Սբ. Աստվածածին Հին Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Աստվածածին Հին Եկեղեցի 1701 թ․

Ադրբեջան (ոչ Արցախ) / Շամախի / Շամախի

Պատմություն
1701 թ․

Ըստ արձանագրությունների այն կառուցվել էր 1701 թ. ավելի հին եկեղեցու տեղում և մասամբ նրա քարերով։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 57:

1881 թ․

Հին եկեղեցին, որն առավել հարուստ էր արձանագրություններով պարբերաբար կրկնված երկրաշարժերի հետևանքով մեծապես վնասվել էր և արդեն 1881 թվականից դարձել անգործածելի։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 57:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1701 թ․

ՀԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, մուտքի ճակատին եղել է.
Ի ՌՃԾ (1701) ԹՎԻՆ ՀԱՅՈՑ. Ի ԺԱՄԱՆԱԿՍ ՇԱՀ ՍՈՒԼԹԱՆ ՀՈՒՍԷԻՆ ԻՆՔՆԱԿԱԼ ԱՐՔԱՅԻՆ ՊԱՐՍԻՑ, ՈՐ ԵՒ ԸՍՏ ԽՆԴՐՈՅ ԹԻՖԼԻԶԵՑԻ ՄԱՆԴԻՆԻ ՈՐԴԻ ԷԼՉԻ ԹԱՂԻՆ ՀՈՔՄ ԷՐ ՏՈՒԵԼ ՎԱՍՆ ՇԻՆՈՒԹԵԱՆ ՍՈՒՐԲ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅՍ, ՏԷՐ ԱՍՏՈՒԱԾ ԻՒՐ ԹԱԳԱՒՈՐՈՒԹԻՒՆՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒՆ ՊԱՀԵՍՑԷ ԵՒ ԷԼՉԻ ԹԱՂԻԻՆ ՀԻՆ ԵՒ ՆՈՐ ՆՆՋԵՑԵԼՈՑՆ ՀԱՆԳԻՍՏ ԵՒ ԱՐՔԱՅՈՒԹԻՒՆ ՊԱՐԳԵՒԵՍՑԷ, ԵՒ ԱՐԴ ՄԵՔ ԹԻՖԼԻԶԵՑԻՔՍ ...:

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Ստեփանոսի վանաց Սաղիանի եւ միւս վանօրէից եւ ուխտատեղեաց եւս եւ քաղաքացն եւ գիւղօրէից որք ի Շամախիոյ թեմի, Տփխիս, 1896, էջ 258-259։ Բարխուտարեանց Մ., Աղուանից երկիր և դրացիք, Թիֆլիս, 1863, էջ 160։ Արձանագրության արտագրության հեղինակ է նաև շամախեցի Սադա Ալեքսանդրյանցը, («Մեղու Հայաստանի», 1873, N 2Օ, էջ 1) որը նշում է, որ այն փորագրված է եկեղեցու հարավային առավել փոքրիկ գավթի վրա։ Սադայի 1873 թ. կատարած արտագրության և մեր երկու հրատարակիչների վերծանաթյուններում կան առանձին տարբերություններ։ Նախ թվականը ունի ՌՃԾԵ (1706) ձևով, ապա բոլոր ԵԻ շաղկապների փոխարեն ունի ՈԻ շաղկապը։ Ծանոթ. Կասկածից վեր է, որ Շամախում հայկական եկեղեցի եղել է 1701 (կամ թե 1706) թվականից շատ առաջ։ Գուցե և վաղ միջնադարից, սակայն դրա վերաբերյալ տեղեկությունները հատկապես առատ են սկսած XIX դարի սկզբներից։ Հայտնի է, որ երբ քաղաքից աքսորված հայերը 1820 թ. վերադարձել էին Շամախի, հին եկեղեցին գտել էին գոմի վերածած՝ տեղում հաստատված վրանաբնակ թուրքերի կողմից։ Շուտով հայերը կարողացել էին թուրքերից ետ գրավել ու մաքրել եկեղեցին (Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 234, ց. 1, գ. 9, թ. 1)։ Կարճ ժամանակ անց եկեղեցին վնասվում է երկրաշարժից՝ 1828 թ. (Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց.1, գ. 2957, թ. 5)։ Հայտնի է, որ 1839 թ. եկեղեցին գտնվում էր խիստ քայքայված ու վթարային վիճակում (Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 55, թ. 1)։ 1852-54 թթ. դիմումներ էին հղվել եկեղեցու նորոգման թույլտվություն ստանալու խնդրանքով։ Դրա իրականացման համար հարկավոր էր 300 ռ. (Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2957, թ. 4-5)։ Եկեղեցու նորոգման ժամանակ տանիքը ծածկել էին կպրաձեթով, իսկ զանգակատան վրա կառուցել փայտյա գմբեթ, ծախսվել էր 535 ռ. (Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2957, թ. 15)։ 1857 թ. շամախեցիները խնդրում էին հին եկեղեցու տեղում շինել նոր եկեղեցի (Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 3604, թ. 1)։ Եկեղեցու նոր խարխլումը տեղի էր ունեցել 1859 թ. մայիսի 30-ի ժամը 6-ի և մայիսի 31-ի ժամը 8-ի երկրաշարժերի հետևանքով (Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 3844, թ. 1։ ֆ. 27, ց. 1, գ. 1,թ. 1)։ 1863 թ. խնդրվել իսկ 1864 թ, թույլտվություն էր ստացվել եկեղեցու տանիքի նորոգումը իրականացնել 400 ռ. ծախսով (Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 4373։ ֆ. 56, ց. 1, գ. 4373, թ. 6)։ 1872 թ. Նոր ուժեղ երկրաշարժից (հունվարի 16-ին) հետո եկեղեցին, թեև, մնացել էր կանգուն, սակայն բոլոր կողմերից ճաքճքված ու խարխլված պատերով (Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 6041, թ. 1)։ Այս եկեղեցու վերջին հիշատակության (1889 թ.) համաձայն, այն գտնվում էր քայքայված և վաղուց ի վեր կիսակործան վիճակում։ Համաքաղաքացիները այդ առթիվ ներկայացրել էին առաջարկություն՝ քանդել և վաճառել եկեղեցու տանիքի դեռևս չփտած գերանները։ Դրա թույլտվությունը ևս ստացվել էր նույն թվականին (Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 171,թ. 1-2)։

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1718 թ․

ՀԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, արևմտյան մուտքի ճակատի հյուսիսային կողմում փորագրված է եղել.
ՀԱՒԱՏԱՐԻՄ ԱՆՏԵՍ ԲԱՆԻՆ, ՓՈՂԵԱԼ ՔԱՐՈԶ ԵՐԿՆԱՒՈՐԻՆ, |ՏԷՐ ԳՐԻԳՈՐ ՀԱՅՐ ԾԵՐՈՒՆԻՆ, ՎԱՌԵԱԼ ՍԻՐՈՎ ԱՍՏՈՒԱԾԱՅԻՆ, | ՊԱՏՃԱՌ ԵՂԵՒ ԱՅՍ ՇԻՆՈՒԹԵԱՆ, ԵՒ ՅՈՐԴՈՐԻՉ ԺՈՂՈՎՐԴԵԱՆ։ (ԿԱԶՄԵԱԼ ՏԱՃԱՐ ՄԵԾ ԱՐՔԱՅԻՆ, ՀՐԱՒԻՐԵԼՈՎ ՅԵԿԵՂԵՑԻՆ, | ԲԱԶՈՒՄ ԱՇԽԱՏ ԵՒ ՉԱՐՉԱՐԱՆՔ, ՀԱԶԻՒ ԿԱՐԱՑ ՈՒ ԿԱՏԱՐՄԱՆ, (ԱՍՏՈՒԱԾ ՏԱՑԷ ԻՒՐ ԵՕԹՆԱՐՓԵԱՆ, ԵՐԱՆԱՒԷՏ ՁԱՅՆԻՆ ԱՐԺԱՆ, |ԵՒ ՅԵՏ ԱՍՏԵԱՑՍ ԵԼԱՆԵԼՈՅ, ԱՐԺԱՆ ԱՌՆԷ ԱՐՔԱՅՈՒԹԵԱՆ, | ՀԱԶԱՐՈՐԴԻ ՀԱՐԻՒՐՈՐԴԻ, ԵՒ ՎԵՑ ՏԱՍԱՆ ԵՕԹՆԵՐՈՐԴԻ։ ՌՃԿԷ (1718)։

Բարխուտարեանց Մ., Աղուանից երկիր և դրացիք, Թիֆլիս, 1863, էջ 159-160 (որոշ հատվածների բացթողումներով)։ Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Ստեփանոսի վանաց Սաղիանի եւ միւս վանօրէից եւ ուխտատեղեաց եւս եւ քաղաքացն եւ գիւղօրէից որք ի Շամախիոյ թեմի, Տփխիս, 1896, էջ 258 (որից և առնում ենք)։

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1587 թ․

ՀԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, ներսում մկրտարանի ավազանաձև քարի վրա (պատկանում էր ավելի հին եկեղեցուն) եղել է.
ՍՈՒՐԲ ԱՒԱԶԱՆՍ ՅԻՇԱՏԱԿ է Ի ՔՐԻՍՏՈՍ ՀԱՆԳՈՒՑԵԱԼ ՍԱՆԱԹԻՆ՝ ԲԱՐԵԽՕՍԵՑԵՔ ՎԱՍՆ ՀԱԳՈՅ ՏԷՐ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍԻՆ ԵՒ ԻՒՐ ԿՈՂԱԿՑԻՆ Ի ՔՐԻՍՏՈՍ ՀԱՆԳՈՒՑԵԱԼ ՍՈՒԼԹԱՆ ԿԻՒԼԻՆ, ԹՎԻՆ ՌԼԶ (1587) ԻՆ։

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Ստեփանոսի վանաց Սաղիանի եւ միւս վանօրէից եւ ուխտատեղեաց եւս եւ քաղաքացն եւ գիւղօրէից որք ի Շամախիոյ թեմի, Տփխիս, 1896, էջ 259 (որից և առնում ենք)։ Բարխուտարեանց Մ., Աղուանից երկիր և դրացիք, Թիֆլիս, 1863, էջ 160 (ունի մանր վրիպումներ)։