Հյուսիսային Արցախ :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

1989 թ․ 1577 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք)

Աշխարհագրական միջավայր

Հյուսիսային Արցախը Սևանի ու Մռավի ջրբաժան լեռնաշղթաների և Կուր գետի միջակայքում ընկած երկրամասի, ըստ էության, պայմանականորեն տրված անվանումն է:
Վաղ միջնադարում տարածաշրջանը ներառում էր Մեծ Հայքի Արցախ և Ուտիք նահանգներից մի քանի գավառներ, ինչպես, օրինակ, Կողթ, Քուստ-ի-Փառնես, Գարդման, Շակաշեն և այլն: Միջնադարում տարածքն ավելի հայտնի էր Գարդման անունով, իսկ ուշ միջնադարում կազմում էր Գանձակի (Գյանջայի) խանությունը: Ռուսաստանի կազմի մեջ մտնելուց հետո հայտնի էր Ելիզավետպոլի նահանգ անվամբ: Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո երկրամասը միացվեց Ադրբեջանի Հանրապետությանը և տրոհվեց վարչական մի քանի շրջանների մեջ: Դրանք են՝ Գետաբեկի, Դաշկեսանի, Թոուզի, Խանլարի, Կասում-Իսմայիլովի (Գյորանի), Ղազախի, Շամխորի և ներկայիս ԼՂՀ մաս կազմող, սակայն Ադրբեջանի կողմից բռնազավթված՝ Շահումյանի շրջանները: Երկրամասն իր մեջ ներառում է Սևանի և Մռավի լեռնաշղթաներից սկիզբ առնող և աջ կողմից Կուր գետի հետ միախառնվող՝ Ասրիկ, Զակամ, Շամքոր, Արթինաջուր (Կոշկար), Գանձակ, Կուրակ և Սևջուր գետերի ջրհավաք ավազանները, ինչպես նաև Ջողաս, Աղստև և Տավուշ գետերի ստորին հոսանքի շրջանները:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 9:

Պատմություն

Պայմանականորեն Հյուսիսային Արցախ կոչված երկրամասն ըստ «Աշխարհացոյց»-ի՝ ներառում էր Մեծ Հայքի Արցախ և Ուտիք նահանգներից 3-ական գավառներ. Արցախից՝ Քուստ-ի-Փառնես, Կողթ և Մեծ Կողմանք, իսկ Ուտիքից՝ Տուս-Քուստակ, Գարդման և Շակաշեն:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 9:

Մ․թ․ա․ 8 — Մ․թ․ա․ 6 դդ․

Մ.թ.ա. Ը-Է դարերում նշված տարածքը մտել է Վանի (Արարատյան) թագավորության կազմի մեջ, իսկ մ.թ.ա. Զ դարում՝ Երվանդունիների թագավորության կազմում:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 9:

20 դ․

Ի դարի սկզբին Բանանց գյուղի մոտ հայտնաբերվել է սեպագիր արձանագրություն, որը Հայկական Լեռնաշխարհում եղածների մեջ ամենից հյուսիսարևելյանն է:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 9:

Արտաշես Ա-ի և նրա ժամանակակցի՝ Ծոփքի թագավոր Զարեհի մասին հույն աշխարհագետ Ստրաբոնը հաղորդում է, որ նրանց ժամանակներում իրենց երկրների բնակչությունը միալեզու էր, այսինքն՝ խոսում էին միայն հայերեն: Սրանից հետևում է, որ Մեծ Հայքի հյուսիսարևելյան շրջանների, այսինքն՝ Արցախ-Ուտիքի բնակչությունը իրենց մասնակցությունն են բերել հայ ժողովրդի կազմավորման ընթացքին և դարձել նրա անքակտելի մասը: Ինչպես Արտաշեսյանների, այնպես էլ Արշակունիների թագավորության ժամանակաշրջանում Արցախն ու Ուտիքը կազմում էին Մեծ Հայքի անբաժանելի ու հիմնական մասերը: Իբրև Հայաստանը կազմող մասեր-նահանգներ՝ վերջիններս հիշատակվում են Ստրաբոնի, Պլինիոս Ավագի, Պտղոմեոսի, Ստեփանոս Բյուզանդացու և այլոց երկերում: Այս ու բազմաթիվ այլ հեղինակներ նշում են, որ Հայաստանի սահմանը հյուսիսարևելքում անցնում էր Կուր գետով:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 9:

428 թ․

428 թ. Սասանյանները, որոնք նվաճել էին ամբողջ Այսրկովկասը, ստեղծում են երեք մարզպանություն. Արմինիա, Իվերիա և Ալբանիա (Առան): Մինչև 451 թ. Ալբանիա մարզպանության կազմի մեջ մտցվեցին Մեծ Հայքի Արցախ և Ուտիք նահանգները: Վարչական այս փոփոխությունները, սակայն, չխաթարեցին նշված երկրամասերի բնակչության ազգային կազմն ու պատկերը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 9:

5 դ․

Ե դարի վերջում Արցախ-Ուտիքի հայ բնակչությունը ձեռք է բերում ժամանակավոր անկախություն: Արցախի Վաչագան իշխանը Սասանյան Վաղարշ թագավորից ստանում է Աղվանքի (Ալբանիա) թագավորի (առանշահիկ) տիտղոսը: Վաչագան Առանշահիկը վերանորոգում է քրիստոնեական հավատը, բաց է անում բազմաթիվ հայկական նոր դպրոցներ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 9:

7 դ․

Է դարում Աղվանքում կազմավորվում է Աղվանից իշխանությունը, որի ներկայացուցիչները Գարդմանացի կամ Միհրանյաններ կոչվածներն էին: Իշխանության կենտրոնը Պարտավ քաղաքն էր:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 9:

Արաբների երևալուն պես Արցախ-Ուտիքի հայ բնակչությունը Առանշահիկների և Միհրանյանների գլխավորությամբ անհավասար, սակայն համառ պայքար է ծավալում նվաճողների դեմ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 9:

8 դ․

Ը դարի ընթացքում արաբների գերակշիռ ուժերի ճնշման ներքո երկրամասի բնակչությունը ստիպված է լինում հարթավայրային շրջաններից քաշվել դեպի նախալեռնային ու բարձրլեռնային գոտիները, որտեղ տեղանքը պաշտպանություն կազմակերպելու առումով առավել հուսալի էր:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 10:

9 դ․

Թ դարում բնիկներն ուժեղացնում են պայքարը արաբական տիրապետության դեմ: Նշանակալի էին Արցախ-Ուտիքի իշխաններ Կտրիճ Սևորդացու և Ատրներսեհ Առանշահիկի գործողությունները. արաբ զորավար Բուղան վերջիններիս գերելով ուղարկում է խալիֆին: Այնուամենայնիվ, 887 թ. Արցախ-Ուտիքի հիմնական մասերը, ներառյալ Գանձակ և Պարտավ քաղաքները, ազատվում են արաբների տիրապետությունից և մաս կազմում Հայաստանի Բագրատունյաց թագավորության:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 10:

Ավատատիրական մասնատվածության շրջանում երկրամասի տարածքում առաջանում են Փառիսոսի և Գարդմանի հայկական իշխանությունները:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 10:

970 թ․

970-ական թվականներին Առանշահիկ Հովհաննես-Սենեքերիմը Փառիսոսը վերածում է թագավորության: Վերջինս ճանաչում են Բյուզանդիան և Պարսկաստանը: Փառիսոսի թագավորությունն իր մեջ ամփոփում էր երկրամասի գրեթե բոլոր նախալեռնային և լեռնային շրջանները: Մերձկուրյան հարթավայրային շրջանների մի մասը, որոնք արդեն հիմնականում պարպվել էին հայ բնակչությունից և զբաղեցվել վաչկատուն զանազան ցեղերով, դուրս են մնում թագավորության կազմից:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 10:

11 դ․

ԺԱ դարում Փառիսոսի թագավորության տարածքը կիսվում է Հայ Բագրատունիների և Գանձակին տիրացած քրդական Շեդդադյան հարստության ներկայացուցիչների՝ էմիրների միջև: Վերջիններս գրավում են երկրամասի հարթավայրային շրջանների հիմնական մասերը՝ Գանձակ և Շամքոր քաղաքներով հանդերձ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 10:

11 դ․

Փառիսոսն ու Գարդմանը ԺԱ դարում ենթարկվում են սելջուկյան ասպատակություններին, սակայն մինչև ԺԲ դարի սկիզբը շարունակում են մնալ Կյուրիկյան Բագրատունիների հայոց թագավորության կազմում: Այնուհետև դրանք մտնում են Այսրկովկասում սելջուկյան իշխանությունների դեմ պայքարող Վրաց Բագրատունիների (Դավիթ Շինարարի օրոք) թագավորության կազմի մեջ: Նշված ժամանակաշրջանում երկրամասի հայ բնակչությունը ստիպված է լինում է՛լ ավելի քաշվել դեպի հարավ՝ լեռնային գոտին: Կյուրիկյանների վերջին ներկայացուցիչները իշխում էին Կայեն և Մածնաբերդ ամրակուռ ամրոցներին ու շրջակա գավառներին:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 10:

12 դ․

ԺԲ դարի վերջում Զաքարյան իշխաններն ազատագրում են Արցախ-Ուտիք երկրամասը սելջուկներից: Դրա հյուսիսարևելյան հատվածում սկսում են իշխել Զաքարյանների մի ճյուղի ներկայացուցիչները՝ Վահրամյանները:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 10:

Վահրամյանների իշխանությունը հարավում ընդգրկում էր ողջ լեռնային գոտին՝ սահման ունենալով Սևանի և Մռավի ջրբաժան լեռնաշղթաները, իսկ հյուսիսում հասնում էր Կուր գետին՝ ներառելով Շամքոր քաղաքը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 10:

Սակայն օտարամուտ ցեղերը չեն հեռանում երկրամասի բարեբեր հարթավայրերից, իսկ հայերն էլ չեն համարձակվում վերադառնալ իրենց պապերի լքած բնակավայրերը. որոշ չափով միայն ավելի հայաշատ են դառնում հարթավայրային գոտում գտնվող քաղաքները:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 10:

11 — 13 դդ․

ԺԱ-ԺԳ դարերում Հայաստանի մյուս մասերի նման Արցախ-Ուտիքում ևս հայ մշակույթը վերածնունդն էր ապրում: Վերաշինվում են քաղաքները, կառուցվում են նոր բերդեր, վանքեր, եկեղեցիներ, նորոգվում են հները (դրանցից շատերը հասել են մեր օրերը): Այդ ժամանակաշրջանում երկրամասում ծնվել և ստեղծագործել են հայ մշակույթի և գիտության կարկառուն այնպիսի ներկայացուցիչներ, ինչպիսիք են Հովհաննես Սարկավագը, Մխիթար Գոշը, Վանական վարդապետը, Կիրակոս Գանձակեցին, Վարդան Արևելցին և այլոք: Մխիթար Գոշի ջանքերով Շամքոր գետի ափին գտնվող Դասնո անապատում 1184 թ. ստեղծվում է հայոց առաջին Դատաստանագիրքը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 10:

Երկրաշարժ
1139 թ․

Բնական աղետներից կործանարար է լինում 1139 թ. երկրաշարժը: Այն խլում է տասնյակ հազարավոր մարդկային կյանքեր:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 10:

Պատմություն
13 դ․

ԺԳ դարում Այսրկովկասը նվաճում են թաթար-մոնղոլները, որոնք քոչվոր ցեղերի նոր խմբերի համար ճանապարհ են բացում դեպի Հայաստան:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 10:

14 — 15 դդ․

ԺԴ-ԺԵ դարերում, ներխուժելով երկրամաս, իրենց ավերիչ գործունեությամբ մեկը մյուսին գերազանցում են Ջալալի, Չոբանյան, Ակ-կոյունլու, Կարա-կոյունլու և այլ ցեղերը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 10:

16 դ․

ԺԶ դարում ողջ Արևելյան Հայաստանին տիրում էր Սեֆյան Պարսկաստանը: Շահերը հովանավորում էին թյուրքական և քրդական ցեղերին ու իրենց քաղաքականությամբ նպաստում զավթված տարածքներում նրանց մշտապես բնակեցնելուն: Այդ քաղաքականության արդյունքը եղավ վերջիններիս գերակշռությունը մերձկուրյան հարթավայրային շրջաններում: Հայ բնակչության համար վտանգ էր ներկայացնում նաև Սեֆյանների կողմից տարվող բռնի մահմեդականացման քաղաքականությունը, որը, սակայն, առանձին փոփոխություններ չկարողացավ մտցնել լեռնային և նախալեռնային գոտու հայ բնակչության շրջանում:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 10:

Նշված ժամանակաշրջանում հայ մշակույթը, բնականաբար, չէր կարող մնալ նախկին բարձր մակարդակի վրա: Սակայն այդպիսի ծանր պայմաններում անգամ ժողովուրդը շարունակում է պահպանել, զարգացնել ու սերունդներին փոխանցել իր ձեռքբերումները:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 10:

16 — 17 դդ․

ԺԶ-ԺԷ դարերում երկրամասի տարածքի հիմնական մասն արդեն ընդգրկվել էր Գանձակի պարսից խանության սահմանների մեջ: Այս շրջանում օսմանցիները երկրամասը գրավելու մի քանի փորձ են անում: ԺԶ դարավերջին նրանց հաջողվում է հասնել նույնիսկ Կասպից ծովի ափերը: Սակայն ԺԷ դարի սկզբին պարսից Շահ-Աբասը, մեծ ուժերի կենտրոնացումով ու նաև տեղի հայերի աջակցությամբ (որոնք, համադրելով թուրք և պարսիկ իշխանությունների վերաբերմունքն իրենց նկատմամբ, գերադասում էին վերջինների տիրապետությունը), կարողանում է թուրքերին դուրս մղել ոչ միայն Գանձակի, այլև շուրջ երկու տասնամյակ առաջ գրավված պարսկական բոլոր նախկին խանությունների տարածքից: Այլ խոսքով՝ պարսիկներին հաջողվում է վերատիրել ողջ Արևելյան Հայաստանին:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 11:

1639 թ․

1639 թ. Կոստանդնուպոլսում Թուրքիայի և Պարսկաստանի միջև կնքված պայմանագրին հաջորդած խաղաղ մի քանի տասնամյակները երկրամասի հայ բնակչության համար քաղաքական և մշակութային, լայն առումով՝ ազգային զարթոնքի ազդակ են հանդիսանում: Իշխանական հին տների, ճնշված ու թուլացած որոշ շառավիղների ներկայացուցիչներ, ամրապնդվելով ու վերակենդանանալով, սկսում են կարգի բերել ու միավորել իրենց ուժերը, շահական հրովարտակներով ամրագրել իրենց պատկանող տիրույթների սահմանները: Այսպես, առաջիններից մեկը, որ դեռևս 1601 թ. Շահ-Աբասից ստացել էր մելիքության իրավունք՝ Ոսկանապատի Մելիք-Նազարն էր: Հեռատես ու քաղաքականապես հասուն այս անձը հիմք դրեց կիսանկախ մի իշխանության (մելիքության): Այնուհետև հայկական մելիքություններ առաջացան Շամքոր գետի միջին ավազանում՝ կենտրոն ունենալով Բարսում գյուղը: Այստեղ նստում էին Մելիք-Առուստամյանները: Կուրակ (Քյուրակ) գետի միջին ու վերին ավազանի շրջանում ստեղծվեց Գետաշենի Մելիք-Մնացականյանների մելիքությունը: Ծնունդ էին առել նաև հայկական ավելի թույլ մելիքություններ, որոնց տերերը իշխում էին 1-3 գյուղերի: Դրանցից էին Կրզենի, Բադայի (Լղարակ), Հարցհանգիստի (Չովդառ) և Բանանցի մելիքությունները: Անհամեմատ հզոր ու ընդարձակ էր Գյուլիստանի կամ Թալիշի մելիքությունը, որը մտնում էր Արցախի Խամսայի մելիքության մեջ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 11:

17 դ․

Հյուսիսարցախյան փոքրիկ մելիքությունները, որոնցից յուրաքանչյուրի տիրույթներում կային մինչև 5 և ավելի գյուղեր, վայելում էին ներքին ինքնավարություն, կախում ունեին միայն Գանձակի խաներից: Տեղին է նշել, որ ԺԷ դարում և մինչև ԺԸ դարի 70-ական թվականների վերջերը հայաբնակ էր երկրամասի ոչ միայն նախալեռնային (ինչպես հիմնականում մինչև 1988-89 թվականներին էր), այլև՝ լեռնային ողջ գոտին: Այլ կերպ ասած՝ հայաբնակ գյուղերի խիտ ու ապահով ցանցով ամրապնդված էր նաև մելիքությունների թիկունքը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 11:

18 դ․

ԺԸ դարի մեծ արտագաղթը. Նադիր շահի մահից հետո երկրամասում ստեղծվել էր քաղաքական աննախադեպ անկայուն իրավիճակ: Հարևան խանությունների կամ պետությունների հետ մերթ դաշինքի, մերթ պատերազմների մեջ գտնվող Գանձակի խանությունը ծանր բեռ էր դարձել բնակչության համար: Ռազմական անօրինակ ծախսերի համար խաներն անընդհատ ավելացնում էին բնակչության վրա դրված հարկերը: Դրանք ոչ միայն գանձվում էին անկանոն ու կամայական, այլև հաճախ վերածվում էին բացահայտ թալանի: Հարկաբեռն իր ողջ ծանրությամբ նախ և առաջ ընկել էր Գանձակի խանության հայ բնակչության վրա: Մահմեդական իշխողները հայերին ապօրինի հարկերով կեղեքում էին ոչ միայն այն բանի համար, որ քրիստոնյաներին համարում էին անհավատներ (գյավուր), այլ, որ հայերը մշտաբնակ էին և, ըստ այդմ, արտադրում էին հողագործական ու այգեգործական մթերքներ: Մինչդեռ խանության սահմաններում բնակվող մահմեդական տարրը (գլխավորապես՝ թուրք) վարում էր քոչվոր կյանք և, անընդհատ շարժման մեջ գտնվելով, լավագույն դեպքում հարկվում էր անասնամթերքով:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 11:

ԺԸ դարի մեծ արտագաղթը. Գանձակի խանության համար ԺԸ դարի 2-րդ կեսը նշանավորվում է հատկապես նրանով, որ խանն արդեն ասպատակում էր իր տարածքը, որով և հայ բնակչությունը հայտնվել էր անելանելի վիճակում: Հայերը ճարահատ մինչև իսկ դադարեցրել էին վարուցանքը, քանի որ հարկվում էր տարվա ողջ բերքը կամ, ավելի ճիշտ, այն ամբողջությամբ պարզապես թալանվում էր. «...երբ խաները հայերի նկատմամբ տածած հատուկ սիրուց սկսեցին նրանցից անսահմանափակ քանակությամբ մալջաղաթ պահանջել, ապա հայերը, համոզվելով, որ բերքը իշխանավորի սուր աչքից չեն կարող թաքցնել, զանազան պատճառաբանություններով հրաժարվեցին վարուցանքից...: Խաների օրոք ...նրանց (հայերի - Ս. Կ.) ...ողջ կարողությունն իրենց էր պատկանում այնքան ժամանակ, քանի դեռ ուղղահավատի մտքով չէր անցել խլել և դա չէր համարվում անարդար, քանի որ և՛ ինքը՝ գյավուրը, ուղղահավատի սեփականությունն էր համարվում...»:

Мевес В., Очерки Елисаветопольскаго уезда, “Кавказ”, 1865, N 95, с. 512-522 (բնագրում՝ “...когда ханы из особой любви к армянам стали требовать с них малджагат в безпредельных размерах, то армяне, под разными предлогами начали оставлять хлебопашество, убедившись, что урожая не могут скрывать от зоркаго глаза своих повелителей... При ханах армяне не могли расчитывать на видимую собственность: все их видимое достояние было до тех пор их собственностью, пока правоверный не вздумал отнять; и это не считалось несправедливостью, потому что и сам гяур считался собственностью правовернаго...”).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 11:

ԺԸ դարի մեծ արտագաղթը. հայերը ոչ միայն նյութապես ու տնտեսապես էին թալանվում, այլև (իբրև հարկ) նրանցից խլում էին մանկահասակ երեխաներին. «Դրամը հավաքում էին տարեկան երկու անգամ, բայրամի ժամանակ, իսկ 21 հայկական գյուղերը, թեկուզ ցույց չի տրված, թե ինչքան են տվել, բայց խանը վերցնում էր անսահմանափակ, առավելապես որպես թալան: Հարուստ գյուղերից անասուններ վերցնում էր ավելի շատ, հայերից նաև հարկերի թվում վերցնում էր արական և իգական սեռի մանկահասակ երեխաների»:

“Акты, собранные Кавказскою археологическою коммиссиею”, т. II, Тифлис, 1868, с. 596 (բնագրում՝ “Деньги собирались в два срока годоваго времени, когда бывает байрам; а с 21 Армянской деревни, хотя и не означено сколько давали, но хан брал неограниченно, а более грабежем. Касательно до скота, то брато им с богатых деревень больше; также брали в числе подати Армянских мужескаго и женскаго пола малолетних детей...”).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 12:

ԺԸ դարի մեծ արտագաղթը. պակասը լրացնում էին ժամանակ առ ժամանակ Վրաստանից, Դաղստանից կամ հարևան խանություններից կատարվող ավարառուական արշավանքները:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 12:

ԺԸ դարի մեծ արտագաղթը. չդիմանալով ծայրահեղ դժնդակ պայմաններին՝ 1770-ական թվականներից Գանձակի գավառի՝ առավելապես արևելյան ու հարավարևելյան հայաբնակ հոծ հատվածի տասնյակ գյուղերից ծայր է առնում բնակչության զանգվածային արտագաղթ գլխավորապես դեպի հարևան Շամշադին (Շամշադիլ) և Բորչալու գավառները: Ի դեպ, սրանք էլ ընդամենը մի քանի տասնամյակ առաջ էին հայաթափ եղել (հատկապես լեզգիների արշավանքների հետևանքով), պատված էին բազում գյուղատեղիների ցանցով, որտեղ էլ հանգրվան են գտնում Գանձակի խանության սահմանները լքած հայերը: Գաղթականների մի մասն էլ՝ Շամքոր, Գանձակ քաղաքներից ու մերձակա գյուղերից, հիմնավորվում են Հավլաբար գյուղում (հետագայում Տփղիսի շրջագծի մեջ) և Քարթլ-Կախեթի տասնյակ այլ գյուղերում, ինչպես, օրինակ, Լիս, Մուխրան, Ախալքալաք և այլն:

Ի դեպ, ներկայիս Թբիլիսիի թաղամասերից մեկը հանդիսացող Հավլաբարում իրարից ոչ հեռու կառուցվել էին Շամքորեցոց Սբ. Աստվածածին (Կարմիր ավետարան) և Գանձակեցոց Սբ. Գևորգ (Ձորաբաշ) եկեղեցիները: Հատկանշական է, որ, ինչպես նշել է Չարեք վանքի առաջնորդ Աստվածատուր վարդապետը, գաղթից շուրջ մեկ դար անց էլ ծագումով շամքորեցի հավլաբարաբնակ ծերունիները զանազան պատմություններ ու ավանդություններ էին պատմում իրենց ծննդավայրի մասին. «Հայաստանի Գարդման գաւառի մէջ հին ժամանակ եղել են բազմաթիւ վանքեր ծաղկեալ դրութեամբ, այսօր արդէն նոցա աւերակ դարձած յիշատակներն կմնան մեզ համար և ճանապարհորդների սիրտը կշարժեն: Միայն Չարեքայ անապատը տոկալով շատ անգամ կրկնւող յափշտակասէր բարբարոս ժողովրդի ձեռի առջև, կշարունակէ իւր գոյութիւնը: Այս վանքի մասին գեղեցիկ աւանդական պատմութիւններ կանեն Թիֆլիս քաղաքի Շամքոր թաղի ծերունիները, թէ ինչպէս շատ տարիներ առաջ այն բուռն ժողովուրդը հալածված ու յափշտակված օտարների բարբարոսութենից թողել են վանքը և իւրեանց գիւղերն անտէրունչ և գաղթել դէպի Թիֆլիս և ուրիշ կողմերն...» («Արարատ», 1879, էջ 320):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 12:

ԺԸ դարի մեծ արտագաղթը. երկրամասի հայաթափ շրջանները հետագայում բնակեցվում են թյուրքական ծագմամբ՝ ղաջար, զուլքադար և այրում ցեղերով:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 12:

1770 թ․

ԺԸ դարի մեծ արտագաղթը. ուշագրավ է 1770-ական թվականների գաղթականների սերնդից սերված հայտնի բանահավաք Սարգիս Քամալյանի՝ 1890 թ. պապերի հայրենիք կատարած այցի մասին հուշագրության մեջ գրի առած այս դրվագը. «...Ծատուրը (Ս. Քամալյանի ուղեկիցը - Ս. Կ.) նորից նզովելով իրա անշնորք պապերին, խնդրեց ինձ շտապել, որ կարողանանք գիշերելու տեղ գտնել, այրումների մոտ մնալու հնար չկար: Մեր նախնիների հողի ու ջրի մոտ օթևան չկար Ղարամուրադի ներքևից գետի ձախ կողմով վարելահողերի, տափերի միջով անցանք, հանդիպեցինք նորից մրգատու ծառերի՝ թթան, կեռասի, կակալի, սերկևլի, տանձի, խնձորի, մեծ մասով ծերությունից չոթուռացած, կայծակնահար եղած, մի մասով էլ այրում հովիվներից ճղակոտոր արած»:

Ե. Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆոնդ, տետր N 1, VI-11, թ. 32-33:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 12:

Բնակչություն

ԺԹ դարի 50-ական թվականներին ազգագրագետ, պրուսական աստիճանավոր Ավգուստ Հաքստհաուզենը (1792-1866), այցելելով Գանձակ, նշել է, որ «Բնակիչք գաւառին Գանձակայ են Հայք և Թաթարք. Հայք բնակին ի լերինս և Թուրքք յարգաւանդ տեղիս դաշտայ. առաջինքն պարապին գլխաւորապէս երկրագործութեամբ և այգեգործութեամբ, սերմանեն ցորեն, գարի, կորեակ, եգիպտացորեն և վուշ. վերջինքն՝ տարածութեամբ՝ որք և մեծաւ մասամբ հարուստք են, այլ ծոյլք, իսկ Հայք ընդհակառակն յոյժ աշխատասէրք. գիւղորայք թուրքաց բազմաբնակք են, իսկ Հայոցն սակաւատունք...»:

Բարօն Օգոստոս ֆոն Հակստհաուզենայ Ճանապարհորդութիւն յայկոյս Կովկասու այն է ի Հայս եւ ի Վիրս, Վաղարշապատ, 1872, էջ 164-165:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 14:

1904 թ․

1904 թ. նահանգն ունեցել է 936629 բնակիչ:

“Кавказ”, 1904, N 228, с. 3.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 14:

19 դ․

Հայեր. դարերի ընթացքում երկրամասի հայ ազգաբնակչությունը պաշտպանական նկատառումներով ամրացել է Հյուսիսային Արցախի առավելապես անտառածածկ նախալեռնային գոտում: ԺԹ դարում և մինչև 1988 թ. բռնագաղթը նշված տարածքում հայաբնակ էին շուրջ 50 գյուղեր:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 14:

1988 թ․

Հայեր. հայտնի է, որ 1988 թ. բռնագաղթի նախօրեին երկրամասի քաղաքային և գյուղական բնակավայրերն ունեին մինչև 70 հազար հայ բնակիչ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 14:

Թուրքեր. Հյուսիսային Արցախը Պատմական Հայաստանի այն երկրամասերից մեկն է, որտեղ ժամանակի ընթացքում սողոսկել են խաշնարած քոչվորների թյուրքական ծագումով ցեղախմբերը: Կեցության պայման ունենալով գողությունն ու հափշտակությունը՝ մարդկության այս տեսակն արդեն ահա քանի դար է՝ հայի տան մեջ ծծում է հայի արյունը: Այդ երևույթին ականատես բազում հեղինակներ թղթին են հանձնել անհաշիվ վկայություններ ու փաստեր: Դրանցում, հիրավի դժվար է գտնել մի վկայություն, որտեղ «թուրք» ցեղանվան հարևանությամբ բացակայեն՝ թալան, ավեր, սպանություն, կոտորած և համանման որակումները:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 14:

19 դ․

Թուրքեր. հարկ է նշել, որ ԺԹ դարի սկզբներից թուրք տարրի ներկայության դառնությունը հայերից զատ «ճաշակել» են նաև գերմանացի և ռուս գաղթականները:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 14:

19 դ․

Թուրքեր. Ցարական իշխանությունները, կայսրության պետական շահերից դրդված, ձեռնարկեցին համալիր միջոցառումներ, որոնց արդյունքում, ի վերջո, կարողացան մինչև ԺԹ դարավերջը երկրամասի թուրք քոչվորների մեծագույն մասին ստիպողաբար վերածել նստակյացների:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 14:

1865 թ․

Թուրքեր. ստորև ներկայացնում ենք Հյուսիսային Արցախի սահմաններում բուն դրած թյուրքական ցեղերի վարքուբարքը, կենցաղն ու զբաղմունքը բնութագրող որոշ դրվագներ:
Այսպես, «Կովկասի» թղթակից, հետազոտող Վ. Մեվեսը 1865 թ. գրել է. «Խաների օրոք և այժմ էլ գրեթե ոչ մի թաթարական հասարակություն չի ունեցել և չունի որևէ հողաբաժին: Հնուց ի վեր թաթարներն իրենց ընտրած տեղում փոս են փորում մեկ կամ մի քանի ընտանիքի բնակության տեղի համար...: Եզակին է տեղ ընտրում հողագործության և անասնապահության համար. մեծ մասն ընտրում է առավել խուլ տեղերը որպես հարմարագույն թաքստոցներ՝ գողացված անասունների և այլ ունեցվածքի: Այդ գողաորջերում հավաքվում են տեղի, հարևան գավառների, նահանգների, ոչ հազվադեպ՝ նաև Թուրքիայից ու Պարսկաստանից ժամանած ավազակախմբեր: Թաթարների այդ ինքնակամ տեղափոխությունները մի տեղից մյուսը առաջ են բերել հետևյալը: Ընդունենք թե այսինչ հասարակությունում հետախուզվում է այսինչ մարդասպանը: Տվյալ դեպքում նա ոչնչով կապված չէ տեղի հետ, բացի փոսից, որի նմանը ամեն տեղ կարող է փորել, հավաքում է ողջ ունեցածն ու փոխադրվում մեկ այլ խուլ վայր, որտեղ արդեն բնակվում են իր նմանները և շարունակում է իր գործը...: ...անասնապահության պատճառաբանությամբ քոչում են լեռները, սակայն, ըստ էության, քոչում են նրա համար, որպեսզի ավելի հարմարություն ունենան գողանալու, թալանի և ավազակության...»: Նկատի ունենալով թուրք բնակիչների գլխավոր զբաղմունքը՝ գողությունը, նրանց բնակավայրերն այցելած օտարազգի հեղինակները դրանք պարզապես անվանել են գողերի որջեր: Այսպես, օրինակ, Աննենֆելդի մերձաբնակ թուրք գյուղերի բնակիչների ավազակաբարո վարքագծի վերաբերյալ (խոսքը գերմանացի մի երեխայի գազանային խոշտանգումներով սպանության մասին է՝ ընդամենը վերջինիս ձին գողանալու համար - Ս. Կ.) Վ. Մեվեսը նշել է. «...իմանալով, որ առանց աղալարների մասնակցության հազվադեպ է հանցագործություն կատարվում, ինձ մոտ կանչեցի գաղութին հարևան գյուղի (ավելի ճիշտ՝ որջի) աղալարին և հայտարարեցի նրան, որ եթե երեխային սպանողը չգտնվի, ապա ես կներկայացնեմ նրան երկրամասից վարչական արտաքսման, քանի որ երեխային սպանողի հետքերը տանում են այն որջը, որտեղ ինքն ապրում է...»: Թուրք ցեղախմբերի նիստուկացը, բարքերն ու սովորույթները ամենայն մանրամասնությամբ ուսումնասիրած հեղինակը հանգել է հետևյալ խոսուն եզրակացության. «Ուղեղի անգործության հետևանքով մահմեդականի գործողությունները դարձել են չգիտակցված...»:

Мевес В., Очерки Елисаветопольскаго уезда, “Кавказ”, 1865, N 42, с. 231-232 (բնագրում՝ “...Почти ни одно общество татарское не имело при ханах и не имеет тепер никакого надела землею. Искони татары копают для себя ями избранных ими местах, то по нескольку семейств вместе, то по одиначке... Редкий избирает место для хлебопашества и скотоводства; а большая часть выбирает самыя глухия места для удобнейшаго сокрытия награбленнаго скота и другаго имущества. В этих притонах собираются шайки разбойников местных и тех, которые приезжают из других губерних, уездов, а нередко и государств, -Турции и Персии. Этот произвольный переход татар с одного на другое вызвал следующее. Положим, что в обществе NN преследуется такой то убийца. -тогда он, не будучи привязан к месту ничем, кроме ямы, которую везде может вырыть, собирается со всем скарбом и переходит в другую глухую окрестность, на которой уже живет с полдюжины подобных ему, и продолжает свою работу ... под предлогом скотоводства, выкочевывают в горы, а в сущности они кочуют для того, чтобы иметь больше удобства грабить, разбойничать и воровать...”). Мевес В., Очерки Елисаветопольскаго уезда, “Кавказ”, 1865, N 36, с. 204 (բնագրում՝ “...зная что без участия агаларов редко творятся преступления, я призвал к себе агалара из соседней с колониею деревни (или правильнее-логовища), и объявил ему, что если не будет отыскан действительный убийца дитяти, то я войду с представлением об административной высылке его из края-за то, что следы убийца от убитаго дитяти были доведены до логовища, в котором он живет”). Мевес В., Очерки Елисаветопольскаго уезда, “Кавказ”, 1865, N 48, стр. 258 (բնագրում՝ “Вследствие бездействия мозга, мусульманин стал безсознателен в своих действиях”).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 14-15:

1869 թ․

Թուրքեր. մեկ այլ ռուս հեղինակ, ապրելով Գանձակում, 1869 թ. գրել է. «...և դեռ զարմանում են, որ այս ժողովրդի միջից շատ ավազակներ են դուրս գալիս: Ես այստեղ եմ արդեն մեկ տարի երկու ամիս և ճանաչում եմ այս ժողովրդին, ինչպես մատներս: Ձմեռն առանց որևէ աշխատանքի նստում են իրենց շնաբներում, գարնանը թրև են գալիս այգիներում, ամառը քոչում են լեռները: Տանտիրոջ ողջ ունեցվածքը բաղկացած է ցնցոտիների կույտից և մեկ կամ երկու ցուլերից, որոնց վրա նա բարձում է իր ողջ ունեցվածքը և փոխադրում է դրանք մի տեղից մյուսը: Այդքանից հետո, մի՞թե զարմանալի է, որ ժողովուրդն ավազակ է: Չէ որ քաղցած մնալ չես կարող, իսկ աշխատելու ցանկություն չկա»:

Семенов И., Народная жизнь в Елисаветполе, “Кавказ”, 1869, N 131, с. 2 (բնագրում՝ “...И удивляются еще, что из этого народа выходит много разбойников! Я здесь уже год и два месяца и изучил этот народ, как свои пальцы. Зимой сидят в своих конурах без всякаго дела, весной шатаются по садам, летом отправляются в горы на кочевку. Все имущество хозяина лачужки состоит из кучи лохмотьев и одного или двух быков, на которых он нагружает все свое достояние и перевозит его с одного места на другое. Удивительно ли после этого, что народ разбойничает? Ведь голодному же не быть, а работать не хочется”).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 15:

1880 թ․

Թուրքեր. ցեղային բարքերին համահունչ քոչվորական կյանքը երկրամասի թուրք բնակչությանը հարազատ է եղել նաև հետագա տասնամյակներում: Ահա թե ինչ է գրել հետազոտողը 1880-ական թվականներին. «Գավառի մահմեդական բնակչությունը բաղկացած է «թարաքյամա» ընդհանուր անվամբ հայտնի ցածրադիր մասի քոչվորներից և «այրում» անունը կրող դարձյալ քոչվոր լեռնային թաթարներից»:

Абелов Н. А., Изследование экономическаго быта государственных крестьян Елисаветпольскаго уезда, Елисаветпольской губернии, Тифлис, 1887, с. 14 (բնագրում՝ “Мусульманское население уезда состоит из кочевников низменности, известных под общим именем “таракама”, и горных татар, кочевников-же, носящих название “айрум”).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 15:

1880 թ․

Թուրքեր. հարկ է նշել, որ երկրամասի տարածքում հաստատված մահմեդական ողջ տարրը թրքախոս էր, սակայն դավանաբանորեն բաժանված էր երկու մասի, այն է՝ սյունիների և շիաների: 1880-ական թվականներին շիա մահմեդականները մեծ մասամբ դեռևս թափառական էին, մինչդեռ սյունի թուրքերի մի մասն արդեն անցել էր նստակեցության: Վերջիններս առավելաբար սփռվել էին մերձկուրյան տարածքներում և կազմել Ալիքենդ, Ալփոուտ, Թաղլամաջ, Էլենգյուչ, Իշկյանույ, Ղարակովախ, Ղարասախկալ, Մանսուրլու և Սանգյար գյուղական հասարակությունները:

Абелов Н. А., Изследование экономическаго быта государственных крестьян Елисаветпольскаго уезда, Елисаветпольской губернии, Тифлис, 1887, с. 15.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 16:

19 դ․

Թուրքեր. հայտնի է, որ ԺԹ դարավերջին Գանձակի գավառից հազարավոր թուրք բնակիչներ դիմել էին իշխանություններին՝ Արևմտյան Հայաստանի հայաթափ վայրերում բնակություն հաստատելու թույլտվություն ստանալու ակնկալիքով: Ահա թե ինչ է այս մասին հաղորդում ժամանակի մամուլը. «...Գանձակի թրքաշատ նահանգից 6000 ընտանիք խնդիրք են մատուցել կառավարութեան՝ Թիւրքիա գաղթելու թույլտւութիւն ստանալու համար: Ի նկատի ունենալով խնդրատուների այդ ահագին բազմութիւնը Կովկասեան իշխանութիւնները միջոցների են դիմել այդ երևույթի պատճառներն իմանալու: Հնարաւոր են համարում, որ դա Թիւրքիայի նախագծերի արդիւնք է. դուրս քշելով հայերին իրենց երկրից իսկ նոցանից մի քանի տասնեակ հազար հոգի Կովկասումն են ապաստանւած, Թիւրքիան կամենում լինի նոցա գիւղերը և հողերը Կովկասից սպասւող գաղթական թիւրքերին յատկացնել»:

«Մուրճ», 1898, N 2-3, էջ 378:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 16:

Թուրք-այրումներ. այրումների մասին հիշատակումներ պարունակող առկա նյութի հետազոտումը վկայում է, որ այս ցեղախումբը պատմական Հայաստանի տարածքում գոյություն է ունեցել իրարից կտրված ու կղզիացած առնվազն երեք վայրերում. նախ՝ Արարատյան երկրում, մասնավորապես՝ Արագածոտն գավառում, ապա՝ պարսկահայքի Մակու, Խոյ և Սալմաստ գավառներում և, վերջապես, պատմական Հայաստանի հյուսիսարևելյան շրջաններում, մասնավորապես՝ Հյուսիսային Արցախում (ներկայիս՝ Գետաբեկ, Դաշկեսան, Թոուզ ու հարակից այլ շրջաններ) և Քարվաճառի շրջանում (ԼՂՀ):

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 16:

18 դ․

Թուրք-այրումներ. ուշագրավ է, որ այս վայրերում այրումների գոյությունը վավերացնող սկզբնաղբյուրներում (վաղագույնները թվագրված են ԺԸ դարի կեսերով) վկայվում է, որ նրանց մի որոշ մասն արդեն հողագործ է և, հետևաբար, նստակյաց: Մի երևույթ, որը Հայաստան ներթափանցած թուրքական ծագմամբ բազմաթիվ այլ ցեղերի համար բնորոշ կենսաձև դարձավ շուրջ մեկուկես հարյուրամյակ անց միայն:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 16:

Թուրք-այրումներ. Ի դեպ, գրավոր աղբյուրներում հիշատակություններն ավելի առատ են Արարատյան գոտում հանգրվան գտած այրումների մասին:

Արարատյան երկրի այրումներին վերաբերող հիշատակություններն ուղղակիորեն չառնչվելով Հյուսիսային Արցախում հաստատված այրումների պատմության հետ, այնուամենայնիվ, այդ ցեղախմբի պատմության ուսումնասիրության առումով դրանք՝ իբրև օժանդակ նյութ, ուշագրավ են, ուստի ներկայացնում ենք ստորև: 1760-ական թվականների մի փաստաթղթում վկայված է, որ Արագածոտնի գյուղերում հաստատված այրումների գլխավորներից մեկը՝ Թաղի յուզբաշին, իրենց արտերը ջրելու համար մինչև իսկ վեճ ուներ էջմիածինցիների հետ («Ջամբռ, համաժողովեցեալ եւ շարադրեցեալ ի Սիմէօնէ կաթողիկոսէ Երեւանցւոյ», Վաղարշապատ, 1873, էջ 196): Նույն ժամանակներում այրումներ էին բնակվում Օհանավան գյուղում (ավելի հավանական է՝ գյուղի մոտ). «...Ռահիմ բէկէն գլխաւորին՝ այրումլուաց, որք ի Յօհանավանն բնակէին...» («Դիւան Հայոց Պատմութեան», գիրք Գ, Թիֆլիս, 1894, էջ 456): Այրումները բնակվում էին նաև Քյուլթափա (այժմ՝ Մոխրաբլուր գյուղը Վաղարշապատից 4 կմ հարավ) գյուղի մոտ. «...քանի մի խարապայ քեալաւայք եւ տանց տեղիք գոն դէպ ի հարաւակոյսն, յորս երբեմն Այրըմլու Քեօչարի Տաճիկք բնակեալք են յաւուրս ձմռան, եւ երբեմն եւս յամռանն, զցանք եւս են արարեալ ի յոմանս տեղիս, եւ անուն գեղջն եւս ըստ անուան բլրին կոչի Քիւլթափայ» («Ջամբռ...», էջ 195): 1750-52 թթ. մի քանի անգամ հիշվում է այրումների խան կամ սուլթան Ալահվերդին, որը, ի թիվս խանական Հայաստանի մահմեդական նորանկախ իշխողների, բավական ազդեցիկ դեմք էր: Համենայն դեպս, «Այրումների խանը» հիշվում է Երևանի և Նախիջևանի խաների կողքին (Մելիքսեթ-բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 138): Նույն թվականներին նրան ընդունել էր վրաց թագավորը. «...Մեր թագավորների տեսության էին եկել Երևանի խանի եղբայրն և Այրումների (Այրումլուի) խանը...» (Մելիքսեթ-բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 134): Ապա «Իրակլի թագավորի մոտ եկավ մի երևանցի ադրբեջանցի (թաթար)՝ Այրումլուի սուլթանը Ալա(հ)վերդի անունով...» (հիշ. 1752 թ.) (Մելիքսեթ-բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 174): Հետաքրքիր է, որ վրացիների հետ դաշնակցող Ալահվերդին բնավ էլ մոլեռանդ մահմեդական չէր. «Իսկ այդ օրերին (վրացոց) հետ էր Այրումլուի սուլթան Ալա(հ)վերդին, որը սքանչել(ագործություն) խնդրեց խաչից և քաջարի էր...» (Մելիքսեթ-բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 175):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 16:

19 դ․

Թուրք-այրումներ. մինչև ԺԹ դարի սկզբները երկրամասի հարավ-արևմտյան լեռնային հատվածը (գլխավորապես ներկայիս Գետաբեկի շրջանի տարածքը), հավանաբար, ԺԸ դարի 2-րդ կեսից սկսած՝ կոչվում էր նաև «Այրումլու»: Ռուսական տիրապետության օրոք, սակայն, այդ անվանման տարածքային ընդգրկումը սահմանափակվում է և սկսում է վերաբերել միայն առանձին գյուղական հասարակությունների. «Այրում. - Երբեմն Ուտի նահանգի նոր գաւառներէն մին էր, իսկ այժմ այս անուամբ զանազան հասարակութիւններ կան Գանձակու նահանգի մէջ»:

Էփրիկեան Հ. Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1903, էջ 164:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 16:

1810 թ․

Թուրք-այրումներ. նկատենք, որ սկզբնական շրջանում ռուսական կառավարության համար օրակարգի հարց է եղել այրումների արտաքսման խնդիրը: Այսպես, դա զանց առնելու խնդրանքով, 1810 թ. գանձակեցի (քաղաքաբնակ) 75 թաթարի և 38 հայի ստորագրությամբ դիմում էր հղվել գեներալ Տորմասովին: Խնդրագրում մասնավորապես նշված է. «Ձերդ բարեծնությանը անհայտ չէ, որ մենք ոչ մեկ անգամ ենք զրկվել մեր ունեցվածքից և գտնվում ենք առանց ապրուստի, և բացի դրանից մենք տեղեկացանք նաև, որ Ձերդ բարեծնությունը կամենում է այրումցիներին վերաբնակեցնել Շամշադիլում: Մենք, ներքո ստորագրյալներս, վստահեցնում ենք Ձերդ բարեծնությանը և երդվում Աստծով և Ե. Ի. Վ.-ի առողջությամբ, որ այրումցի ժողովուրդը ծառայում է մեզ, տարանջատված ամուր պատով, և եթե, վերաբնակեցվեն, ապա մեզ կուտեն գայլերը, շները...»:

“Акты, собранные Кавказскою археологическою коммиссиею”, т. IV, Тифлис, 1870, с. 92, 493 (բնագրում՝ “В. выс-у не безизвестно, что мы не однакратно лишались своего состояния и находимся без пропитания и при всем том еще известились мы, что выс-у угодно переселить Айрумцев в Шамшадиль. Мы, нижеподписавшиеся, уверяем в. выс-у и клянемся Богом и здоровьем Е. И. В. что Айрумский народ служит нам, разделенным, крепкою стеною и, если они будут переселены, то нас съедят волки, собаки и чекалки...”).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 16-17:

Թուրք-այրումներ. գանձակեցիները նաև տեղեկացնում էին, որ այրումները արտադրում և վաճառելու նպատակով քաղաք էին հասցնում կարագ, պանիր, կաթ, սալ, մեղր, տավար, ոչխար, իսկ բնակարանային շինարարության համար՝ անտառափայտ:

“Акты, собранные Кавказскою археологическою коммиссиею”, т. IV, Тифлис, 1870, с. 92, 493:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 17:

Թուրք-այրումներ. այրումների ծագման մասին Ե. Լալայանը, օգտվելով Ն. Աբելյանի ուսումնասիրությունից, նշել է. «Թուրքեր են համարվում նաև թափառական այռումները, որոնք իրենց Ռումից (Բյուզանդիոնից) գաղթած են համարում և իրենց կոչումն էլ բացատրում են որպես ա՜յ ռում (է՚յ, ուռում) կոչականից կազմված: Սրանք մահմեդական են, շիի աղանդին պատկանող, խոսում են Ատրպատականի բարբառով, մի առանձին արտասանությամբ և ոչնչով չեն զանազանվում մյուս թուրքերից: Սրանք բնակվում են Ամիրվար, Աջի, Բիրգյոզ, Այքենդ, Դաստաֆոր, Դամժալի, Գյունեյդամի, Զաղադարասի, Ղարաբուլաղ և Ղազախ-Ելչիլախ հասարակությունների մեջ...»:

Լալայան Ե., Երկեր, Երևան, 1988, էջ 329:
Նաև՝ Абелов Н. А., Изследование экономическаго быта государственных крестьян Елисаветпольскаго уезда, Елисаветпольской губернии, Тифлис, 1887, с. 14 (оттиск из т. VII “Материалов для изучения экономическаго быта государственных крестьян Закавказскаго края”).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 17:

Թուրք-այրումներ. խորամուխ լինելով հարցի մեջ՝ բավական հետաքրքիր եզրահանգում է արել Հ. Վարդանյանը. «Լալայեանը իր «Գանձակի գաւառ» գրքում յայտնում է, որ իբր թէ այդ թուրքերը Յունաստանից են գաղթել և դրա համար էլ իրանց անուանում են «այրում. այսինքն «այ յոյն»: ...Յօդուածիս հեղինակը պատահել է այրումների, որոնք հայկական ազգանուններ են ունեցել, օրինակ՝ Ղազար-օղլի, Եաղուբ-օղլի և այլն: Այրումների Եաղուբլի գիւղն ամբողջապէս հանդիսանում է մահմեդականացած հայ Յակոբի սերունդը, որի անունից և կոչվում է Եաղուբլի, Գարամուրադ գիւղի թուրքերը հանդիսանում են հայ իշխանական ցեղից սերվող Ղարամուրադի սերունդը: Այրումների հետ մօտ ծանօթանալուց, ինչպէս ասում են, նրանց ազգն ու տակը քրքրելուց յետոյ, մարդ ակամայ համոզվում է, որ այդ խեղճ ու կրակ մահմեդականները ոչ այլ ոք են, եթէ ոչ մեր Գարդմանայ Ձորի անպարտելի քաջերի սերունդը: Մինչև այժմ այրումների մէջ մնացել են մի քանի հայկական խօսքեր, օրինակ՝ հանդ, հաւալիք (աւելուկ), հախչիխ (աղջիկ) և այլն.... «այրում» ոչ թէ կը նշանակէ «այ յոյն» այլ «հայ-յոյն», և այդ խօսքը ուղղակի «հայ-րում» խօսքի աղաւաղումն է: Քիչ թէ շատ կրթված այրումները հաստատում են իմ այս ենթադրութիւնը: Օր. մի ախունդ ինձ հաւատացնում էր, որ հին գրութիւնների մէջ այրումներն անուանվում են «հայ-րում», և նա էլ ինձ նման համոզված էր, որ այրումները հայերից են ծագում: Ես այրումներից շատերից եմ լսել, որ նրանք բռնի կերպով են մահմեդական դարձել, որի պատճառով նրանք իրանց-անուանում են «գլիջ մուսուլմանի», այսինքն սրի ոյժով մահմեդական դարձածներ: Այրումները կրօնական այն մոլեռանդութիւնը չունեն, ինչ-որ ուրիշ տեղի մահմեդականները: Դէպի կրօնն ու կրօնական ծէսերը շատ անտարբեր են: Նույնիսկ ամբողջ գաւառամասում աղօթատուն չունեն: Երբ ես այս առիթով նրանց նկատողութիւն էի անում, նրանք ինձ7 պատասխանում էին. –Սրի ոյժով մահմեդական դարձած ժողովրդից ի՞նչ աղօթատուն, ի՞նչ աղօթք պէտք է պահանջել...»:

Վարդանեան Յ., Մի քանի խօսք այրումների մասին, «Մշակ», 1914, N 154, էջ 2-3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 17:

Թուրք-այրումներ. Հ. Վարդանյանն այրումներին համարում է բնիկներ: Բազմաթիվ փաստերի համադրմամբ նույն տեսակետի օգտին են արտահայտվել նաև հետագա ուսումնասիրողները: (Կարծիք կա նաև, որ այրումները ԺԸ դարում թուրք-պարսկական պատերազմի ժամանակ գաղթել են Ուրմիա լճի շրջակայքից:

Каракашлы К., Об айрумах, “Известия общества Обследования и изучения Азербайджана”, N 8, Баку, 1929, с. 29-42.
Кобычев В. П., Айрумы (к вопросу происхождения этнонима), “Советская этнография”, 1962, N 3, с. 148. Անհիմն և մտացածին է, սակայն, հեղինակի այն ենթադրությունը, ըստ որի այրումները շառավիղներն էին ոչ միայն մահմեդականացված հայերի, այլև՝ հայացած աղվանների: Հանգամանք, որը որևէ սկզբնաղբյուրով չի հաստատվում. չէր էլ կարող հաստատվել, քանի որ այդտեղ երբևէ աղվան բնակչություն չի եղել: Նույն ձևակերպումը, առանց քննության, կրկնվել է նաև այրումներին թռուցիկ հիշած մի հոդվածում (Карапетян М. М., Динамика расселения тюркоязычных кочевых племен в восточной части Армянского нагорья, конец XIV - начало XIX вв. “ Взаимосвязь социальных и этнических факторов в современной и традиционной культуре”, сборник статей, М., 1983, с. 214).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 17:

Թուրք-այրումներ. ինչևէ. դեռևս հստակ չէ, թե ե՞րբ է տեղի ունեցել հայության նշված հատվածի բռնի մահմեդականացումը և, բացի այդ, ինչո՞ւ նրանք հատկապես «այրում» կոչվեցին: Չէ՞ որ պատմական Հայաստանի տարածքում հայտնի են բազմաթիվ այլ գավառներ, որոնց հայ բնակչությունը ևս բռնությամբ մահմեդականացվել է, բայց դրա պատճառով հետագայում բնավ «այրում» չի կոչվել: Ուրեմն, էլ ի՞նչ առանձնահատուկ պայմաններ էին առկա, որոնց թելադրմամբ գարդմանցի հայության մի մասը, մահմեդականություն ընդունելուց հետո, սկսեց կոչվել «այրում»:

Ի դեպ, «Հայկական սովետական» և «Հայկական համառոտ» հանրագիտարաններն այրումներին ընդհանրապես մոռացության են մատնել, բայց, ահա, «Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան»-ում նշված է, թե այրումները ադրբեջանցիների ազգագրական խմբերից են և բնակվում են Գետաբեկի, Դաշքեսանի, Ղազախի, Քարվաճառի, Շահումյանի, Խանլարի և Թոուզի շրջաններում («Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան», հ. 1, Բաքու, 1976, էջ 197:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 17-18:

18 դ․

Թուրք-այրումներ. հարցի լուծումը գտնելու համար փորձենք ի մի բերել առկա նյութն ու կատարել եզրահանգումներ՝ շեշտելով գլխավոր գործոնները. 1. ըստ ամենայնի, Գարդմանքի այրումները բնիկներ են (առկա այն մտայնությամբ հանդերձ, թե նրանց նախնիները Հունաստանից, Ուրմիա լճի ավազանից և կամ մի այլ վայրից են գաղթել): 2. «Այրում» ցեղանվան ծագումը ուղղակիորեն կապված է «հայ» և «հույն» անվանումների հետ: 3. Այրումները համոզված վկայում են, որ իրենց բնակավայրերում և դրանց շուրջ պահպանված եկեղեցիները հունական են և, իբր, կառուցողներն էլ հույներ են եղել: Հույներին են վերագրում նաև ակնհայտորեն հայկական հին գերեզմանոցները: 4. Այրումների նախնիները քրիստոնյա էին: Նրանք բռնի ուժով են մահմեդականացվել: 5. Մոլեռանդությունը, որ բնորոշ էր նորադարձ շատ և շատ այլ վայրերի ծագումով հայ մահմեդականներին, միանգամայն խորթ է այրումներին: Նրանց բնակավայրերից և ոչ մեկում չկա և ոչ մի մզկիթ: Անգամ, ընդհակառակը, հայկական մի շարք եկեղեցիներ ու սրբավայրեր ուխտատեղի են նաև այրումների համար: 6. Հայտնի է, որ հյուսիսարևելյան Հայաստանի տարածք թափանցած թյուրքական ցեղերը նստակեցության են անցել ռուսական կառավարության ստիպմամբ ու պահանջով (մինչև իսկ այդ պայմաններում էլ նրանց զգալի մասը մինչև խորհրդային կարգերի հաստատումը շարունակեց մնալ քոչվոր), իսկ այրումներն արդեն ԺԸ դարի կեսերին հողագործ էին, հետևաբար՝ նստակյաց (Արարատյան երկրում), նույնպես և մեղվապահ (Գարդմանքում, 1810 թ. հիշ.), նման զբաղմունքը ևս ընդհանուր ոչինչ չունի քոչվորական կենսաձևի հետ: Այս բոլոր գործոնների ուսումնասիրությունը բերում է այն հետևության, որ այրումներն ի սկզբանե հայեր են եղել՝ տեղաբնիկներ, բայց հետագայում դարձել են հունադավաններ, հետևել հունածես եկեղեցուն և միայն ավելի ուշ բռնությամբ մահմեդականացվել: Մոլեռանդ չեն, որովհետև առաջին անգամը չէ, որ կրոնափոխ էին լինում: Հայոց եկեղեցիները հունական են համարում, որովհետև մինչև մահմեդականանալը հունածես են եղել, որն էլ իր հետքն է թողել նրանց պատմական հիշողության մեջ: Հողագործ են ու մեղվապահ, որովհետեւ հայերից են սերում և, վերջապես, ուխտագնացությամբ պատվում են հայկական սրբատեղիները, որովհետև չեն խամրել նաև սերնդեսերունդ փոխանցված ազգային (հայկական) սովորույթները: Վերոգրյալից հետո էլ դեռևս անպատասխան է մնում շատ կարևոր երկու հարց: Նախ՝ հայության այդ հատվածը ե՞րբ էր ընդունել հունադավանությունը (արդյո՞ք բյուզանդամետ Եզր կաթողիկոսի օրոք՝ Է դարում, թե՞ Վրաստանի հզորացման շրջանում՝ հետևելով, օրինակ, հայ զորապետ Զաքարյան Իվանե իշխանին) և երկրորդ, ե՞րբ էին նրանք ընդունել մահմեդականություն (շիա). արդյո՞ք դա տեղի էր ունեցել ԺԵ-ԺԶ դարերում (քիչ հավանական է), թե՞ 1720-ականներին (ինչը տեղի էր ունեցել նաև Շաքիի, Կապաղակի, Դասանի, Շամախու, Մուսկուրի և այլ գավառների հայերի մի զգալի մասի հետ 1720-1750-ական թվականներին):

Օրինակ՝ «Այցելու սուրբ (Փիրնազար)» ավերակ երկու եկեղեցիները Շամքորի հովտում, Տանձուտ (Չանախչի) գյուղատեղիից հարավ (Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 305):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 18:

1840 թ․

Ռուսներ. Հյուսիսային Արցախում և մասնավորապես Գանձակում ազգությամբ ռուս վերաբնակիչներ են հաստատվել միայն տարածքի՝ Ռուսաստանի կազմի մեջ ընդգրկվելուց հետո: 1840-ական թվականներից ցարական իշխանություններն ինչպես այլուր, այնպես էլ արդեն կազմավորված Ելիզավետպոլի գավառի ռազմավարական տեսանկյունից կարևոր նկատված վայրերում (առավելապես գլխավոր ճանապարհներին ու լեռնանցքներին հարող շրջաններում) սկսեցին հիմնել տնտեսական բազմաթիվ արտոնություններով օժտված ռուս աղանդավորների գյուղեր: Արդեն ԺԹ դարավերջին հայաթափ հին գյուղատեղիներում հիմնվել էին ռուսաբնակ շուրջ 10 գյուղեր: Դրանք գոյատևեցին նաև խորհրդային տարիներին. 1988-89 թթ. հայ բնակչության համատարած բռնագաղթից անմիջապես հետո ռուսները ևս ստիպված եղան լքել իրենց գյուղերն ու հայրենադարձվել:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 18:

1817 թ․

Գերմանացիներ. 1817 թ., նեղվելով նապոլեոնյան արշավանքներից և հարկային ծանր քաղաքականությունից, նախ 31, ապա ևս 1400 ընտանիք թողնում է գերմանական Վյուրտենբերգի թագավորության սահմանները և Հունգարիայի ու Վալախիայի վրայով մտնում Ռուսական կայսրություն: 1818 թ. վերջին, գերմանացիները մեծ զրկանքներ կրելով, հասնում են Կովկաս՝ նպատակ ունենալով անցնել Պաղեստին, սակայն «...ռուսաց կառավարության դրդմամբ մնացին այստեղ և հիմնեցին սկզբում 7 կօլօնիա, որոնց թիւը 100 տարւայ ընթացքում բազմանալով հասաւ 15-ի»: Ի դեպ, 1400 գերդաստանից Կովկաս է հասնում ընդամենը 455 ընտանիք, որոնցից 194-ը հաստատվում է Գանձակի գավառում:

Լալայան Ե., Գանձակի գավառ, Երկեր, Երևան, 1988, էջ 329-330:
«Գերմանական գաղթականութիւնը Կովկասում», «Տարազ», 1912, N 11, էջ 192:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 19:

Առևտուր

913-914 թթ.՝ ռուսների կողմից Պարտավ քաղաքը գրավելուց հետո, վերջինս «կորցրեց իր նշանակությունը և դարձավ մի անկարևոր վայր» ու իր տեղը զիջեց միայն տասնամյակների պատմություն ունեցող Գանձակին:

«Արաբական աղբյուրները Հայաստանի և հարևան երկրների մասին», հ. Գ, կազմեց Նալբանդյան Հ., Երևան, 1965, էջ 145, ծանոթ. 97:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 19:

Առևտրական կարևոր ճանապարհների հանգուցակետում գտնվող Գանձակն ամենակարճ ժամանակահատվածում դառնում է Այսրկովկասի ամենաբազմամարդ ու վաճառաշահ քաղաքներից մեկը: Այդտեղ էին միանում Տփղիս-Շամքոր-Գանձակ, Դվին-Փառիսոս-Գանձակ, Շամախի-Արաշ-Գանձակ, Շաքի-Արաշ-Գանձակ և Բելուկան-Պարտավ-Գանձակ տարանցիկ ճանապարհները:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 19:

Չնայած հետագա դարերում Գանձակը բազմիցս ավերվում է իրար հաջորդած արշավանքների և երկրաշարժերի հետևանքով, այնուամենայնիվ, երկրամասի բազմաթիվ այլ բնակավայրերի ու քաղաքների նկատմամբ երբեք չի կորցնում առաջնային նշանակությունը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 19:

Առհասարակ, Գանձակը նշանավոր էր մետաքսի արդյունահանմամբ. «Հայտնի են Գենջեի ձիու պայտը, երկաթը, ինչպես նաև մետաքսը», բայց ընտիր էին նաև «...նուռը, խաղողը և կաղինը»:

«Թուրքական աղբյուրներ. Էվլիյա Չելեբի», հ. Գ, կազմեց Սաֆրաստյան Ա., Երևան, 1967, էջ 86:
«Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին», հ. Բ, կազմեց Սաֆրաստյան Ա., Երևան, 1964, էջ 14:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 19:

1591 — 1592 թթ․

1591-1592 թթ., երբ Անատոլիայի էլայեթի իշխող Խադիմ Հասան փաշան վեզիրության աստիճանով ստանում է Գանձակի էլայեթը, ոչ միայն կարողանում է տեղի մետաքսի վաճառքից ստացված եկամուտների հաշվին իր բազմահազար զորքի աշխատավարձը վճարել, այլ նաև յուրաքանչյուր տարի «150 բեռ ակչեի արժեքով մետաքս էր ուղարկվում գանձարանը»:

«Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին», հ. Բ, կազմեց Սաֆրաստյան Ա., Երևան, 1964, էջ 148:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 19:

1640 թ․

Վաճառաշահ մի այնպիսի քաղաք, ինչպիսին Գանձակն էր, անշուշտ, շատ հնուց պետք է ունեցած լիներ իր շուկան: Դրա գոյությունը, սակայն, վկայել են համեմատաբար ավելի ուշ շրջանի ականատեսները: Մասնավորապես 1640 թ. հիշված է, որ Գանձակն ուներ «բարետես շուկա»:

«Թուրքական աղբյուրներ. Էվլիյա Չելեբի», հ. Գ, կազմեց Սաֆրաստյան Ա., Երևան, 1967, էջ 86:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 19.

Չնայած հաճախակի տեղի ունեցող պատերազմական գործողություններին՝ Գանձակը վաճառաշահ քաղաքի համբավը պահպանեց ընդհուպ 1827 թ. և միայն դրանից հետո «...քաղաքը կորցրեց իր կարևորությունը իբրև առևտրական կենտրոնի»:

Հակոբյան Հովհ., Ուղեգրություններ, հ. Ա, Երևան, 1932, էջ 375, ծանոթ. 7:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 19:

Ըստ ամենայնի, ինչպես միջնադարում, այնպես էլ ԺԹ դարում Գանձակում «...Առևտուրը, ...կենտրոնացված էր հայերի ձեռքում: Ճիշտ է, առևտրով զբաղվում էին նաև թաթարները, բայց գլխավորապես՝ մրգերով»: Ի դեպ, առևտուրն ամբողջությամբ իրականացվում էր քաղաքի թրքաբնակ թաղամասում, որտեղ էլ գտնվում էր այդ նպատակին ծառայող հրապարակը. «Վաճառանոցի մէջ տեղաւորուած են հայերի և թուրքերի բոլոր խանութները: Համարձակ կարելի է ասել, որ վաճառանոցի հրապարակը քաղաքի գեղեցիկ տեսարաններից մէկն է...»:

“Кавказ”, 1859, N 9, с. 42 (բնագրում՝ “...Торговля, по обыкновению, сосредоточена в руках Армян. Занимаются, правда, торговлею и Татары, но преимущественно фруктами”):
«Կռունկ Հայոց աշխարհին», Տփխիս, 1861, էջ 360:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 19:

1870 թ․

Գանձակի առևտուրն այն աստիճան էր կենտրոնացված գետի աջափնյա, այն է՝ թուրքաց թաղամասում, որ մի անգամ (1870 թ. հունիսի 26-ին), երբ երկու թաղամասերի միջով հոսող գետը վարարել էր՝ վտանգելով քանդել կամուրջը, հայոց թաղում ուրվագծվել էր սովի մատնվելու հեռանկարը. «...մենք, Քիլիսաքենդի բնակիչներս, մի քանի օր սոված կմնայինք, քանի որ ամբողջ առևտուրը այստեղ կատարվում է Գյանջայում: Զարմանալի է, որ տեղի հայերը որպես համեմատաբար առաջատար և նախաձեռնող ժողովուրդ, Քիլիսաքենդում, որտեղ և ապրում են, առևտուր չեն անում և գրեթե բոլորն այստեղ ծառայողներ են»:

“Кавказ”, 1870, N 76, с. 2 (բնագրում՝ “...мы, живущие на Килисакенте, остались бы голодными на несколько дней, так как здесь вся торговля производится в Ганже. Удивительно, что здешние армяне, народ сравнительно подвижной и предприимчивый не переносят торговли в Килисакент, где живут они сами и почти все служащие здесь”):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 19:

19 դ․

Հատկանշական է, որ արդեն ԺԹ դարավերջին գանձակեցի որոշ առևտրականներ, իրենց գործունեության ոլորտը դուրս բերելով միջազգային ասպարեզ, արտահանվող ապրանքատեսակների հարցում կրկին նախապատվությունը տվել էին երկաթին և մետաքսին, որոնց արտադրությամբ Գանձակը հռչակված էր հարյուրամյակներ շարունակ: Դա է հաստատում նաև լրագրային հետևյալ տեղեկատվությունը. «Գանձակի հարուստ վաճառական Մահտեսի Քերովբէ Տէր Մարտիրոսեանցը, որի ահագին քանակութեամբ ապահովեցրած երկաթն այս քանի ժամանակներս խորտակուեց Վոլգա գետի մէջ...: Այս դէպքում Մահտեսի Քերովբը բախտաւոր է, քան միւս գանձակեցի (նախկին ոստիկան) Վ. Ե.-ն, որը Գանձակից Վարշաւ է ուղարկում մի՝ նոյնպէս ապահովեցրած 10.000 րուբլու արկղ մետաքս, սակայն Վարշաւում մետաքսի տեղ քարեր են ստացւում...»:

«Նոր-Դար», 1895, N 114:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 19-20:

Ի դեպ, եթե մետաքսի արտադրությամբ զբաղվում էին Գանձակի և մերձակա գյուղերի ինչպես հայ, այնպես էլ թուրք բնակիչները, ապա երկաթի արդյունահանումն իրականացվում էր Գետաբեկի և Քարհատի (Դաշկեսան) հանքավայրերում հայերի և գերմանացի գաղութաբնակների ուժերով:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 20:

Ելիզավետպոլի նահանգից Պարսկաստան էին արտահանում հիմնականում հացամթերքներ (տարեկան 8,312 փութ), չորացրած մրգեր (տարեկան 5,428 փութ), կաշվեղեն և կտորեղեն, իսկ ներմուծում թուղթ և մետաղյա գործիքներ:

“Кавказ”, 1904, N 228, с. 3.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 20:

Հայտնի է, որ միջազգային ասպարեզում գործունեություն ծավալած հայ վաճառականները «ստանում են վաճառելի նիւթերը Տաճկաստանից, Պարսկաստանից և Ռուսաստանի զանազան քաղաքներից–Մօսկվայից, Նիժնի վաճառափողոցից, Թիֆլիզից և Բաքուից և այս նիւթերը սպառում են թէ իւրեանց և թէ շրջապատող հայ և թուրք գիւղերի վերայ»:

Մաժակ, Նամակ Գանձակից, «Մշակ», 1873, N 14, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 20:

Հուշարձաններ

Տարիներ շարունակ ադրբեջանցի հետազոտողները ջանք ու եռանդ չէին խնայում Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքում եղած հայկական պատմական հուշարձաններն իբրև աղվանական ներկայացնելու համար: Բունիաթովի, Գեյուշևի, Ախունդովի, Նեյմատովայի, Մամեդովայի և սրանց կարգի մի շարք «գիտնականներ» 1970-80-ական թվականներին մեկը մյուսի հետևից հրատարակում էին գրքեր ու հոդվածներ, որոնցում ամեն կերպ փորձում էին աղվանական ներկայացնել այն ամենը, ինչ հայ մշակույթի անքակտելի մասն էր, սկսած՝ Գանձասարից, Դադի վանք ու Ամարաս, Եղիշ Առաքյալ ու Խաչակապի Թարգմանչաց վանք, Ջուղայի մի քանի հազար խաչքարերով գերեզմանոց և մինչև Գագա Սբ. Սարգիս վանք:
Անշուշտ, հայերիս համար առավել քան հասկանալի է զուտ քաղաքական նկատառումներ հետապնդած գիտական այդ կեղծ հորինվածքների նպատակը: Իսկ նպատակը մեկն էր՝ իրենց խաշնարած թափառական նախնիների հետ որևէ կերպ չառնչվող քրիստոնեական ողջ մշակույթն աղվաններին (որոնք իբրև եղել են իրենց նախնիները) վերագրելով՝ իրավական տեր ու ժառանգորդ հայտարարել ներկայիս ադբեջանցիներին: Այդպես, գրչի մի հարվածով «ալբան-քիլիսաների» և «խաչդաշերի» վերածվեցին հայոց հարյուրավոր եկեղեցիներ ու տասնյակ հազարավոր խաչքարեր:
Մեր օրերում ադրբեջանցիները, փոխելով ռազմավարությունը, այլևս իրենց եռանդը չեն վատնում հայ մշակույթի հուշարձաններն աղվանական ներկայացնելու համար: Այսօր նրանք նույնպիսի ջանադրությամբ ոչնչացնում են այն ամենը, ինչը տարիներ առաջ հայտարարել էին աղվանական: Ցավոք, մենք զրկված ենք աննախադեպ ոճրագործության իրական ծավալների մասին որոշակի խոսք ասելու հնարավորությունից, քանի որ, փաստորեն, ականատեսն ենք ոչնչացվող միայն այն հուշարձանների, որոնք, իրենց տեղադրությամբ մոտ լինելով սահմաններին, ինչ-որ չափով տեսանելի են: Մինչդեռ անհայտ է պատմական այն բոլոր հուշարձանների ճակատագիրը, որոնք հեռու են սահմանամերձ գոտիներից:
Արդեն մի քանի տարի մամուլը գուժում էր բուլդոզերներով պարբերականորեն մաս առ մաս ոչնչացվող Ջուղայի պատմական գերեզմանատան մասին: Հակառակ բազմաթիվ ահազանգերի ու դիմումների՝ ավելի քան 3000 կանգուն խաչքարերով գերեզմանատան ոչնչացումը ոչ միայն չկանխվեց, այլև մինչև 2002 թ. շարունակաբար ավերվելով՝ իսպառ ոչնչացվեց:
Իր պատմական հայրենիքում հայ մարդու արարած մշակութային եզակի այդ հուշահամալիրը փաստացի ոչնչացվեց օրը ցերեկով, մի քանի տարվա ընթացքում և քաղաքակիրթ համայն աշխարհի աչքի առաջ: Կատարվածի մասին իմացանք միայն այն բանի շնորհիվ, որ գերեզմանատունը գտնվում էր ուղղակի Արաքսի ձախ ափին և պարզ տեսանելի էր հակադիր՝ իրանական ափից:
Ջուղայի գերեզմանատան ոչնչացմանը հաջորդեց Ղազախի շրջանում գտնվող Գագա Սբ. Սարգիս վանքի քանդումը և այլն:
Ըստ էության, մենք այսօր դատապարտված ենք լինել սեփական մշակույթի ոչնչացման ականատեսը, իսկ ադրբեջանական թուրքն այս օրերին եռանդագին լծվել է այն միակ դերակատարությանը, որն ունեցել է մեր պատմական հայրենիք սողոսկելու առաջին օրվանից սկսած՝ քանդում է...:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 20:

1864 թ. Վ. Մեվեսը, ճանապարհորդելով Գանձակի նահանգում, փաստել է տեղում պահպանված բազմաթիվ հուշարձանների հայկականությունը. «Նահանգի լեռներով շրջագայելիս ինձ հաճախ էին հանդիպում... քրիստոնեական բնակավայրերի հետքեր: Անհնար է անցնել տաս վերստ, որպեսզի չհանդիպես, ճիշտ է, ամենակոպիտ ճարտարապետությամբ եկեղեցիների ավերակների: Այդ բոլոր եկեղեցիները շինված են գետաքարից, ինչ որ ցեմենտով, որը քարերն այնպես ամուր է միացրել, որ հիմա էլ դժվարությամբ կարելի է քարը դուրս հանել ավերակներից: Այդ ավերակները քրիստոնյա բազմաթիվ բնակիչների, հավանաբար, հայ պատմական հուշարձաններն են այն նահանգում, որն այժմ համարվում է մուսուլմանական: Այդ հուշարձանները վկայում են նաև այն մասին, որ նահանգի լեռնային հատվածը, որը ներկայումս վերածվել է քոչատեղի, ինչ որ ժամանակ եղել է նստակյաց երկրագործների կյանքի համար ամենալավագույն տեղը: Իսկ հիմա ի՞նչ է: Այժմ քոչվորը դուրս է քշել երկրագործին...: Քրիստոնյա գյուղերի ավերակները ապացուցում են, որ այստեղ եղել է և՛ զարգացածություն, և՛ կարողություն, և՛ աշխատանք, միայն թե վաղուց...»:

Мевес В., Очерки Елисаветопольского уезда, “Кавказ”, 1865, N 46, с. 249 (բնագրում՝ “Во время поездок по горам уезда - мне часто попадались следы поселений, как видно, христианских. Нельзя проехать десяти верст, чтобы не встретить развалин церквей, правда, самой грубой архитектуры. Все эти церкви сложены из булыжного камня на каком то цементе, связывающем камни так крепко, что до сих пор с трудом можно вынуть камень из развалины. Эти развалины, - исторические памятники многочисленного христианского населения, вероятно армянского, в провинции, называемой теперь мусульманскою. Эти памятники свидельствуют еще и о том, что нагорная сторона уезда, превращена теперь в кочевки, была когда то лучшим местом для оседлой жизни земледельцев. А теперь что? Теперь номад выжил хлебороба!... Развалины христианских деревень доказывают, что здесь был и разум, и умение, и труд, да только давно...”).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 20-21:

Գրեթե համանման կարծիքն է հայտնել մեկ այլ ուսումնասիրող՝ Ն. Աբելյանը. «Գանձակ և Շամքոր գետերի վերնամասի մահմեդական գյուղերում ցրված ԺԶ դարի հայերեն արձանագրությամբ հայ ճարտարապետության հուշարձանները՝ եկեղեցիները, վկայում են, թե որքան նշանակալի է եղել հայ բնակչությունն այստեղ և թե որքան մեծ են եղել այստեղից հայերի արտագաղթի ծավալները»: Ինչ վերաբերում է այդ կառույցների վիճակին, ապա ականատեսը նշել է. «Այդ եկեղեցիներից մի քանիսն այժմ կանգնած են ավերակների մեջ և, ցավալի է ասել, մերձաբնակ այրում մահմեդականների համար ծառայում են որպես անասնագոմեր»:

Абелов Н. А., Изследование экономическаго быта государственных крестьян Елисаветпольскаго уезда, Елисаветпольской губернии, Тифлис, 1887, с. 14 (բնագրում՝ “Церкви армянской архитектуры, с армянскими надписями XVI века, ныне во множестве разбросанныя по мусульманским селениям, у верховьев рек Ганджа-чай и Шамхор-чай, свидетельствуют, как значительно было здесь армянское население и как велики были некогта массовыя переселения отсюда армян...”). Абелов Н. А., Изследование экономическаго быта государственных крестьян Елисаветпольскаго уезда, Елисаветпольской губернии, Тифлис, 1887, с. 14 (բնագրում՝ “Некоторыя из этих церквей стоят ныне в развалинах и, печально сказать, скотными дворами для живущих вблизи айрумов-мусульман.”).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 21:

1889 թ․

1889 թ. դրությամբ նահանգում գործում էր 11 վանք և 88 եկեղեցի:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8583, թ. 238-239:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 21:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Հովհաննես Բադալյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Ալհարակ լեռ (Կեփաս, Քյափազ)

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Հովհաննես Բադալյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Մարալ լիճ (Մարալ գյոլ)