Գյուլիստանի Բերդ :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Գյուլիստանի Բերդ

ԼՂՀ / Շահումյան / Գյուլիստան

Տեղադրություն

Գյուլիստանի բերդը գտնվում է ԼՂՀ Շահումյանի շրջանի Գյուլիստան գյուղից մոտ 2 կմ արևմուտք, Ինջա գետակի աջ ափին, Մռավ լեռանը հանդիպակաց հսկայական սեպաձև քարաժայռից կազմված բլրի վրա: Արևմուտքից՝ Մռավի անտառոտ փեշերից հոսող գետակը երեք կողմից շրջանցում է բլուրը՝ նրան թերակղզու ձև տալով և միայն հարավային կողմի համեմատաբար մատչելի լանջով է կապվում ստորոտի հետ, որտեղից և ամրոցի հիմնական մուտքն է:

Ըստ վարչական բաժանման՝ Ինջա գետակի աջ ափը մտնում է ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանի մեջ: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 36:

Բերդը կառուցված է ժայռաբարձունքի լեզվակաձև հարթության վրա (երկարությունը 240 մ է, ամենալայն մասը՝ 30 մ), բրգավոր շրջապարիսպը դրված է տարածքը եզերող գրեթե ուղղաձիգ ժայռերի անկանոն պարագծով, հարավային կողմը ամրացված է կրկնապարսպով: Գետնափոր-թաղակապ գաղտնուղին հյուսիս-արևմտյան կողմում է՝ քողարկված անտառախիտ լանջով:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 36:

Պատմություն

Բերդի, նաև ապարանքների կառուցման վերաբերյալ պատմական ստույգ տեղեկություն հայտնի չէ: Անցյալ դարավերջի ուսումնասիրողներից սկսած, ժողովրդական ավանդազրույցների հիման վրա տարածված է այն տեսակետը, իբր՝ Գյուլիստանի մելիքության մյուս կենտրոնում՝ Հոռեկավանում հիմնավորված Մելիք-Բեգլար Ա-ը հզորանալով տիրել է նաև գավառի հին իշխող Աբրահամ յուզբաշուն պատկանող Գյուլիստան բերդին և նորոգելով, դարձրել իր նստավայրը: Սակայն նորահայտ պատմական աղբյուրները ցույց են տալիս, որ այստեղ ժամանակագրական շփոթություն կա. 17-րդ դարի կեսերին գործած Մելիք-Բեգլար Ա-ի և նրան հաջորդած մելիքների իշխանությունը մինչև 18-րդ դարի կեսը անմիջականորեն չի տարածվել Գյուլիստան գյուղի և նրա շրջակայքի վրա, իսկ այստեղի հին իշխողների շառավիղ Աբրահամ յուզբաշին ապրել ու գործել է Մելիք-Բեգլար Ա-ից ավելի քան կես դար հետո:

Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 419, 422: Մ. Բարխուտարեանց, Պատմութիւն Աղուանից, հտ. Բ, Թիֆլիս, 1907, էջ 49-50, նույնի՝ Արցախ, Բագու, 1895, էջ 256-257: Լալայան Ե., Երկեր, հատոր 2, Արցախ (Վարանդա, Գանձակի գավառ), Երևան, 1988, էջ 210, 253: Գավառի պատմության անբավարար ուսումնասիրվածության պայմաններում այս վարկածը նույնությամբ կրկնվել է նաև հետագայում: Տե՛ս Լեո, Հայոց պատմություն, հտ. 3, գիրք Բ, Երևան, 1973, էջ 259: Յովհաննէսեան Մ., Հայաստանի բերդերը, Վենետիկ, 1970, էջ 457-460: Այս մասին հանգամանորեն տե՛ս Ղահրամանյան Կ., Հյուսիսային Արցախ, գիրք Ա, Երևան, 1993, էջ 16-20: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 36:

18 դ․

1720-30-ական թթ. հայ-ռուսական հարաբերությունների նամակ-փաստաթղթերում, որպես Գյուլիստան գավառի, գյուղի և բերդի (բնագրում՝ նաև «սղնախ») տեր քանիցս հանդես են գալիս եղբայրներ Եսայի, Աբրահամ և Սարգիս յուզբաշիները: Այս փաստաթղթերի ուսումնասիրությամբ պարզված է, որ Գյուլիստան բերդը 18-րդ դարի առաջին երեսնամյակում Արցախի ազգային-ազատագրական պայքարի ընթացքում ստեղծված հինգ ռազմական կազմավորումներից մեկի՝ Չարաբերդ-Գյուլիստան սղնախի կարևոր հենակետերից մեկն էր: Ժամանակին մեծ համբավ ու հեղինակություն են ունեցել հատկապես այստեղ ամրացած Եսայի յուզբաշին և Աբրահամ Սպարապետը, որոնք կարողացել են համառ դիմադրությամբ ու ճկուն քաղաքականությամբ երկրամասը զերծ պահել կովկասյան լեռնականների և թուրքական բանակի ասպատակություններից՝ միաժամանակ եռանդուն մասնակցություն ունենալով Արցախն ազատագրելու խնդրով Ռուսաց արքունիքի հետ տարվող նամակագրական բանակցություններում:

Армяно-русские отношения, том II, часть II, Ереван, 1967, с. 25, 27, 29, 41, 60, 63, 72, 77, 84, 92, 187-188, 235, 250-251, 282, 285-286, 289, 321, Армяно-русские отношения, т. III, Ереван, 1978, с. 20, 23-24, 33, 41. Արզումանյան Զ., Սղնախների առաջացումը և ռազմաքաղաքական նշանակությունը, «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1982, N 9, էջ 77-79, նույնի «Մեծ» և «Փոքր» սղնախների հարցի շուրջ, «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1985, N 4, էջ 85-92: Армяно-русские отношения, т. II, ч. I, под ред. Аш. Иоаннисяна, Историческое введение, с. XXXIX, XLIII-XLIV, LXII, XCV-XCVI, П. Арутюнян, Освободительное движение армянского народа в первой четверти XVIII века, с. 224-226, 228, «Հայ ժողովրդի պատմություն», հտ. 4, էջ 160-161: Աբրահամը միակն է իր ժամանակակից յուզբաշի-զորապետներից, որ Դավիթ-Բեկի զինակից Մխիթար-բեկի պես նաև սպարապետ է կոչվել: Հայտնի է նաև թուրքական սուլթանի ֆիրմանը՝ անհնազանդ «գյավուր Աբրահամին» պատժելու մասին: Մանրամասն տե՛ս Աբրահամյան Ա. Գ., Մի էջ Անդրկովկասի ժողովուրդների և հայ-ռուսական հարաբերությունների պատմությունից, Երևան, 1953: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 36, 38:

Սղնախական պայքարի անկումից և Աբրահամ Սպարապետի մահից հետո, 18-րդ դարի կեսերին բերդն անցել է գավառի մյուս նշանավոր իշխանատոհմի ներկայացուցիչ Մելիք-Հովսեփին, որի հիմնական նստավայրը Հոռեկավանի ապարանքն էր: Այս մելիքին պետք է վերագրել բերդի ստորոտի փոքր ապարանքի կառուցումը, հավանաբար նաև՝ միջնաբերդի ապարանքի վերանորոգումը: Մելիք-Հովսեփի և նրա որդիների՝ Մելիք-Բեգլարի և Մելիք-Աբովի օրոք ևս բերդը երկրամասի հզորագույն ամրոցներից մեկն էր և անառիկ է մնացել դարավերջին գրեթե ողջ Արցախին տիրած Շուշվա խաների ոտնձգությունների դեմ: Բերդը միաժամանակ շարունակում էր մնալ հայ-ռուսական դիվանագիտական նամակագրության օջախներից մեկը , և պատահական չէ, որ այստեղ է կնքվել 1813 թ. հոկտեմբերի 12-ի ռուս-պարսկական հաշտության պայմանագիրը:

Աբրահամ Սպարապետի մահվան տարին հայտնի չէ: Փաստաթղթերում նրա անվան վերջին հիշատակությունը 1733 թ.-ից է, իսկ տապանաքարը գտնվելիս է եղել Գյուլիստանի Ամենափրկիչ վանքում (տե՛ս Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 269, 446) և 1990 թ. քառատված վիճակում հայտնաբերվել է Գյուլիստան գյուղում: Ունի հետևյալ արձանագրությունը. ԱՅՍ Է ՀԱՆԳԻՍՏ ԳԷՈՐՔԻ ՈՐԴԻ ԱՊՐԱՀԱՄ ՈՒԶՊԱՇԻՆ, ՈՐ ՓՈԽԵՑԱՒ ԱՌ ԱԾ ԹՎ Ռ... (թվականի հաջորդ տառերը չեն պահպանվել չորրորդ բեկորի վրա): Ըստ Մ. Բարխուդարյանցի «...տակավին կանգուն մնում է Մէլիք-Յովսէփի ապարանն, որ հիմնուած է բերդի հարաւային կողմում, մուտքի աջ ու ձախ անկիւններում»: (Տե՛ս «Արցախ», Բագու, 1895, էջ 256): Նշված տեղում պահպանված շինությունները դժվարանում ենք ապարանք համարել, մանավանդ որ դրանցից մի փոքր արևմուտք միջնաբերդ-ապարանքն է: Иоаннисян А. Р., Россия и армянснкое освободительное движение в 80-х годах XVIII столетии, Ереван, 1990, с. 185, 225-226. Армяно-русские отношения в XVIII веке, 1760-1800 гг., сборник документов, том IV, Ереван, 1990, с. 232-234, 238, 328, 383, 496. Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 36:

Նորոգություն
17 — 18 դդ․

Ամենայն հավանականությամբ, հենց այս շրջանում էլ՝ 18-րդ դարի առաջին տասնամյակներին հիմնովին վերակառուցվել են բերդի՝ մեզ հասած պարիսպներն ու շինությունները, այդ թվում՝ միջնաբերդի ապարանքը: Անշուշտ, բերդի չափազանց նպաստավոր դիրքն ու պայմանները պաշտպանական նպատակներով օգտագործվել են նաև նախորդ դարերում և, դատելով ավերակների շերտագրական դիտարկումից, մասնավորապես միջնաբերդ-ապարանքը վերակառուցվել է առնվազն 17-րդ դարից պահպանված հիմքի վրա:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 38:

Հուշարձաններ

Այստեղ՝ բերդի շուրջը սփռված երբեմնի բերդավանից պահպանվել են բազմաթիվ այլ շինությունների մնացորդներ, այդ թվում եկեղեցու, ջրաղացի, բաղնիքի և կամրջի ավերակները:

Բերդը և շրջակա շինությունները չափագրել ենք 1983 թ.: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 36:

Տեղադրություն

Գտնվում է Գյուլիստանից 2 կմ հարավ-արևմուտք՝ Ինջա գետի և նրա վտակի միջև շրջապատի նկատմամբ առանձնացած, արևելք-արևմուտք ուղղությամբ ձգված, իշխող և դժվարամատչելի սարի հարթ գագաթին (N 40՛20՛50.83՛՛, E 046՛33՛42.05՛՛, ծ. մ. 1409 մ). «Այդ բերդի տեղը բնության հրաշալիքներից մեկն է: Մի ահագին սեպացած քարաժայռ բարձրանում է խոր ձորի միջից և այդ քարաժայռի գլխին շինված է բերդը: Որպես խրամատ ծառայում է նրան խոր անդունդը, որի միջով հոսող գետակը պտույտներ է գործում և այդ քարաժայռի երեք կողմից ոլորվելով, նրան թերակղզու ձև է տալիս: Մի կողմից միայն բարձր քարաժայռի ստորոտը միանում է ցամաքի հետ»:

Րաֆֆի, Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Երկերի ժողովածու, հ. 8, Երևան, 1963, էջ 589: Նաև՝ «Ինչա գետի վերին ակունքներում գտնւում է Գիւլստանի հռչակաւոր բերդը. բերդը կառուցած է մի ահագին ժայռի հարթացած գագաթի վրայ, որի չորս կողմով պարիսպ է քաշել քմահաճ բնութիւնը... բերդը բարձրանալը դժուար է, միայն հարաւային կողմից մի ճանապարհ օձանման պտոյտներ անելով բարձրանում է դէպի բերդը: Այժմ բերդի շինութիւններն ոմանք կանգուն են, ոմանք կիսաաւերակ: ...բերդի հիւսիսային կողմից մի բացուածք սանդուխտներով ցած է իջնում դէպի Ինչա գետը, որտեղից մի ժամանակ գաղտնի կերպով ջուր էին բերում: Գիւլստանի բերդը գոյութիւն է ունեցել Մելիք-Բէգլար Ա-ի օրոք» (Գ. Սև-Երէց (Գ. Սև-Երիցյան), Թղթակցություն, «Նոր-Դար», 1890, N 132, 6 սեպտեմբերի, էջ 3):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 75:

Պատմություն

Կասկածից վեր է, որ բնությունից պաշտպանական հարմարություններով լիովին օժտված տեղանքն իր հայտնի նշանակությանը ծառայել է առնվազն դեռևս վաղ միջնադարում, սակայն պատմության ելևէջներում նրա ունեցած առավել նշանակալի դերակատարության մասին հայտնի տեղեկությունները վերաբերում են ուշ միջնադարին և մասնավորապես առնչվում Գյուլիստանի հայկական մելիքության գոյընթացին. «Գյուլիստանի բերդը, որի մեջ ամրացած, հայոց մելիքները մինչև վերջին ժամանակները սարսափեցնում էին մահմեդականներին»:

Րաֆֆի, Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Երկերի ժողովածու, հ. 8, Երևան, 1963, էջ 589:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 75:

Ինքնին հասկանալի է, որ այսչափ նշանակալի բերդը պետք է որ հայ մելիքների տիրապետության ժամանակաշրջանից էլ դեռ շատ առաջ գավառի կյանքում առանցքային դերակատարություն ունեցած լիներ և ըստ այդմ էլ՝ նաև հիշատակված պատմական կարևոր իրադարձություններն արձանագրած մատենագիր հեղինակների կողմից:

Իհարկե, ինչպես արդեն վերևում նշել ենք, Գյուլիստանը՝ որպես գյուղանուն, առաջին անգամ հիշվում է 1466 թ., ընդ որում, ժամանակագրորեն ավելի ուշ շրջանին են վերաբերում նրա՝ որպես բերդի կամ գավառի անվան վկայությունները:

Այստեղ ինքնին ծագում է հետևյալ հարցը. ինչպես էին կոչվում Գյուլիստանի բերդը, համանուն գավառն ու գյուղն ավելի վաղ ժամանակներում: Բարեբախտաբար, այս հարցը, կարելի է ասել, ունի միանգամայն սպառիչ պատասխան, ահա թե ինչպես: Բանն այն է, որ Պարիս գյուղին վերաբերող 1417 թ. մի հիշատակությունից արդեն գիտենք, որ վերջինս (խոսքը, անշուշտ, Հին Պարիսի մասին է) գտնվում էր Պարտավ քաղաքին մերձ՝ Հերգ գավառում (իհարկե, Հերգ գավառանունը պատմագիտությանը հայտնի էր ավելի վաղ ժամանակներից, ինչպես, օրինակ, Գանձակեցու՝ 1195 թ. Աղվանից Ստեփանոս կաթողիկոսի` այդ գավառում վախճանվելու առիթով արված հիշատակության շնորհիվ): Արդեն այսքանից ամենայն վստահությամբ կարելի է եզրակացնել, որ Գյուլիստանի բերդը ևս մեծ հավանականությամբ գտնվում էր միևնույն Հերգ գավառի սահմաններում, քանի որ պարզից էլ պարզ է՝ մի որևէ, նույնիսկ համեմատաբար փոքր մակերեսով գավառ ունեցել է մեկից ավելի (գուցեև մի քանի տասնյակ) բնակավայրեր: Ընդ որում, հիմք ընդունելով Պարիսի՝ Հերգ գավառում գտնվելու իրողությունը, կարելի է որոշ մոտավորությամբ նշել, որ երբեմնի Հերգ գավառը փաստորեն համապատասխանել է հետագայի Գյուլիստան գավառին, ուստի նաև՝ ներկայիս Շահումյանի շրջանին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 78:

Ինչ վերաբերում է բերդի նախկին անվանը, ապա այն, լինելով Հերգ գավառի գլխավոր (եթե ոչ միակ) բերդը, կարող էր կոչվել հենց գավառանվամբ, ինչպես Գյուլիստան էր կոչվում նույնանուն գավառի գլխավոր բերդը: Եվ, իրոք, մատենագիր աղբյուրները (Մխիթար Գոշ, Ստեփանոս Օրբելյան և Ան-Նասավի) հիշատակում են խնդրո առարկա տարածաշրջանում գտնվող, սակայն աշխարհագրական ցարդ անորոշ տեղադրությամբ Հերգա կամ Հերքա բերդի գոյության մասին:

Մարգարյան Հ., Հերգ գավառի և Հերք (Հերքան) բերդի տեղորոշման մասին, «ԲՀԵ», 1984, N 3, էջ 123-129:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 78:

Ավանդության համաձայն՝ բերդի կառուցումը վերագրվել է մի աղջկա, «...որը և իբր արձանագրել է մի քարի վրա, թէ ես բանուորներիս համար օրական երկու ջուալ աղ գործածելով, կարողացայ միայն այս բերդը շինել, ինձանից յետոյ ուրիշները ի՞նչ պիտի կարողանան շինել»:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», 1899, գիրք Ե, էջ 262, ծնթ.: Տե՛ս նաև նույնի՝ Երկեր, հ. 2, էջ 253, ծնթ. 43:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 78:

Մեծահամբավ բերդը ժամանակի ընթացքում և հատկապես ԺԹ դարի վերջին և Ի դարի սկզբներին մշտապես դեպի իրեն է ձգել հին հիշատակների ճանաչողությանը հետամուտ այցելուների: Նրանցից ոմանք նկարագրական որոշ տեղեկություններ են հաղորդել կառուցվածքի, առկա շինությունների, գաղտնուղու և այլնի մասին: Այսպես՝ 1868 թ. տեղն այցելած Ե. Լալայանը նշել է. «Քարաժայռի երեք կողերը սաստիկ ժայռոտ և ուղղահայեաց են, այնպէս որ ո՛չ մի ճանապարհ չի կարելի գտնել, իսկ հիւսիսային կողմը փոքր ինչ թեք է և այստեղից է բարձրանում միակ, նեղ ճանապարհը, որի համար տեղ-տեղ հարկ է եղել ժայռերի կրծքերը տաշել: Քարաժայռի տափարակ գագաթին կայ մի հաստ պարիսպ, չորս աշտարակներով ամրապնդուած, իսկ հիւսիսային կողմում մի քիչ ներքևից կայ և մի երկրորդ պարիսպ, որ գնալով ընդհարւում է միւս կողերի ժայռերին: Եւ որովհետև միակ մատչելի փէշը այս կողմն է եղել, ուստի և սրան կից բլրակի վրայ կայ չորս աշտարականի մի փոքրիկ մարտկոց: Բերդի մէջ դեռ մինչև այժմ էլ մնում են մի և երկյարկանի տների և մի եկեղեցու աւերակներ: Հարաւային կողմում մի բաւական լայն և բարձր ստորերկրեայ անցք իջնում է մինչև գետի ափը, որտեղով պաշարման միջոցներին իշով ջուր են կրել: Բերդի հիւսիսային ստորոտում, մարտկոցի բլրի լանջին կայ մի մեծ մեճետի աւերակ, մօտը խանութների, տների հետքեր: Բերդի շուրջը, բլրակների վրայ կան փոքրիկ դիտանոցներ»:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», 1899, գիրք Ե, էջ 262, ծնթ.: Տե՛ս նաև նույնի՝ Երկեր, հ. 2, էջ 253, ծնթ. 43:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 78-79:

Մեկ այլ այցելու 1890 թ. նշել է. «Միջնաբերդի հարաւային կողմից կայ ծածուկ գետնաճանապարհ դէպի բերդի ստորոտում հոսող գետակը»:

Շ., Գիւղական տպավորութիւններ, «Մշակ», 1890, N 76, 7 յուլիսի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 79:

1916 թ. օգոստոսի 10-15-ը Գանձակի փոխանորդ Լևոն վարդապետն այցելում է գյուղի ուխտատեղին և բերդը. «...ճանապարհին նախապէս այց ելնելով նոյնանուն յայտնի և գեղեցկանիստ բերդը»:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 622:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 79:

1919 թ. նշվել է. «...գիշերը հասայ Գիւլիստանի հայկական հին բերդի աւերակների մօտ»:

Վերդեան Ա., Յուշեր, Թեհրան, 1959, էջ 125:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 79:

Ճարտարապետություն

Ըստ տեղանքի ընձեռած առանձնահատկությունների` կիսավեր բերդն ունի շուրջ 240 մ երկարություն և 30 մ լայնություն: Արևմտյան կողմում կառուցված է միջնաբերդ-ապարանքը, հարավային լանջի ստորոտում` փոքր ապարանքը: Հյուսիսարևմտյան կողմում թաղակապ գաղտնուղին է: Շուրջը նկատելի են եկեղեցու, ջրաղացի, բաղնիքի, կամրջի և այլ շինությունների ավերակներ: Պարիսպները հզորացված են կիսաաշտարակներով: Տեղանքով պայմանավորված՝ փոքրիշատե խոցելի հարավակողմն ամրացված է կրկնապարսպով (պարսպապատերը պահպանվել են մինչև 8-10 մ բարձրությամբ): Հիմնական շինանյութն են տեղական անմշակ քարն ու կրաշաղախը:

Բերդի մասին առավել մանրամասն տե՛ս Ղուլյան Ա., Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, էջ 36-43:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 79:

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1989 թ․

Բերդամիջի շինությունների մնացորդներ

Տեսակը Լուսանկար
Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան

Բերդը հյուսիս-արևելքից (լուս.՝ Ա. Ղուլյանի, 1980-ական թթ.)

Տեսակը Լուսանկար
Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան

Բերդը հյուսիսից (լուս.՝ Ա. Ղուլյանի, 1980-ական թթ.)

Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան

Հեղինակը Վահե Գաբրիելյան
Տարեթիվ 2007 թ․

Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1989 թ․

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1989 թ․

Տեսակը Վերակազմություն
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան

Հատակագիծ-վերակազմություն

Տեսակը Վերակազմություն
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան

Հատակագիծ-վերակազմություն

Տեսակը Վերակազմություն
Հեղինակը Նուբար Պապուխյան

Ճակատ և կտրվածքներ

Հեղինակը Վահե Գաբրիելյան
Տարեթիվ 2007 թ․

Հեղինակը Արտակ Ղուլյան

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1989 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Հերքա
Հերգա