Մելիքական ապարանք :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Մելիքական ապարանք 1737 թ․

ԼՂՀ / Հադրութ / Տող

Տեղադրություն

Ապարանքը գտնվում է ԼՂՀ Հադրութի շրջանի Տող գյուղի կենտրոնական մասում, բնակելի խիտ կառուցապատման մեջ:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 30:

Պատմություն
1737 թ․

Ըստ ընդունարանի երկրորդ հարկի շքամուտքի ամբողջ ճակատով մեկ փորագրված ընդարձակ շինարարական արձանագրության՝ ապարանքը 1737 թ. կառուցել է Դիզակի մելիքության հիմնադիր Մելիք-Եգանը:

Հ. Փափազյան, Մելիք Եգանի ընդունարանի մուտքի վիմագիր արձանագրությունը, «Լրաբեր հաս. գիտ.», 1985, 5, էջ 75-78: Հանգամանալից ու համոզիչ քննությամբ հեղինակն այստեղ ցույց է տալիս, որ արձանագրության թվականը ոչ թե ՌՃԺԶ-1667 է, այլ՝ ՌՃՁԶ-1737: Հմմտ. Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 76: «Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 5, Երևան, 1982, էջ 180-181: Ի դեպ, սխալն առաջինը նկատել է Պ. Հարությունյանը (Арутюнян П. Т., Освободительное движение армянского народа в первой четверти XVIII века, Москва, 1954, с. 62): Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 30:

18 դ․

18-րդ դ. սկզբում Տող ավանում հիմնավորված Ղուկաս վարդապետի որդի Մելիք-Եգանը (բուն անունը Ավան, 1716-1744 թթ.) դարի առաջին կեսի հայ քաղաքական կյանքի ամենաակնառու գործիչներից էր: Նա եռանդուն մասնակցություն է ունեցել Օսմանյան Թուրքիայի դեմ արցախյան սղնախների մղած ազատագրական մարտերին, որպես Դիզակի սղնախի ղեկավար, միաժամանակ գործուն դեր խաղացել հայ-ռուսական դիվանագիտական հարաբերություններում: 1736 թվականին «Տուզախու մելիք Էկենն» Աբրահամ Կրետացի կաթողիկոսի հետ Մուղանի դաշտում մասնակցել է Նադիր Շահի թագադրությանը, ապա, ինչպես մանրամասնորեն պատմում է հիշյալ արձանագրությունը, հաջորդ տարում՝ 1737 թ. վերջինիս կողմից «խան և բեկլարբեկ», այսինքն՝ իշխանաց իշխան հաստատվել հայոց 6 գավառների՝ Թալիշի, Չարաբերդի, Խաչենի, Վարանդայի, Քոչիզի և Դիզակի վրա: Արցախի հինգ սղնախների կամ մելիքությունների համառ պայքարով ստեղծված և «Մահալ-ե խամսե» կամ առավելապես «Խամսայի մելիքություններ» անունով հայտնի այս ինքնավար իշխանության գլխավոր կենտրոնը Տող ավանն էր, որտեղ էլ այս առիթով կառուցվել է ապարանքը, որպես միավորված նահանգի գահերեց Մելիք-Եգանի (Մելիք-Ավան-խան) նստոց-պալատ:

Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 75, նույնի՝ Պատմութիւն Աղուանից, հատոր Բ, Թիֆլիս, 1907, էջ 37-38: Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 440-445: Армяно-русские отношения в первой трети XVIII века, т. II, ч. II, с. 92, 250, 269. Арутюнян П. Т., Освободительное движение армянского народа в первой четверти XVIII века, Москва, 1954, с. 62: «Հայ ժողովրդի պատմություն», հատոր 4, Երևան, 1972, էջ 181, 186: Ուլուբաբյան Բ. Ա., Արցախի պատմությունը սկզբից մինչև մեր օրերը, Երևան, 1994, էջ 149: Աբրահամ Կրետացի, Պատմություն, Երևան, 1973, էջ 80: Փափազյան Հ., Մելիք Եգանի ընդունարանի մուտքի վիմագիր արձանագրությունը, «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1985, N 5, էջ 77-78: Հեղինակն այստեղ Քոչիզը նույնացնում է Քաշաթաղի հետ:Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 30:

Նշենք նաև, որ ընդունարանի (ըստ բնագրի՝ «թանապա») կառուցմանը վերաբերող հիշյալ արձանագրության թվականը ապարանքի ողջ շինության ավարտին ենք վերագրում՝ ելնելով այստեղ պահպանված երկու այլ թվակիր վիմագրերի առկայությունից: Դրանցից մեկը փորագրված է ապարանքի դարպասի դիմացի 19-րդ դարի պատշգամբավոր շինության ճակատամասում ագուցված քարի վրա, նույն՝ ՌՃՁԶ (1737) թվականին և պատկանել է Մելիք-Եգանի որդու՝ «բարուն Արամի» այժմ չպահպանված հարկաբաժնին: Ըստ Մ. Սարգսյանի՝ դարպասի աջ կողմում գտնվող մյուս՝ եղծված արձանագրության մեջ ընթերցվում է ՌՃՁ (1731) թվականը: Պետք է ենթադրել, որ կամ այստեղ նշված է ապարանքի շինարարության սկիզբը, կամ բացակայում է թվականի «Զ» միավորը, որով այն տարեկից կդառնա նախորդ արձանագրություններին:

Սարգսյան Մ. Ա., Մելիքական բնակելի համակառույց Տող ավանում, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1987, N 3, էջ 137: Ըստ տապանագրի՝ «պարոն Մէլիք Արամ» (1744-1745 թթ.), տե՛ս Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 75-76: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 30, 33:

Ճարտարապետություն

Ապարանքի նախնական հորինվածքի մեջ մտնող շինություններից պահպանվել են գլխավոր մուտքի դարպասը, երկու թաղածածկ սենյակ և երկհարկանի ընդունարանը, ինչպես նաև դրանց կից այլ սենյակների ու պարսպապատերի որոշ հատվածներ, որոնք այժմ գտնվում են գյուղամիջյան ճանապարհի երկու կողմում և մասնակի վերակառուցումներով ընդգրկված են 19-րդ դարից մինչև մեր դարի սկզբները ձևավորված հարթածածկ բնակելի համակառույցների մեջ:

Շարադրանքը կազմված է ըստ ճարտարապետ Մանվել Սարգսյանի մեզ տրամադրած և հրապարակած նյութերի (տե՛ս Սարգսյան Մ. Ա., Մելիքական բնակելի համակառույց Տող ավանում, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1987, N 3, էջ 132-140): Օգտվել ենք նաև Ն. Պապուխյանի չափագրություններից: Մինչև այժմ ամբողջովին կանգուն և Մելիք-Եգանյանների հետնորդներին պատկանող այս բնակարանների քննությունը դուրս է մեր խնդրի շրջանակներից: Մանրամասն տե՛ս Մ. Սարգսյանի հիշյալ հոդվածը: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 30:

Ապարանքից մեզ հասած ամբողջական կառուցամասերը՝ դարպասը, երկու սենյակը և ընդունարանը, ինչպես նաև դրանց կից պատերի մնացորդները ցույց են տալիս, որ այն սկզբնապես ընդարձակ ու պարսպապատ համակառույց է եղել, հատակագծում հյուսիս-հարավ ուղղությամբ ձգված տարածքի պարագծային կառուցապատմամբ:

Հմմտ. Սարգսյան Մ. Ա., Մելիքական բնակելի համակառույց Տող ավանում, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1987, N 3, էջ 134, գծ. 1: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 33:

Դարպասը գտնվում է ապարանքի արևելյան ճակատի աջ կողմում՝ պարսպապատի բեկման տեղում և ունի պարսպից դեպի բակ առաջացող խորը, թաղակապ եզրամույթով ստեղծված ծավալաձև: Արտաքին ճակատում մուտքային բացվածքը ընդգծված է երկու կողմի որմնաելուստներով, որոնք պսակվում են հորիզոնական բարավորն ընդգրկող երկաստիճան կամարով: Ճակատն աչքի է ընկնում նաև խնամքով իրականացված սրբատաշ շարվածքով. բակահայաց ճակատում մաքրատաշ է միայն եզրաշարվածքը: Դարպասի ծավալն այժմ քողարկված է կցակառույցներով և վրան ավելացված հարկով, սակայն դրսից հստակորեն նկատվում են մուտքի որմնաելուստներից դեպի երկու կողմ ձգվող պարսպի մնացորդները: Ընդ որում, դրանցից հարավայինը ընդհատված է գյուղամիջյան ճանապարհով, իսկ հյուսիսայինը միանում է այս ուղղությամբ ձգված ուշ շրջանի ընդարձակ դահլիճի երկայնական պատին: Այս դահլիճից հարավ՝ ապարանքի հյուսիսային կողմի միջնամասում ամբողջովին կանգուն են երկու իրար կից ու միաչափ սենյակներ (ներքուստ՝ 4,05 x 5,25 մ), որոնք հատակագծում ուղղանկյուն են, թաղածածկ և մեկական ձախ եզրային մուտք ու դեպի ներս լայնացող փոքր պատուհան ունեն բակի կողմից: Մուտքերի հանդիպակաց պատերում բուխարիներ են՝ երկու կողմի պահարանախորշերով, որպիսիք կան նաև մյուս պատերում, թաղերի կենտրոնների ուղղանկյուն երդիկները փակված են սենյակների վրա հետագայում ավելացված հարկով: Ամբողջովին կոպտատաշ քարից կառուցված սենյակների միայն շքամուտքերն են սրբատաշ և ունեն միանման ու պարզ կամարակապ կառուցվածք:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 33:

Սենյակների արտաքին երկայնական ճակատներում պահպանված պատերի հետքերն ու պահարանախորշերը վկայում են, որ այստեղ եղել են այլ բաժանմունքներ ևս: Այսինքն, սենյակների շարքը շարունակվել է դեպի արևելք և արևմուտք՝ մինչև պարսպապատերը, ընդ որում, արևմտյան կողմում՝ միջանկյալ թաղակապ-երեսբաց նախամուտքով: Տեղին է շեշտել, որ բակահայաց ճակատով ու պարսպակից սենյակաշարի նման լուծումը լայնորեն տարածված էր Արցախի և Սյունիքի ուշ միջնադարյան քարաշեն բնակելի համակառույցներում՝ մելիքական ապարանքներում ու վանքապատկան բնակարաններում և թելադրված էր տարածքի լավագույնս օգտագործման ու պաշտպանական նկատառումներով:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 33, 35:

Ապարանքի ամենաուշագրավ կառույցը՝ Մելիք-Եգանի ընդունարանը գտնվում է այս սենյակների դիմաց, բակի հակառակ՝ հարավային կողմում: Ընդունարանը թեթևակի շեղված քառանկյուն հատակագծով և թաղակապ ծածկով դահլիճ է (ներքուստ՝ 3,65 x 7,15 մ), երկայնական պատերի շարունակությամբ կազմված նույնպես թաղածածկ նախասրահով: Այստեղից բացվող դահլիճի կամարակապ շքամուտքը պատի կենտրոնական մասում է և երկու կողմի փոքրիկ պատուհանների հետ զբաղեցնում է գրեթե ողջ ճակատը: Սրբատաշ քարերով շարված շքամուտքի միակտոր ճակատաքարն ու կամարատակի որմերի երեսները՝ երեք շարքի բարձրությամբ, ծածկված են Մելիք-Եգանի «թանապա»-ընդունարանի վերոհիշյալ շինարարական արձանագրությամբ: Մուտքի դիմացի պատում օջախ-բուխարին է՝ եզրապատերին հպված երկու պահարանախորշով, իսկ արևելյան պատում կա ևս երկու փոքր, դեպի ներս լայնացող պատուհան: Ծածկի թաղն ուժեղացված է մեկ թաղակիր կամարով, որը հենվում է երկայնական պատերի կենտրոններում գտնվող որմնասյուների վրա:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 35:

Նախասրահն ի սկզբանե ունեցել է ծածկաթաղը եզերող միաթռիչք, կամարակապ ճակատ (պահպանվել է նաև կամարի պահունակի տրամատավոր քարերից մեկը), որն այժմ մնացել է հետագայում հավելված երկկամար բացվածքի հետևում:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 35:

Ընդունարանի դահլիճը կառուցված է ցածրանիստ թաղով ծածկված գետնահարկի վրա, որը մուտք ունի նախասրահի տակով թեքությամբ իջնող նեղ, թաղակապ միջանցքից և լուսավորվում է արևելյան կողմի երկու վերձիգ պատուհաններով:

Մ. Սարգսյանը կարծում է, որ «շինությունը ծառայել է որպես բանտախուց» (՞): Տե՛ս Սարգսյան Մ. Ա., Մելիքական բնակելի համակառույց Տող ավանում, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1987, N 3, էջ135: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 35:

Ամբողջ շինությունը իրականացված է կոպտատաշ քարից և ներսից սվաղված է կրաշաղախով (սրբատաշ շարվածքով ընդգծված են միայն որմնասյուներն ու թաղակիր կամարը): Ընդունարանի վրա հետագայում ավելացվել է նոր հարկ, փայտաշեն պատշգամբներով ծածկվել են ճակատները: Սրա հետևանքով հարթեցվել է երկլանջ տանիքը, փակվել են թաղի երդիկն ու բուխարու ծխանցքը:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 35:

Ուշագրավ է, որ ընդունարանի թիկնապատի եզրերում պահպանված շարունակվող պատի հետքերը մատնանշում են համակառույցի շրջապարսպի հարավային կողմի ուղղությունը, որով որոշակիանում է ապարանքի երեք կողմերի (բացի արևմտյանից) պարսպապատերի նախնական հատակաձևը:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 35:

Նկարագրություն

Ըստ Մ. Սարգսյանի՝ դարպասից դեպի հարավ ձգվող պարսպին կից նույնպես եղել են բակահայաց սենյակներ, որոնցից առանձին հատվածներ այժմ էլ նկատելի են այստեղ հետագայում կառուցված երկու ընդարձակ բնակելի տների առաջին հարկերում: Հիմք ընդունելով Մելիք-Եգանի որդի Արամի 1737 թ. վերոհիշյալ արձանագրությունը՝ Մ. Սարգսյանը համարում է նաև, որ դարպասի դիմաց գտնվող շինության ստորին հարկը ևս ապարանքի սկզբնական հորինվածքի մասն է կազմել: Սակայն ուշադիր դիտարկումը ցույց է տալիս, որ այս բնակելի շենքը էապես տարբերվում է ապարանքի նախնական կառուցամասերից և ավելի ուշ շրջանի է: Ինչ վերաբերում է կառույցի ճակատամասում գտնվող 1737 թ. արձանագրությանը, ապա պետք է ենթադրել, որ այն պատկանել է այժմ չպահպանված այլ շինությունների և 19-րդ դարում ապարանքի արմատական վերակառուցման ժամանակ ագուցվել է նույն տեղում կառուցված տան պատի մեջ:

Սարգսյան Մ. Ա., Մելիքական բնակելի համակառույց Տող ավանում, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1987, N 3, էջ 137, 139: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 35:

Այս առումով ուշագրավ է շինության տեղադիրքը. այն գտնվում է դարպասի ուղիղ դիմաց և ետնամասով խորանում է լանջի թեքության մեջ: Ամենայն հավանականությամբ, ինչպես բնորոշ էր խոշոր մելիքական ապարանքներին, այստեղ ևս եղել են լանջին հարող մի քանի թաղակապ սենյակներ (թերևս նաև՝ քարաշեն գլխատներ և կամարասրահներ), որոնք և կազմել են համակառույցի արևմտյան թևը: Նման կառուցամասերի գոյությունը ենթադրելի է նաև այն պատճառով, որ ապարանքի պարփակ տարածքի չափերի համեմատ՝ պահպանված շինությունները չափազանց քիչ են, մանավանդ որ, ինչպես վկայում է «պարոն Արամի» արձանագրությունը, մելիքական ընտանիքի անդամներն ունեցել են իրենց առանձին հարկաբաժինը: Բացի այս, անձնական հարստությամբ հռչակված Մելիք-Եգանը (ինչի մասին անուղղակի ակնարկներ կան նաև ընդունարանի արձանագրության մեջ), անշուշտ, ունեցել է իր կարողություններին ու ճանաչմանն ավելի պատշաճ ապարանք, քան այն, ինչ հասել է մեզ:

Լեո, Խոջայական կապիտալ, Երևան, 1934, էջ 159, նույնի՝ Հայոց պատմություն, հտ. 3, գիրք Բ, Երևան, 1973, էջ 254-255, Армяно-русские отношения в XVIII веке, т. IV, Ереван, 1990, с. 211. Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 35:

Տողի մելիքական ապարանքը ստույգ թվագրված ամենավաղ կառույցներից է Արցախի նմանօրինակ հուշարձանների շարքում և իր երբեմնի պարփակ հորինվածքով ակնհայտորեն նաև պաշտպանական բնույթ է ունեցել՝ որպես երկրամասի հարավային ծայրագավառ Դիզակի ռազմական հենակետերից մեկը: Մեծ արժեք ունի հատկապես ընդունարանը, որն ինքնատիպ է ոչ միայն իր բազմաբովանդակ շինարարական արձանագրությամբ և դրա մեջ շինության բնույթի («թանապա»-ընդունարան) հիշատակությամբ, այլև հորինվածքով: Քաշաթաղի և Խնածախի ընդունարանների հետ ունեցած որոշ ընդհանրությամբ հանդերձ՝ Մելիք-Եգանի ընդունարանը նաև խիստ յուրահատուկ է և ներկայացնում է այդ ուշագրավ կառուցամասի նոր տիպաբանական տարբերակը: Ապարանքի դարպասը ևս եզակի է իր պահպանվածությամբ և ընդունարանի հետ կարևոր դեր ունի մելիքական ապարանքների ընդհանրական կերպարի վերհանման գործում:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 35:

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան
Աղբյուրը Գծագիր

Տեսակը Վերակազմություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան
Աղբյուրը Գծագիր