Վարդ Պատրիկի Մատուռ :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Վարդ Պատրիկի Մատուռ

Թուրքիա / Վան / Հայոց Ձոր / Խորգոմ

Տեղադրություն

Գյուղամերձ արհեստածին բլրին կից` Վանա լճափին (N 38՛21՛35.40՛՛; E 043՛08՛27.72՛՛; ծ. մ. 1656 մ) էր գտնվում գավառի հայտնի սրբատեղիներից մեկը` Վարդ Պատրիկի մատուռը. «Դեռ չհասած Հիւր-գոմ հայաբնակ գիւղն. նորա սահմանին մէջ դէպ ծովն, դէպ կղզին Աղթամարայ երկարացած հրուանդանի մէջ տեղում, հեռուից բարձրաբերձս երևում է մատուռն կամ գերեզմանն Վարդ-Պատրիկ իշխանի»:

Շէրենց Գ., Սրբավայրեր, Թիֆլիս, 1902, էջ 98: Տե՛ս նաև Լեւոնեան Խ., Աղթամարի հնութիւնը, «Կոչնակ», 1913, N 15, էջ 357: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 111:

Պատմություն

Արդեն 1911 թ. տրված նկարագրությունից պարզվում է, որ մատուռը գտնվել է ոչ թե բլրագագաթին, այլ ստորոտին, ընդ որում, ժամանակի ընթացքում ջրի մակարդակի բարձրացման հետևանքով բլրակը պարուրվել է ջրով և կղզիացել. «...Խորգոմ կամ Հիւրգոմ գիւղէն քիչ հեռու` հարաւ-արեւմտեան կողմը` ծովափին շինւած երբեմնի գեղեցիկ ու հոյակապ այս մատուռը այժմ ծովը առած է եւ կղզի մը կը ձեւացնէ, որու մէջ դեռ կանգուն կը մնայ անմատչելի մատուռը...»:

Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 11, 27 մարտ, էջ 5: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 111:

Մատուռը հիմնվել է Է դարի ազգային-ազատագրական պայքարի կարկառուն ներկայացուցիչ, քաջ զորական իշխան Վարդ Պատրիկի գերեզմանի վրա: Նա պարսիկների միջոցով կարողանում է ոչնչացնել հոռոմներին: Ասվում է, որ այդ դեպքից հետո հոռոմները, վրիժառությամբ լցված, մշտապես փորձում են պղծել ու ավերել նրա գերեզմանը: 1564 թ. ձախողված նման մի փորձի մասին է հետևյալը. «...պատմութիւնս Վարդ պատրկայ, որ նենգութեամբ և հնարիւք ետ կոտորել զազգն Հոռոմոց՝ Պարսից ազգին. և զայս նախանձս և ոխս տակաւին ունին ի մտի ազգն Հոռոմոց, և մինչև ցայսօր հնարեն վրէժխնդիր լինիլ նախանձուն այնմիկ: Եւ ամաց յամս գան մարդիկք ի Հոռոմոց ազգէն առ ի գողանալ զնշխարս ոսկերաց Վարդ պատրկայ, զի տարեալ ի մէջ իւրեանց կատարեսցեն ի վերայ նորա զչար կամս իւրեանց որպէս և յօժարի սիրտք իւրեանց: Եւ եղև զի յամս և ի ժամանակս յետինս՝ ի թուականիս Հայոց ՌԺԳ. դարձեալ եկին յազգէն Հոռոմոց արք երկու գողանալ զոսկերս Վարդ պատրկայ, որ թաղեալ կայ ի մէջ եկեղեցւոյն ի գիւղն Խորգոմ ի Հայու ձոր կոչեցեալ գաւառին՝ ի Վասպուրական աշխարհին: Արդ՝ զոսկերսն Վարդ պատրկայ թաղեալ են ի մէջ եկեղեցւոյն որ նախկի շինեալ է ի վերայ երեսաց երկրի ի վերայ բնական գետնոյ. և ապա հողով ծածկեալ են զայն եկեղեցին և կուտեալ են բազում հող ի վերայ նորա, որ եղեալ է մեծ բլուր, որ կարծի ի տեսողացն թէ ի սկզբանէ յաւիտենից աստուածաստեղծ բլուր է և ոչ շինովի. և հողն ծածկեալ է զեկեղեցին և առաւել ևս բարձրացեալ, և ապա յետոյ ի գլուխ բլրին միւսանգամ նոր եկեղեցի են շինեալ ի վերայ գագաթան ներքին եկեղեցւոյն. և յայսմ եկեղեցւոջ կատարեն քահանայքն զժամակարգութիւնն և զեօթն խորհուրդս եկեղեցւոյ. նաև գեղականքն անդ գան և աղօթեն: Եւ գիւղն ոչ է շուրջ բոլոր զեկեղեցեաւն՝ այլ յարևելից կողմն եկեղեցւոյն ի սիրտ բլրին և յարևմտից կուսէ եկեղեցւոյն և բլրին ծովն է՝ զոր Վանայ ծով կոչեն, իբրև քսան կանգուն հեռի յեկեղեցւոյն: Այլ և գետ ջրոյ ի յարևելից կողմանէ գեղջն և եկեղեցւոյն գայ, և ի հարաւային կողմանէ նոցին անցանէ և խառնի ի ծովն: Եւ կեալ երկոքին Հոռոմքն...»: Վերջիններս լճահայաց կողմից թաքուն սկսում են փորել բլուրը, որը նկատելի չէր գյուղի կողմից, իսկ քանդած հողը բլուրն ի վայր թափում են ծովը: Անանձրև եղանակին ջրի արտասովոր պղտորումը նկատում են խորգոմցի ձկնորսները, որոնք հետևում և գտնում են պատճառը, երկու հույներին ձերբակալում են, իսկ պարզելուց հետո, թե ինչի համար էին փորում բլուրը, մահապատժի են ենթարկում (նավակով տանում են լճի խորքը և մարմիններից ծանր քարեր կապած` երկուսին էլ գցում ջուրը):

Ի դեպ, ինչպես նշել է վաստակաշատ բանասեր Խ. Լևոնյանը, Գյուլբենկյան մեծահռչակ տոհմը, ի դեմս Գալուստ Գյուլբենկյանի, սերում էր հենց այս Վարդ Պատրիկ իշխանից, որի անունից ծագել էր Վարդպատրիկյան ազգանունը, իսկ սրա թուրքերեն թարգմանության արդյունքում էլ ի հայտ է եկել Գյուլբենկյան ազգանունը. «Վարդ Պատրիկի գերեզմանը «կը գտնուի Հայոց ձորի Քէօշկ եւ Խորգոմ գեղերու մօտեր արուեստական բարձրկեկ հողաբլուրի մը ներքև, որ ցարդ Վարդ Պատրիկ կը կոչուի: Ոմանք կը համարեն զայն կուռկան մը: Ասոր ցեղէն իջած լինել կաւանդուի Կիւլպենկեան ծանօթ մեծ ցեղը, որոց նախահայրերը 1021ի Սենեքերիմեան գաղութին հետ Վանէն Սեբաստիա անցած եւ ապա տարածուած են Կեսարիա եւ այլուր: Ինչպէս արդէն կը ցուցնէ իրենց Կիւլպէկ (չէ թէ կիւլպէնկ) ցեղանունը, որ Վարդ Պատրիկի Թուրքերէն թարգմանութիւնն է: Որովհետեւ այն կողմերու Հայերը ժամանակի բարբարոսներէն բռնադատուելով որ Թուրքերէն խօսին, իսպառ մոռնալու պայմանաւ իրենց մայրենի լեզուն: Ասոր համար ստիպուեցան իրենց ցեղանունն ալ Թուրքերէնի փոխել եւ ընել կիւլ պէկ (պէկը իբր հոմանիշ Պատրիկ բառին)» (Լեւոնեան Խ., Աղթամարի հնութիւնը, «Կոչնակ», 1913, N 15, էջ 357): Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Երևան, 1990, էջ 375-377: Տե՛ս նաև Չամչյանց Մ., Հայոց պատմություն, հ. Բ, Երևան, 1984, էջ 551-552: Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 126-127: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 111-113:

Վարդ Պատրիկի մատուռը` իբրև վանք, առաջին անգամ մի նվիրատվության առնչությամբ հիշվում է 1401 թ. ստեղծված «Մատեան Ողբերգութեան Գրիգորի Նարեկացւոյ»-ի հիշատակարանում. «...վերստին թափեցաք զսուրբ նշանն Գետարգել, բերաք ի սուրբ Եղիշէի ուխտն՝ ի Վարդպատրկէ վանքն, առ երջանկաշնորհ կրոնաւոր առաջնորդն սուրբ վանիցն, և ետուք յիշատակ սուրբ Գէորգայ և սուրբ Եղիշէի, ի կործանման պիղծ Թամուրին՝ ՊԾ (1401) թվականին...»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մասն Գ, Երևան, 1967, էջ 305: Հմմտ. ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մասն Ա, Երևան, 1955, էջ 53: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 113:

Ավանդաբար վկայվել է, որ Վարդ Պատրիկ իշխանն ամփոփվել է տեղում կառուցված կամարակապ եկեղեցում: Սակայն թշնամիներից զերծ պահելու նպատակով հետագայում եկեղեցին հողով ծածկել ու վերածել են բլրի, որի վրա էլ կառուցել են համանուն նոր շինությունը:

Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1869, էջ 213: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 113:

Հայտնի է, որ 1520-ական թթ. հետո` մինչև 1550-ական թթ., Պատրկա մենաստանում է եղել վառնիշատցի Հովհաննես միաբան Բրգուտենցը:

Տէր Մկրտիչեան Ե., Գանձեր Վասպուրականի, հ. Ա, Պոսթոն, 1967, էջ 101: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 113:

1691 թ. հիշվում է Երեմիա Կոստանդնուպոլսեցու կազմած քարտեզում. «Խօրգօմ. Վարդ Պատրիկի գերեզման»:

Uluhogian G., Un’ antica mappa dell’ Armenia, Ravenna, 2000, էջ 104: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 113:

1960 թ. գանձախույզ գյուղացիները հիմնահատակ ավերում են մատուռը, որով, ինչպես նկատել է Ժ-Մ. Թիերրին, «...նրանք միայն հետևել էին վրեժխնդիր հույների օրինակին»:

Thierry J-M., “Les églises arméniennes à double abside,” Revue des Études Arméniennes, nouvelle série 18, 1984, էջ 349: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 113:

2013 թ. Վարդ Պատրիկի անվամբ հայտնի ողորկ մակերևույթով բլրի լճահայաց կտրվածքի եզրին նկատեցինք անմշակ քարերով իրականացված հենապատի մնացորդ, իսկ ներքևում` ուղղակի լճափին` թրծված աղյուսի և կղմինդրի մնացորդներ, որոնք էլ ուրվագծում էին գոյություն չունեցող մատռան մեջ գործածված շինանյութերի տեսականին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 113:

Նորոգություն

Ինչպես երևում է, ժամանակի ընթացքում մատուռը մի քանի անգամ նորոգվել է, գուցեև հիմնավերակառուցվել: Դրանցից մեկի մասին, որը տեղի է ունեցել 1669 թ., ավանդում է վաղուց արդեն անհետացած, սակայն բարեբախտաբար ժամանակին ընդօրինակված արձանագրությունը. Ի Հայկազեան մեծ թուականիս ՌՃԺԸ (1669) վերստին եղեւ շինումն տաճարիս ձեռամբ տէր Վարդանին եւ հօրն Սահակին:

ՄՄ 6273, էջ 390ա: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 113:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1669 թ․

Ի Հայկազեան մեծ թուականիս ՌՃԺԸ (1669) վերստին եղեւ շինումն տաճարիս ձեռամբ տէր Վարդանին եւ հօրն Սահակին: