Ականաբերդ Մելիքական ապարանք :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Ականաբերդ Մելիքական ապարանք 15 — 16 դդ․

ԼՂՀ / Մարտակերտ / Ականաբերդ

Տեղադրություն

Մելիքական ապարանքի ավերակները գտնվում են ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանի Ականաբերդ (նախկինում՝ Ումուդլու) գյուղի հյուսիսային կողմում՝ Բալի կոչվող լեռան ստորոտում սփռված Ականա բերդավանի պարսպափակ միջնաբերդի կենտրոնական մասում, թփուտներով պատված լանջի վրա:

Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Բ, Տփխիս, 1853, էջ 233: Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 212: Մ. Յովհաննէսեան, Հայաստանի բերդերը, Վենետիկ, 1970, էջ 450, «Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 5, Երևան, 1982, էջ 130: Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հտ. 1, Երևան, 1986, էջ 130: Հուշարձանը չափագրել ենք 1985 թ.: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 14:

Պատմություն

Ապարանքի կառուցման ժամանակը ստույգ հայտնի չէ: Այդ մասին կարելի է որոշակի պատկերացում կազմել միայն հնավայրի պատմության և հուշարձանի ուսումնասիրության հիման վրա:

Ս. Ջալալյանցն այն թյուրիմացաբար վերագրում է Ներքին Խաչենի 13-րդ դ. իշխան Հասան-Ջալալին: Տե՛ս Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Բ, Տփխիս, 1853, էջ 233: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 14:

1206 թ․

Գեղարդավանքի մի արձանագրության մեջ ասվում է, որ Զաքարյան եղբայրները մի շարք բերդերի թվում սելջուկ-թուրքերից ազատագրել են նաև Ականան, որն ըստ ուսումնասիրողների տեղի է ունեցել 1206 թ.: Այս շրջանում Ականաբերդը Հաթերքի Վախտանգյան իշխանների տիրույթում էր և հավանաբար նաև նրանց երկրորդ նստավայրը՝ ոչ հեռու գտնվող Հաթերքից հետո:

Հովսեփյան Գ., Խաղբակյանք կամ Պռոշյանք հայոց պատմության մեջ, մասն Գ, Նյու-Յորք, 1943, էջ 1: Յովհաննէսեան Մ., Հայաստանի բերդերը, Վենետիկ, 1970, էջ 451, հմմտ. Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Երևան, 1986, էջ 44: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 14:

1214 թ․

1214 թ. Վախտանգ Բ-ի մահով տոհմաճյուղը սպառվել է և Ականան Հաթերք գավառի մի մասի հետ անցել է Իվանե Զաքարյանին ենթակա Ծարի տերերին:

Հովսեփյան Գ., Խաղբակյանք կամ Պռոշյանք հայոց պատմության մեջ, մասն Ա, Վաղարշապատ, 1928, էջ 192: Ուլուբաբյան Բ. Ա., Խաչենի իշխանությունը 10-16-րդ դարերում, Երևան, 1975, էջ 190, 215, 333: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 14:

13 դ․

13-րդ դարի 40-ական թթ. Ականան հիշվում է այն բերդերի թվում, որոնք Ներքին Խաչենի Հասան-Ջալալ իշխանը ետ է ստացել Բաթու խանից և մինչ այդ խլված է եղել նրանից վրացիների ու թուրքերի կողմից: Այս առթիվ ուշագրավ է Բ. Ուլուբաբյանի դիտողությունը. «Ականան պատկանում էր Վերին Խաչենի ճյուղին և այստեղ Հասան-Ջալալը պարզապես ներկայացված է որպես ամբողջ Խաչենի գահերեց իշխան»:

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն հայոց, Երևան, 1961, էջ 359: Ուլուբաբյան Բ. Ա., Խաչենի իշխանությունը 10-16-րդ դարերում, Երևան, 1975, էջ 190-191: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 14:

1289 — 1430 թթ․

Այնուհետև Ականան կրկին նշվում է Ծարի Դոփյանների տիրույթում. ըստ 1289 թ. մի վիմագրի՝ այն պատկանում էր Դոփյան Գրիգոր Բ իշխանին, իսկ 1430 թ. մեկ այլ խաչքարի արձանագրության մեջ Դոփյան Շանշեի (Շահանշե) որդի Սայտին ներկայանում է իբրև Ականայի, Հաթերքի և այլ «տեղեացս տէր եւ պարոն»:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 405, 408: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 14:

Ականաբերդի հետագա ճակատագիրը կապված է Դոփյան իշխանատոհմի ճյուղավորման և Ծար-Վերին Խաչենի միասնական իշխանության տրոհման հետ: Բազմաթիվ տարակարծությունների տեղիք տված այս խնդրի վերջին ուսումնասիրողները համարում են, որ Դոփյան իշխանական տունը 15-րդ դարում բաժանվել է Շահանշենց (կամ Ուլուբեկանց), Աղբուղենց (կամ Այտինեցոնց) և Ջահանշենց միջև , որոնք, իրենց հերթին, հաջորդ դարում մասնատվել ու ճյուղավորվել են, տեր մնալով սակայն երկրամասում նոր ձևավորվող մանր գավառապետական կազմավորումներում՝ մելիքություններում:

Ուլուբաբյան Բ. Ա., Խաչենի իշխանությունը 10-16-րդ դարերում, Երևան, 1975, էջ 334: Կիրակոսյան Գ. Ե., Մատենագիտական տեղեկություններ Դոփյանների մասին, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1969, N 1, էջ 222, նույնի՝ Հայաստանը Լանկ-Թամուրի և թուրքմեն ցեղերի արշավանքների շրջանում, Երևան, 1997, էջ 208: Կարապետ եպիսկոպոս Տեր-Մկրտչյան, Դոփյանք և Մելիք-Շահնազարյանք, Նյութեր հայ մելիքության մասին, գիրք Բ, Էջմիածին, 1914: Ուլուբաբյան Բ. Ա., Խաչենի իշխանությունը 10-16-րդ դարերում, Երևան, 1975, էջ 385-391, նույնի՝ Արցախի պատմությունը սկզբից մինչև մեր օրերը, Երևան, 1994, էջ 122, 126: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 14, 16:

Հետևելով պատմական իրադարձությունների այս ընթացքին, տրամաբանական է ենթադրել, որ վերջին շրջանում Ականաբերդը ևս, ինչպես Ծարը, Սոդքը, Մեծ Մազրան, դարձել է այդ տոհմաճյուղերից մեկի մելիքական աթոռանիստը և որպես այդպիսին մնացել մինչև 16-րդ դարի կեսերը, երբ ողջ երկրամասը գրեթե հիմնովին ավերվել ու ամայացել է պարսկա-թուրքական պատերազմների հետևանքով: Այս պատճառով է, որ հետագայում՝ հայ մելիքությունների բուռն վերելքի դարաշրջանում Ականաբերդը սակավադեպ է հիշվում, չնայած գտնվում էր Ջրաբերդի հզոր մելիքության տիրույթում:

Եսայի Հասան-Ջալալեանց, Պատմութիւն համառօտ Աղուանից երկրի, Երուսաղէմ, 1868, էջ 37-39: Ըստ Հյուսիսային Արցախի Գետաշեն գյուղում պահպանված տապանաքարերի, «ՉԱՐԱԲԵՐԴՈՒ ԱԿԱՆԵՑԻ»-ները այստեղ են գաղթել սկսած 19-րդ դարի սկզբից (տե՛ս Ս. Կարապետյան, Գետաշեն, Ե., 1992, էջ 4): Մեկ այլ վավերագրից հայտնի է Ագանա գյուղի բնակչության վերջնական գաղթը Գետաշեն՝ 1845 թ. (տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գործ 3833, թերթ 123-124): Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 16:

Այսպիսով, կարծում ենք բոլոր հիմքերը կան եզրակացնելու, որ Ականաբերդի ապարանքը 15-րդ դարում կամ 16-րդ դարի առաջին կեսում կառուցել են Դոփյան իշխանական տնից սերված մելիքական տոհմերից մեկի ժառանգորդները՝ որպես իրենց գավառատիրույթի նստոց-կենտրոն:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 16:

Ականաբերդի ապարանքը 15-16-րդ դարերից մեզ հասած սակավաթիվ հուշարձաններից է, և դրանով իսկ ուշագրավ, իսկ որպես ուշ միջնադարյան մելիքական ապարանքների առաջնեկ ու նախատիպ՝ այն չափազանց մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում: Իր անխաթար ու ամբողջական հատակագծային պահպանվածությամբ, քարակերտ-գմբեթավոր գլխատուն-դահլիճներով ու պաշտպանական կառույցին բնորոշ գծերով ապարանքը կարևոր տեղ ունի Արցախ-Սյունիքի միջնադարյան պալատաշինության պատմության մեջ:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 16:

Ճարտարապետություն

Պարսպափակ ապարանքի ամբողջությունը հատակագծում արևելքից արևմուտք ձգված ուղղանկյուն է (արտաքուստ՝ 13,0 x 24,0 մ), բաղկացած հյուսիսային կողմի չորս իրար կից ու միաշարք, կիսագետնափոր դահլիճից և դրանց հարավային ճակատի երկայնքով ձգվող նախասրահ-միջանցքից (ներքուստ՝ 3,6 x 22,4 մ): Միակ արտաքին մուտքը նախասրահի արևմտյան կողմից է, դահլիճներինը՝ ճակատային պատերի եզրամասերում: Դահլիճներից միջին երկուսը միաչափ են ու ավելի ընդարձակ (ներքուստ՝ 6,3 x 7,0 մ), մուտքերով կապված են միմյանց և արևմտյան դահլիճի հետ, իսկ եզրայինները համեմատաբար նեղ են ու ձգված (ներքուստ՝ 3,7 x 7,0 մ): Ապարանքի հարավային պատն ամրացված է երկու եզրային և երկու միջին՝ կիսագլանաձև, բրգանման, փոքր ու հոծ ելուստներով, որոնց միջև նկատելի են ճեղքաձև պատուհանների հետքեր: Պատերը շարված են կոպտատաշ որձաքարով (հաստությունը՝ 0,8 մ) և ներքուստ սվաղված են եղել կրաշաղախով: Դրանք մեծ մասամբ պահպանվել են 0,5-2,0 մ բարձրությամբ, հիմնովին ավերված է միայն հյուսիս-արևելյան հատվածը: Դահլիճների հյուսիսային պատերի կենտրոնական մասերում կան մեկական փոքր որմնախորշեր, որոնց եզրաշարվածքից կարելի է կռահել, որ մուտքային բացվածքների այժմ բացակայող եզրամասերը ևս կոպտատաշ են եղել:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 16:

Ապարանքի դահլիճների ծածկերը չեն պահպանվել: Սակայն ավերակների հակիրճ նկարագրության մեջ Ս. Բարխուդարյանը նշում է, որ դրանք «թաղածածկ են, ...լուսավորությունն ստացվել է ծածկի կենտրոնից» : Անվանի վիմագրագետի այս կարևոր տեղեկությունը, անշուշտ, փաստական հիմք ունի և վկայում է, որ ապարանքն ունեցել է քարաշեն ծածկեր: Ասվածից պարզ է նաև, որ թաղակապ է եղել եզրային դահլիճների ծածկը (հավանաբար նաև՝ նախասրահը), իսկ կենտրոնական, քառակուսի հիմքով դահլիճներն ունեցել են երդիկով պսակվող քարակերտ, բրգաձև կամ գմբեթաձև ծածկ: Վերջիններիս հավանական լուծման մասին կարելի է դատել, ելնելով Արցախ-Սյունիքի ուշ միջնադարյան աշխարհիկ կառույցներում լայնորեն տարածված քարաշեն ծածկաձևերից, որոնք քառակուսի հիմքի դեպքում հիմնականում լուծված էին կամ քառանիստ-բրգաձև՝ գոցվող թաղի ձևով, կամ ունեին անկյունային տրոմպների վրա բարձրացող ութանիստ-բրգաձև և կիսագնդային-գմբեթաձև տեսք : Թե այս տարբերակներից որն է կիրառվել Ականաբերդի ապարանքում, դժվար է ասել: Կարևորն այն է, որ ապարանքի համաչափ ու կուռ հատակաձևով թելադրված ողջ ծավալատարածական հորինվածքի արդյունքում ստեղծվել է պալատական կառույցի թեկուզև պարզ ու անպաճույճ, բայց և՝ չափազանց ուշագրավ մի տիպ, որն իր սեղմ ու ամրոցակերպ ձևերում կրում է դարաշրջանի անհանգիստ ու տագնապալի քաղաքական իրավիճակի կնիքը:

«Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 5, Երևան, 1982, էջ 130: Պապուխյան Ն. Ծ., Չայրվող ծածկերով բնակարանների դերը և տեղը Հայաստանի հին և միջնադարյան ճարտարապետության մեջ, «Հայ արվեստին նվիրված միջազգային երկրորդ սիմպոզիում», զեկուցումների ժողովածու, հատոր 2, Երևան, 1978, էջ 332: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 16:

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան
Աղբյուրը Գծագիր

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր