Մելիք-Բեկլարյանների Մելիքական ապարանք :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Մելիք-Բեկլարյանների Մելիքական ապարանք

ԼՂՀ / Մարտակերտ / Թալիշ

Տեղադրություն

Կառուցված է Հոռեկ ապարանքի դիմաց՝ Հոռեկավանքի բլրի հյուսիսահայաց լանջի ստորին մասում, ետնամասով հպված լանջին:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 54:

Պատմություն

Ապարանքի կառուցման ստույգ թվականը հայտնի չէ: Ուսումնասիրողներն այն ավանդաբար վերագրում են Գյուլիստանի Մելիք-Բեգլարյաններին և առնչում 18-րդ դարի սկզբի իրադարձությունների, ըստ այդմ նաև հիշյալ Մելիք-Թամրազի անվան հետ: Ընդսմին երբեմն շփոթվել-նույնացվել են երկու հուշարձանները, իսկ առաջինի շինարարական արձանագրությունը վերագրվել է երկրորդին: Եվ սա՝ այն պատճառով, որ վերջինս իր չափերով, ճարտարապետական ձևերով ու պահպանվածությամբ առավել ակնառու է, իսկ նախորդից հայտնի են թվակիր արձանագրությունն ու դարասկզբի պատմական անցուդարձերում գործող Մելիք-Թամրազի անունը: Ուստի ապարանքի թվագրումը նոր մեկնակետի ու հիմնավորման կարիք ունի՝ ըստ երկրամասի պատմության վավերական ընթացքի և հարևան մելիքություններում նմանատիպ խոշոր ապարանքների կառուցման ժամանակագրական պատկերի:

Մ. Բարխուտարեանց, Պատմութիւն Աղուանից, հտ. Բ, Թիֆլիս, 1907, էջ 50, Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 272, 423-425, Ե. Լալայան, Երկեր, հատոր 2, Արցախ (Վարանդա, Գանձակի գավառ), Երևան, 1988, էջ 213, Լեո, Երկերի ժողովածու, հատոր 8 (Ուխտավորի հիշատակարանը, Իմ հիշատակարանը), Եր&ան, 1985, հատոր 5. Եր&ան, 1986, էջ 259: «Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 5, Երևան, 1982, էջ 101: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 54:

Այս տեսակետից դիտարկելով խնդիրը՝ դժվար չէ տեսնել, որ մելիքական ապարանքների շինարարության ամենաբուռն շրջանը 18-րդ դարի երկրորդ կեսն է՝ Շուշվա խաների ահագնացող ոտնձգությունների և արցախյան մելիքությունների համառ գոյապայքարի նոր շրջանը: Նշելով, որ հենց այս ժամանակահատվածում են կառուցվել Մոխրաթաղի (1771 թ.), Գյուլիստանի (1772 թ.), Ավետարանոցի (1786 թ.), Գյուլաթաղի (1799 թ.) և Տեղի (1783 թ.) ապարանքները, հիշենք նաև, որ այս ընթացքում Թալիշ-Գյուլիստան «երկրում» իշխում էր Մելիք-Հովսեփը՝ նույն ինքը «քաջամարտիկ Մէլիք-Յոսէփը» և «Ղարաբաղի հերոսներից մեկը», ռուս մեծ զորավար Ա. Սուվորովին և Ռուսաց արքունիքում հայտնի, «նշանավոր Մելիք-Ուսուփը՝ Մելիք-Ադամի համերաշխ զինակիցը», մի խոսքով՝ Արցախի ամենահզոր ու ազդեցիկ ռազմաքաղաքական գործիչներից մեկը 18-րդ դարի երկրորդ կեսում: Եվ բնական է ենթադրել, որ Մելիք-Հովսեփը ևս իր ժամանակի մյուս նշանավոր մելիքների օրինակով կառուցել-ունեցել է իր համբավին ու կարողությանը պատշաճող այնպիսի ապարանք, որպիսին կարող էր լինել նրա հիմնական նստավայր Հոռեկավանում պահպանված այս ապարանքը:

Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 95, 215, 218, 242: «Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 5, Երևան, 1982, էջ 94-95, 152, նույնի՝ պրակ 2, Երևան, 1960, էջ 70: А. Р. Иоаннисян, Иосиф Эмин, Е., 1989, с. 174. Армяно-русские отношения, т. IV, с. 155, М. Нерсисян, Из истории русско-армянских отношений, êíèãà I, Åðåâàí, 1956, с. 256, 263, 51,113. «Հայ ժողովրդի պատմություն», հտ. 4, էջ 221: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 54:

18 դ․

Հուշարձանի կառուցման ժամանակը պետք է փնտրել Մելիք-Հովսեփի իշխանության տարիներին (մոտ 1750-1780 թթ.): Այս ժամանակահատվածի առաջին տասնամյակը համընկնում է Շուշի բերդում Փանահ խանի հաստատման, Վարանդայի Մելիք-Շահնազարի օգնությամբ Խամսայի մելիքությունների պառակտման և այդ ընթացքում մշտատև հալածանքների ու պատերազմների դժվարին տարիների հետ, ուստի ապարանքի կառուցման ամենահավանական ժամանակը պետք է համարել 1767-1780 թվականները, երբ Գանձակի խանությունում անցկացրած կարճատև տարագրությունից հետո Մելիք-Հովսեփն ու Ջրաբերդի Մելիք-Ադամն իրենց հպատակների հետ 1767 թ. վերադառնում են հայրենի տիրույթները և ամրանալով իրենց տոհմական նստավայրերում, նվիրվում ավերված երկրի բարեշինությանն ու շարունակում անհաշտ պայքարը Շուշվա նոր բռնակալ Իբրահիմ խանի դեմ, ինչպես նաև եռանդուն մասնակցությունը Արցախի ազատագրության խնդրով Ռուսաց արքունիքի հետ տարվող բանակցություններին: Պատահական չէ, որ հենց այս տարիներին է կառուցվել մասնավորապես Մելիք-Ադամի նմանակերպ-դղյակաձև ապարանքը Մոխրաթաղում (1771 թ.): Իսկ Մելիք-Հովսեփի ապարանքը, ինչպես հիացմունքով նկատել են ուսումնասիրողները (Մ. Բարխուդարյանց, Րաֆֆի, Ե. Լալայան) և ինչպես այսօր էլ կարելի է տեսնել, իրոք մի ամրոցակերպ համակառույց է՝ իշխանական դղյակ, որն առաջին հերթին ապահով պատսպարան էր վտանգի պահերին՝ մելիքական ընտանիքի և մելիքավանի բնակչության համար:

Մելիք-Աբով Բ-ի որդի Մելիք-Հովսեփը հաջորդել է վերոհիշյալ Մելիք-Թամրազին, 1750-ական թթ. (տե՛ս Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 425, Լեո, Հայոց պատմություն, հատոր 3, գիրք Բ, Երևան, 1973, էջ 259, 304-306: Мирза Джамал Джеваншир Карабагский, История Карабага, Баку, 1959, с. 121): Մելիքի մահվան տարին Մ. Բարխուդարյանցն ու Րաֆֆին համարում են 1775 թ., սակայն հավաստի աղբյուրները նշում են 1780 թ.-ը: (Հմմտ. Մ. Բարխուտարեանց, Պատմութիւն Աղուանից, հտ. Բ, Թիֆլիս, 1907, էջ 115: Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 469-470, և «Դիվան հայոց պատմության», գիրք Ա, Ղուկաս Կարնեցի, Ե., 1984, էջ 174-175, Армяно-русские отношения, т. IV, с. 155, Կ. Ղահրամանյան, Հյուսիսային Արցախ, գիրք Ա, Երևան, 1993, էջ 46): А. Р. Иоаннисян, Иосиф Эмин, с. 177, его же, Россия и армянское освободительное движение, Ереван, 1990, с. 16-17: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 54-55:

Ճարտարապետություն

Ապարանքի ուղղանկյուն-պարսպապատ ամբողջությունն ունի թույլ արտահայտված արևելք-արևմուտք ձգվածություն (արտաքուստ 32,0 x 40,5 մ) և բաղկացած է ողջ հարավային-լանջակից կողմը զբաղեցնող սենյակների հիմնական խմբից ու երկայնական ներքին բակի (12,0 x 38,5 մ) հյուսիսային կողմի միաշար, պարսպակից սենյակներից: Լանջի թեքության պատճառով սենյակների հարավային խումբը փոքր-ինչ բարձր է հյուսիսայինից, որոնց միջև՝ արևմտյան պարսպապատի միջին մասում ապարանքի դարպասն է, նույն պարսպի հյուսիսային եզրում բոլորաձև սնամեջ բուրգը, իսկ արևելյան կողմի պարիսպը՝ երկրորդ դարպասով ու բուրգով, չի պահպանվել:

Չափագրությունը և նկարագրությունը՝ ըստ 1980 թ. վիճակի: Ապարանքի չափագրությունները հրատարակել է նաև Ն.Պապուխյանը (տե՛ս նրա Չայրվող ծածկերով բնակարանների դերը & տեղը Հայաստանի հին և միջնադարյան ճարտարապետության մեջ, «Հայ արվեստին նվիրված միջազգային երկրորդ սիմպոզիում», զեկուցումների ժողովածու, հատոր 2, Երևան, 1978, պատկ. 104, Ստ. Լիսիցյան, Լեռնային Ղարաբաղի հայերը, «Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն», պրակ 12, Երևան, 1981, նկ.6): Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 55:

Համակառույցի հարավային թևը բաղկացած է մի շարքով դասավորված չորս դահլիճից, բակի կողմից դրանց ճակատի երկարությամբ ձգված սրահից և սրահի ու սենյակների լայնությունը բռնող, կրկնակի շարքով կառուցված չորս այլ սենյակից: Դահլիճներից միջին երկուսը միաչափ ու միանման՝ քառակուսի հատակագծով (ներքուստ՝ 7,0 x 7,0 մ) գլխատներ են, որոնք մուտքերով կապված են սրահի, եզրային դահլիճների և միմյանց հետ: Գլխատները ծածկված են եղել կիսագնդաձև, քարակերտ, երդիկավոր գմբեթաթաղերով. գմբեթատակ քառակուսուց 2,7 մ բացվածքով անկյունային տրոմպների միջոցով անցում է կատարված ութանկյան, ապա, պատի հաստության հաշվին, շրջանագծային գմբեթահիմքին, որի հետևանքով բուն գմբեթաթաղի կանոնավոր քարաշարքերը սկսվում են տրոմպների կամարից մի փոքր վեր: Զույգ երդիկավոր գմբեթները կանգուն են եղել մինչև մեր դարի սկզբները , պահպանվել են ստորին 2-5 քարաշարքերը: Գլխատների ներքին հորինվածքում աչքի են ընկնում երկայնական պատերի խորը, լայնաթռիչք կամարախորշերը, որոնք մուտքերի ու տրոմպների կամարների հետ աշխուժություն են հաղորդում ընդհանուր առմամբ խուլ պատերին, միաժամանակ, իրենց ռիթմիկ կանոնավորությամբ ընդարձակության ու հանդիսավորության պատրանք ստեղծում:

«Մշակի» հիշյալ անանուն թղթակիցը պալատ է անվանում միայն այս չորս սենյակը, (տե՛ս «Մշակ», 1890, N 78, էջ 2): Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 230: Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 270, Լալայան Ե., Երկեր, հատոր 2, Արցախ (Վարանդա, Գանձակի գավառ), Երևան, 1988, էջ 252: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 55:

Գլխատներին երկու կողմից կից թաղածածկ դահլիճները ևս միաչափ և միանման են (ներքուստ՝ 4,4 x 7,0 մ). մեկական առանցքային մուտք ու դրանից վեր նեղ պատուհան ունեն սրահից, որոնց հանդիպակաց լայնական պատերի կենտրոնում օջախ-բուխարիներն են՝ երկու կողմի կամարակապ պահարանախորշերով, որպիսիք ռիթմիկ շարքով կան և երկայնական պատերում: Դահլիճները հիմնականում կանգուն են: Մասամբ փլվել են ճակատապատերը և արևմտյանի ծածկը:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 55:

Գլխատների ու դահլիճների նախամուտք-կամարասրահն ունեցել է քառակուսի հիմքով (0,95 x 0,95 մ) յոթ մույթերի վրա հենվող թաղածածկ՝ միջանկյալ թաղակիր կամարով: Կամարասրահը ևս մեր դարասկզբին ամբողջովին կանգուն է եղել , իսկ այժմ պահպանվել են մույթերի, թաղի և կամարների մնացորդներն ու դրանց տապալված զանգվածները: Սրահի երկայնական պատի երկու կամարակապ խորշն ու արևմտյան կողմի բուխարին վկայում են, որ այն բակի կողմից հանդիսավոր ու կամարազարդ նախամուտք լինելուց բացի նաև հյուսիսահայաց ու հովասուն պատշգամբ է եղել ամառային բնակության համար:

Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 230, Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 270, Ե. Լալայան, Երկեր, հատոր 2, Արցախ (Վարանդա, Գանձակի գավառ), Երևան, 1988, էջ 252: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 55:

Արևելյան կողմի սենյակները կամարասրահի հետ կապվում են մի թաղածածկ դահլիճի միջոցով (ներքուստ՝ 5,0 x 7,0 մ), որը երկու պատուհան ունի բակահայաց ճակատում և լայնաթռիչք կամարով խոշոր բուխարի՝ դրանց միջև: Այստեղից մուտք է բացվում դեպի մի փոքր ու թաղածածկ սենյակ՝ նույնպես բուխարիով ու զույգ խորշերով, իսկ վերջինս մուտքերով կապված է արևմտյան կողմից կից փոքրիկ ու մութ սենյակի և հյուսիսից կից մեկ այլ՝ հիմքում քառակուսի (ներքուստ՝ 4,6 x 4,6 մ) սենյակի հետ, որը ողջ ճակատապատը բռնող երկու լայն պատուհան ու մուտք ունի բակի կողմից: Այստեղ հատակը զգալիորեն ցածր է մյուսներից և, ըստ պահպանված կանոնավոր քարաշարքերի, ծածկվել է քառանիստ, երդիկավոր գոցված թաղերով: Այս պատճառով նախորդ սենյակի հետ ընդհանուր պատի վերին մասում՝ մուտքից վեր առաջացել է լայն զանգված, որի հաշվին այդ մասում, սենյակի ողջ լայնքով ներկառուցվել է թաղածածկ գաղտնարան:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 55:

Ինչպես երևում է, գլխատներն ու դրանց եզրային դահլիճները մելիքական տան հիմնական բնակելի մասն են կազմել և կամարասրահով կապվել են խոշոր բուխարիով խոհանոցի և մյուս օժանդակ սենյակների հետ:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 59:

Ապարանքի հյուսիսային թևում, ի տարբերություն հարավայինի, սենյակները միաշարք են, դեպի բակ են ուղղված երկայնական ճակատի լայն բացվածքներով և համեմատաբար վատ են պահպանվել: Սենյակաշարը բաղկացած է կենտրոնական երեսբաց սրահից (5,6 x 7,9 մ) և դրան լայնական կողմերով կից երկու դահլիճից (ներքուստ՝ 4,45 x 6,0մ և 4,45 x 5,4 մ), որոնք, ըստ պահպանված հետքերի, նույնպես թաղածածկ են եղել: Սրանք երկուական լայն պատուհաններ ունեն բակի կողմից, եզրային պատերում բուխարիներ են՝ կամարակապ խորշերով, իսկ մուտքերը եղել են երեսբաց սրահից՝ այժմ չպահպանված պատերում: Չեն պահպանվել նաև սրահի ծածկի և ճակատամասում դրա հենարանների մնացորդները: Ուստի կարելի է ենթադրել միայն, որ այն կամ ունեցել է կից դահլիճների թաղերի շարունակությունը կազմող ծածկ՝ բակահայաց կողմում հենվելով կամարակապ մույթերի վրա, կամ եղել է հարթածածկ՝ ճակատային փայտե սյուներով: Ուշագրավ է, որ սրահի ու դահլիճների բակահայաց կողմնորոշումը շեշտված է ոչ միայն դրանց դիրքով ու համաչափ դասավորված ճակատային բացվածքներով, այլև ողջ ետնապատը զբաղեցնող կամարակապ խորշերի անընդմեջ շարքով: Ընդ որում, սրահի մասում դրանք չորսն են և միաչափ, իսկ դահլիճներում երեքական են՝ մուտքերի կողմից առաջինի ընդգըծված խոշորությամբ: Հատկանշական է նաև, որ սենյակաշարը կառուցված է բնակելի մասի կամարասրահի դիմաց և եզրային-լայնական պատերով՝ որպես առանձին շինություն, առանձնացված է արտաքին պարիսպներից. արևմտյան կողմում՝ բուրգի հետ կապվող նեղլիկ միջանցքով, իսկ արևելքից՝ կառուցապատման բացակայությամբ և այդ ուղղությամբ բացված երկու փոքր պատուհաններով: Ըստ այսմ ակնհայտ է, որ այս շինությունը մելիքական ապարանքի հանդիսավոր մասն է կազմել և ունեցել է դրա գործառնական առանձնահատկությամբ թելադրված դեր ու բնույթ:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 59:

Րաֆֆին հիշյալ երեսբաց սրահի առիթով գրում է. «...այս տեսակ սրահներ ունենում են իշխանները, որոնք պարսից սովորության համեմատ, այնտեղ նստելով, դատավարություն են անում: Ժողովուրդը բակում, բաց օդի մեջ կանգնած է լինում. իշխանը սրահում նստած լսում է նրանց խոսքը և վճիռներ է տալիս»: Իսկ Ե. Լալայանն ու Լեոն հենց Գյուլիստան-Հոռեկավանի մելիքների մասին խոսելիս վկայում ու հաստատում են, որ «դատավարության իրավունքը պատկանում էր մելիքին... դատը տեսնվում էր մելիքի տան բակում կամ ապարանքի սենյակներից մեկում»:

Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 271: Ե. Լալայան, Երկեր, հատոր 2, Արցախ (Վարանդա, Գանձակի գավառ), Երևան, 1988, էջ 245-246, տե՛ս նաև էջ 241, 247, Լեո, Խոջայական կապիտալ, Երևան, 1934, էջ 166, տե՛ս նաև նույնի՝ Հայոց պատմություն, հտ. 3, գիրք Բ, 1973, էջ 19: Հմմտ. Ն. Պողոսյան, Խամսայի մելիքների իրավունքների և պարտականությունների մասին, «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 1966, 1: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 59:

Ավելացնենք, որ երեսբաց սրահն իր դահլիճներով ու կից ընդարձակ բակով այս նպատակին ծառայելուց զատ, անշուշտ օգտագործվել է նաև հանդիսավոր ընդունելությունների, տոնա- խմբությունների և ծիսակատարությունների ժամանակ: Տեղին է նշել, որ ըստ Րաֆֆու նույն նկարագրության՝ «սրահի երկու կողմերի գեղեցիկ սենյակները երկու հարկանի են եղել: Վերին հարկը քանդված է»: Հայտնի չէ, թե ինչի վրա է հիմնված այս վկայությունը, քանզի շինության ավերակներում չի պահպանվել այդ մասին վկայող որևէ մնացորդ: Թերևս նման ենթադրության կարող է տեղիք տալ միայն կից պարսպաբուրգի պատի միջով դեպի տանիք տանող աստիճանների գոյությունը, սակայն՝ ընդամենը. քանի որ տանիք բարձրանալու անհրաժեշտությունը ամրոցակերպ համակառույցներում բխում էր առաջին հերթին պաշտպանական նկատառումներից:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 59:

Պաշտպանական խնդիրները, ինչպես երևում է նաև ապարանքի նկարագրությունից, առաջնահերթ նշանակություն են ունեցել մելիքական տան համակառույցի հորինվածքում ու շինելակերպում. այն առնված է ուղղանկյուն պարագծով բրգավոր շրջապարսպի մեջ, սենյակները խմբավորված են դրանց կից՝ ներքին բակի շուրջը և զուրկ են արտաքին բացվածքներից, 1,2 մ հաստությամբ պատերն ու թաղակապ ծածկերը մի ամրակուռ ամբողջություն են կազմում, իսկ անկյունային բուրգերը «հսկում են» մելիքավան մտնող ճանապարհները:

Ըստ Րաֆֆու բուրգեր են եղել բոլոր չորս անկյուններում: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 59:

Ապարանքի պատերը կառուցված են սպիտակ որձաքարի կոպտատաշ շարվածքով, իսկ գմբեթների ու թաղերի վերին մասերում շարվածքը մաքրատաշ է՝ կանոնավոր շարքերով և ծակոտկեն քարից: Այսպիսին է նաև տրոմպների կամարների և մի քանի խորշերի եզրաշարվածքը, հավանաբար նույն քարից են եղել նաև սյունասրահի կամարները: Սակայն պահպանված մուտքերի, պատուհանների և որմնախորշերի կամարներն ու անկյունամասերը հիմնականում շարված են թրծած աղյուսով (ճակատում՝ 10 x 25 սմ), իսկ երեսբաց սրահով շինության ներսում աղյուսից է պատերի ողջ մակերեսը՝ մինչև կամարախորշերի վերին եզրը: Այդ տեսակետից մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում գլխատների տրոմպները, որոնց ներքին կորագծային մակերեսները ևս շարված են աղյուսով՝ հիմքի անկյունագծի նկատմամբ շեղակի վեր ձգվող շարքերով:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 59:

Ընդհանրացնելով պետք է ասել, որ Մելիք-Հովսեփի ապարանքի հատակագծային ու ծավալատարածական լուծումները կանոնիկ հստակություն ու հղկվածություն ունեն, իսկ զույգ քարակերտ գլխատների հորինվածքային առանցքի շուրջը կազմավորված համակառույցում բնակելի, օժանդակ ու հանդիսավոր մասերի պարսպափակ համադրվածքը եզակի է իր ամբողջական մտահղացմամբ և նախնական վիճակի պահպանվածությամբ: Հուշարձանն առանձնահատուկ է նաև որմնախորշերի առատությամբ և խիստ համաչափ ու ռիթմիկ դասավորությամբ, բակահայաց ճակատների զուսպ հանդիսավորությամբ, գլխատների երդիկակիր-տրոմպավոր գմբեթների ինքնատիպ հորինվածքով:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 62:

Նկարագրություն

Ըստ այսմ, ապարանքը Արցախի և Սյունիքի մելիքական բնակարանների հորինվածքային-տիպաբանական, ճարտարապետական-կերպարային և շինարարական-կառուցվածքային առանձնահատկությունների վերհանման գործում բացառիկ դեր ունի և նմանատիպ հուշարձանների շարքի բարձրարժեք օրինակներից է: Հոռեկավանի ապարանքները, միաժամանակ, դղյակակերպ մելիքական տան բնորոշ օրինակներ են և իրենց շեշտված պաշտպանական բնույթով կրում են դարաշրջանի անհանգիստ ու տագնապալից քաղաքական իրադրության կնիքը, իսկ Հոռեկավանքից ու իրարից ոչ հեռու կառուցված զույգ ապարանքների առկայությունը բնութագրական է նաև ամրացված մելիքանիստ բնակավայրի կառուցապատման առանձնահատկությունների տեսակետից:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 62:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան
Աղբյուրը Գծագիր