոգություն 1971 թ․

ՍԲ. ՍԱՀԱԿ ՄԱՏՈՒՌ, արևմտյան ճակատում, արտաքուստ մուտքից ձախ (հյուսիս) ագուցված ուղղանկյունաձև սրբատաշ քարին փորագրված է.
ԱՅՍ ՈՒԽՏԱՏՈՒՆԸ։ | ՎԵՐԱԿԱՌՈՒՑԵՑ ԽԱՉԱՏՈՒՐՈՎ | ԳԱՐԵԳԻՆ ԳՐԻՕԳՈՐԻ ԵՒ ՎԵՐԱ|ԴՈՒՐԱՍԱՆԻ 1971 Թ.:

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 75:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1984 — 1987 թթ․