Սբ. Հովհաննես Մկրտիչ Հայ կաթոլիկ եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Հովհաննես Մկրտիչ Հայ կաթոլիկ եկեղեցի

Վրաստան / Ախալցխա / Ախալցխա

Տեղադրություն

Գտնվում է Ռաբաթ թաղամասում` Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցուց փոքր-ինչ ավելի ցած. «Էլ ավելի ներքև Հովհաննես Մկրտչի եկեղեցին է...»: Ըստ վկայությունների` այն վայրը, որտեղ գտնվում է եկեղեցին, հնում անտառածածկ էր. «Ինձ ասացին, որ այդ եկեղեցին առաջ անտառի մեջ է եղել և շատ փոքր»:

Rapports (II) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie executé (en 1847-1848) par M. Brosset, livre 2, St-Pb., 1850, էջ 140, 143: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 160:

Պատմություն

Ախալցխայի` միջնադարում կառուցված այն եկեղեցիներից է, որ նախապես գործել է որպես հայ առաքելական: ԺԸ դարի կեսերին նորոգվելուց հետո պատկանում էր հայ կաթողիկե համայնքին:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 160:

Այս մասին ակնարկ ունի նաև հետազոտող Զագուրսկին. «...արտաքինից դիտելիս ուշադրություն է գրավում խորանից աջ գտնվող և ողջ կառույցի հետ ամենևին ոչ համահունչ կցակառույցը: Բրոսեն սրան անվանում է խորան, սակայն նշյալ շինությունը չունի այդ նշանակությունը: Տարեցների վկայությամբ` այդտեղ ինչ-որ ժամանակ եղել է թավ անտառ: Մի քանի հարյուր տարի առաջ այդ անտառում գտել և վերականգնել են հին մի մատուռ: Դրան պետք է որ կցած լինեին Հովհաննես Մկրտիչ անվամբ եկեղեցին: Այս եկեղեցուց մուտք կա դեպի նշյալ մատուռը»:

Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 18 (բնագրում` “...при осмотре ея снаружи поражает внимание боковая пристройка, находящаяся направо от алтаря и нисколько не гармонирующая с целым зданием. Броссе называет ее ризницею, но означенная пристройка не имеет этого назначения. Там, по сказаниям старожилов, рос когда-то дремучий лес. В этом лесу, несколько сот лет тому назад, отыскали и возобновили ветхую часовню,- к ней, должно быть, пристроили церковь во имя Иоанна Крестителья. Из этой церкви и ведет вход в означенную часовню...”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 160-161:

Հնավանդ հայ առաքելական եկեղեցին հայ կաթողիկեի վերափոխելու առնչությամբ գրավոր աղբյուրները մատնանշում են 1743 և 1750 թվականները` որպես իրականացված վերակառուցման աշխատանքների ժամանակաշրջան:

«Մշակ», 1888, N 26, էջ 1: “Кавказский календарь на 1886 г.”, Тифлис, 1885, с. 154. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 161:

Ճարտարապետություն

Ունի միանավ թաղածածկ, բազիլիկ հորինվածք: Բացառությամբ կառուցողական առավել պատասխանատու հատվածների, օրինակ` որմնասյուները, ինչպես նաև արտաքին երեսապատը, որոնք իրականացված են սրբատաշ քարով, մնացած հատվածները կառուցված են անմշակ քարով, կրաշաղախով: Պահպանված միակ մուտքը բացված է հյուսիսային ճակատից: Մինչև 4-5 մ բարձրությամբ առավել բարվոք պահպանվել է խորանին հարող հատվածը: Եկեղեցուց մի քանի քայլ հեռավորությամբ բարձր պատվանդանի վրա կանգնած կրկնահարկ զանգակատունն է: Եկեղեցու արտաքին չափերն են` 14, 90 x 6,87 մ:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 162:

Նորոգություն
1850 թ․

Հերթական հիմնավոր վերաշինությունը տեղի է ունեցել շուրջ մեկ դար անց. «...Ժողովրդապետական քարաշէն եկեղեցի, յանուն ս. Յովհաննու Մկրտչի, 1850 ամի...»: Ի դեպ, հիշյալ թվականին կատարված աշխատանքների մասին թողնված հիշատակագրությունը, բարեբախտաբար, ցարդ պահպանվել է:

Օրացոյց եւ պատկեր տօնից, 1916, Թիֆլիզ, էջ 77: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 161:

1876 թ․

Եկեղեցուն առնչվող հաջորդ հիշատակությունը վերաբերում է 1876 թ.: Եկեղեցին նորոգելու հերթական անհրաժեշտությունը ծագում է ԺԹ դարավերջին: 1900 թ. կազմվում է վերաշինության նախագիծ. «Ներքին գործերի մինիստրութիւնը հաստատել է Ախալցխայում հայ կաթոլիկաց ս. Յովհաննու Մկրտչի հին եկեղեցու տեղ նոր եկեղեցի կառուցանելու համար ներկայացուած ծրագիրը»: Թեև 1910 թ. համարվում է եկեղեցու վերաշինության տարեթիվ. «...վերանորոգուած յամի 1910, ծախիւք ծխականաց», սակայն ընդամենը 3 տարի անց եկեղեցին կրկին հիշվում է «...շատ հին և խարխուլ...» դրության մեջ:

«Փորձ», 1876, N 1, էջ 443: «Նոր-Դար», 1900, N 72, էջ 1: Օրացոյց եւ պատկեր տօնից, 1916, Թիֆլիզ, էջ 77: «Նոր-Դար», 1903, N 19, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 161:

1916 թ․

1916 թ. առաքելական հայ կաթողիկե վարչությունը թույլտվություն է ստանում եկեղեցու նորոգության համար մինչև 2000 ռուբլի գումարի սահմաններում հանգանակություն կատարել Ախալքալաքի գավառում:

“Кавказ”, 1916, N 231, с. 3 (բնագրում. “Апостольскому администратору армяно-католиков Российской Империи разрешено произвести в Ахалкалакском уезде сбор пожертвований, на ремонт ахалцихской армяно-католической Св. Иоанна Крестителя церкви, в размере 2,000 руб”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 161:

Քահանա
1780 թ․

1780 թ. հիշվում է «...տէր Գրիգոր Կրուխիճամիանթ Բարօյի եկեղեցոյս սրբոյն Յօհաննու Մկրտչին տեղոյս Ախցխու (նույնի վրացերենի թարգմանության մեջ` «տեր Գրիգոր Կրուխիճամիանթ [այսինքն` թխսկանակեր], Ախալցիխեի և նրա կաթոլիկ թեմի ավագն ու հաջորդը, Հովհաննես Մկրտչի եկեղեցու միաբանը»):

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Ցուցակ հայերեն ձեռագրաց Վրաստանի կենտրոնական պատմական արխիվի, «Բանբեր Մատենադարանի», հ. 4, Երևան, 1958, էջ 402-403: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 162:

1915 թ․

1915 թ. եկեղեցում քահանայագործել է Գաբրիել Գոզալովը:

Օրացոյց եւ պատկեր տօնից, Թիֆլիզ, 1915, էջ 77: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 162:

Վիմագրեր

Հիմք ընդունելով նախկին հետազոտողների վկայությունները` եկեղեցու որմերը պատված են եղել հայերեն բազմաթիվ վիմագրերով: Ցավոք, դրանք անխտիր ոչնչացվել են խորհրդային տարիներին եկեղեցու որմերի մեծագույն մասը քանդելու հետևանքով, ուստի ստորև ստիպված ենք բավարարվել սոսկ նախկին հրատարակությունների հավաքման, համադրման և վերահրատարակման աշխատանքով:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 162:

1511 թ․

Մ. Բրոսեն ունի նաև իր համար դժվարընթեռնելի արձանագրությունների նկարագրություններ. «Միևնույն քարի վրա չորս խաչ տեսանք` հետևյալ անուններով` Մադաթիար, Դովլաթիար, Գուլթահար, Մուրատխան, և տարեթիվը.` ՋԿ (1511)»:

Rapports (II) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie executé (en 1847-1848) par M. Brosset, livre 2, St-Pb., 1850, էջ 142-144 (բնագրում` “Quatre croix de souvenir, sur une même pierre, avec les noms: Madathiar, Dovlathiar, Goulthahar, Mouratkhan, et la date: (ՋԿ` 1511)”: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 163:

Գրեթե երեք տասնամյակ անց եկեղեցու հայերեն վիմագրերին անդրադարձած Զագուրսկին նշել է. «Պատերի այլ տեղերում նկատեցինք հայկական խաչի պատկերներ, որոնց ծայրերն ունեն խոյի ոլորված եղջյուրների տեսք»:

Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 19 (բնագրում` “В других местах на стенах заметили мы изображения армянских крестов, концы которых имеют вид загнутых баранних рогов”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 163:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1850 թ․

Արձանագրություն. 3 տող.
Շինեցաւ այս վանքս | յարքիմանտրիտ Պօղոս վարդապետէ | Շահղուլեան, յամի տ(եառ)ն 1850:

Հրատ. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 161: Ծանոթ. արձանագրությունն այժմ փոխադրված է Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու բակ, որտեղ և մաս է կազմում հավաքածու քարեդարանի:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1298 թ․

Արձանագրություն. «...խորանի դռան կամարի քարին կա հայերեն տարեթիվ, ...ուրիշ ոչինչ նշված չէ».
ՉԽԷ (1298):

Հրատ. Rapports (II) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie executé (en 1847-1848) par M. Brosset, livre 2, St-Pb., 1850, էջ 140: Տե՛ս նաև Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 61: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 162:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1511 թ․

Արձանագրություն. 5 խաչաքանդակների շուրջ սրբանուններ են. «...խաչերն իրենց ոճով նմանվում են գեորգիևյաններին...» (բնագրում` ““кресты, по своему очертанию, имеют сходство с георгиевскими), որոնց տակ բուն արձանագրությունն է: Բրոսեն սխալմամբ նշում է միայն 4 խաչաքանդակների առկայության մասին, իսկ վիմագրից ունի միայն թվականը. «Մի այլ քարի վրա չորս խաչ է պատկերված և գրված է այս տարեթիվը... ՋԿ (1511)»:
Սբ. Գրիգոր, Սբ. Ածածին, Ամենայփրկիչ, Սբ. Յովհաննէս, Սբ. Գէորգ: Թվին ՋԿ (1511) ին | յիշատակ է | Սադաթիարին, Դովլաթիարին, Գուլբահարին, Մուրատին, Սպանդիարին:

Հրատ. Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 19: Տե՛ս նաև Rapports (II) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie executé (en 1847-1848) par M. Brosset, livre 2, St-Pb., 1850, էջ 140 (բնագրում` “Sur une autre pierre, ornռe de quatre croix de Souvenir, on lit la date 1511”.): Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 61: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 162-163:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր

Հատակագիծ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․