Ծուղրութ :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

17 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ախալցխա (Շրջան) / Ծուղրութ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալցխայից ուղիղ գծով 5 կմ հյուսիս-արևմուտք` ծովի մակերևույթից 1070-1130 մ բարձրության վրա` Փոցխով գետի ձախակողմյան վտակի հարավարևելահայաց ձորալանջին:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 221:

Պատմություն
1873 թ․

1873 թ. նշվել է. «Այս գիւղի շրջակայ աւերակ եկեղեցիները կ’ապացուցեն, որ այստեղ սկզբէն քրիստոնեայք կը բնակէին: Քանի մի անուններ (Գիօրգի Ծմինդայ, Միքայէլ Ծմինդայ) կը սեփականացնեն Վրաց, բայց Հայոց գերեզմանատան հին մատուռի սեղանը բարձր է և ձախակողմեան պատի մէջ կայ ընծայարան և աւազան: Այս մատուռի մէջ այժմ կը պահեն ջաղրը, որոյ վերայ մեռելները դնելով տանում են թաղելու, ջաղրը գործածում են մինչև այժմ և տաճիկները»:

Ղազազեանց Գ., Ծուղրութ գիւղ, «Մեղու Հայաստանի», 1873, N 32, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 221:

1873 թ․

ԺԹ դարում հողը հիմնականում եղել է արքունական, միայն 1873 թ. մի փոքր մասով պատկանել է կալվածատեր Բայբուրդյանցներին: Նույնն էր վիճակը նաև 1875 թ. «Գիւղի 1/4 մասը պատկանում է Ախալցխացի ամենաերևելի կալուածատէր Բայբուրտեանցին, իսկ 3/4 մասը արքունական է...»:

Ղազազեանց Գ., Ծուղրութ գիւղ, «Մեղու Հայաստանի», 1873, N 32, էջ 2: «Մեղու Հայաստանի», 1875, N 50, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 221:

1918 թ․

1918 թ. մայիսի 3-ին` ցերեկվա ժամը 1-ին, թուրքերը հարձակվում են գյուղի վրա: Ինքնապաշտպանական մարտերի համար վաղօրոք կազմակերպված ծուղրութցիներն առանց խուճապի կարողանում են հաջողությամբ դիմագրավել և ետ մղել թշնամու հարձակումը. «Թուրքերի այս անգամւա յարձակումը լինում է աւելի խիզախ և վճռական. սկսւում է տաք կռիւ: Ծուղրութցիները կռւում են մեծ քաջութեամբ, սակայն թուրքերը օգտւելով իրենց գերազանց ուժից, կարողանում են մօտենալ գիւղի թրքական մասին: Կռիւը դառնում է ձեռնամարտի. ծուղրութցիները ձգում են մի քանի ձեռնառումբ: Խմբապէտ Ղևէնը վիրաւորւում է, նրա օգնական Լևոնը սպանւում է, սակայն գիւղացիները շարունակում են մեծ յամառութեամբ: Թուրքերը չկարողանալով կռիւը շարունակել, դիմում են փախուստի` թողնելով եօթն սպանւած ծուղրութցիների ձեռքում, իսկ աւելի հեռուներում ընկած սպանւածներին և վիրաւորներին կարողանում են վերցնել, տանել: Ծուղրութցիներից սպանւում են ընդամենը 4 հոգի և վիրաւորւում է 1-ը»:

«Շարժում», 1918, N 29, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 221-222:

1918 թ․

Դեպքերի հետագա զարգացումները և մասնավորապես օրավուր խտացող թուրք զորքի կուտակումները գյուղի մերձակայքում ծուղրութցիներին ստիպում են ամրանալ Ախալցխայի հին թաղամասում: Համաձայն 1918 թ. մայիսի 23-ի տեղեկատվության` ծուղրութցիներն արդեն ապաստանել էին նշյալ քաղաքամասում:

«Շարժում», 1918, N 30, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 222-223:

Երկրորդ աշխարհամարտին գյուղաբնակներից մասնակցել է 132 անձ, որից 53-ը չի վերադարձել: Ի հիշատակ ռազմի դաշտում զոհված համագյուղացիների` 1988 թ. Ախալցխա տանող ճանապարհի ձախ կողմում կառուցվել է հուշարձան-կոթող (նախագծի հեղինակ` Համբարձում Սապոնջյան, քանդակագործ` Սեդրակ Կարապետյան):

Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 186, 188-189: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 224:

Հնասեր ծուղրութցիները, ավետարաններից զատ, իրենց տներում պահում են նաև եկեղեցական զանազան այլ իրեր` մասնատուփ, խաչվառ և այլն:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 228:

Գրչօջախներ

Գյուղում ցարդ պահվում է Հովհաննես գրչի ձեռքով 974 թ. ստեղծված 395 էջանոց մագաղաթյա մի Ավետարան, որը գրեթե անխտիր արժանացել է գյուղ այցելողների ուշադրությանը: Ձեռագրի գոյությանն ու նկարագրությանը նվիրված մեզ հայտնի գրավոր առաջին վկայություններից մեկը 1873 թ.-ից է. «Այստեղ կայ մի աւետարան, որ հանգուցեալ Կարապետ եպիսկոպոսը բերել է Կարնոյ մօտ Սպերու սուրբ Յովհաննէս վանքից միւս զարդերի հետ...»: Մեկ այլ տեղեկություն էլ հավելում է, որ գաղթի ժամանակ այս ավետարանը Իլիջա գյուղից Ծուղրութ է հասցրել Անախաս Սապոնջյանը (ի դեպ, այս տոհմի հետագա ներկայացուցիչների մոտ էլ պահվում է առ այսօր):

«Մեղու Հայաստանի», 1873, N 32, էջ 2: «Հայրենիք», 2007, N 4, էջ 7: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 226:

1884 թ․

1884 թ. վկայություններից մեկի համաձայն` ձեռագիրը պահվում է գյուղի Սբ. Սիոն եկեղեցում. «Եկեղեցումս կայ մի աւետարան գրչեայ երկաթագիր, մագաղաթի վերայ, գրուած հայոց ՆԻԳ թվին, որ ունի մեծ բազմութիւն ուխտաւորների»:

«Արձագանք», 1885, N 4, էջ 58: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 226:

1893 թ․

1893 թ. նշվել է. «...ոչ միայն ջերմեռանդ ուխտաւորների, այլև հնագէտների ուշադրութիւնն է գրաւած: Հ. Ղևոնդ Ալիշանը մի քանի անգամ խնդրեց և ստացավ յիշեալ հռչակաւոր Աւետարանի յիշատակարանի պատճէնները: Կոմսուհի Ուվարովան և այլք նոյնպէս լուսանկարներ են վերցրել նորանից»:

«Արձագանք», 1893, N 23, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 226:

1898 թ․

Ավետարանի մասնագիտական, թեկուզ և համառոտ առաջին քննությունը ներկայացվել է 1898 թ.:

Յովսէփեան Գ., Ծղրութի հին աւետարանը, «Արարատ», 1898, էջ 519: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 227:

1930 թ. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի տեղակալը փորձ է անում Ծուղրութի հռչակավոր Ավետարանը փոխադրել Էջմիածին. «Ձեզ մօտ գտնւում է մի ձեռագիր Ս. Աւետարան, որը մեր արժէքաւոր ձեռագիրներից մէկն է եւ նրա կորուստը եւ օտարանալը չափազանց մեծ վիշտ կը պատճառէ մեզ: Կորստեան վտանգից ազատելու միակ միջոցն է բերել Ս. Էջմիածին, ուր անկորուստ կը պահպանուի, որպէս աւանդ Ձեր անունով եւ ժամանակին, երբ Ձեր կողմից ցանկութիւն յայտնուի, դարձեալ հնարաւոր կը լինի վերադարձնել Ծուղրութ...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2661, թ. 22: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 227:

1936 թ․

Ավետարանը թանգարան փոխադրելու խնդրով մտահոգ` 1936 թ. գյուղ են այցելում նաև ազգագրագետ-բանահավաք Ստեփան Լիսիցյանի գլխավորած գիտարշավի մասնակիցները, սակայն նրանք էլ ենթարկվում են «...գյուղի կանանց դագանակներով և քարերով հարձակման վտանգին, որոնք զայրացած էին, իմանալով, որ եկած էի իրենց գյուղից 9-րդ դարի «հրաշագործ» Ավետարանը Երևանի թանգարանը տեղափոխելու համար»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 428, ց. 4, գ. 308: Տե՛ս նաև Варданян Л., Степан Лисициан и истоки армянской этнографии, Ереван, 2005, с. 414. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 227:

Այժմ էլ գյուղում պահվող մագաղաթե Ավետարանի նկատմամբ ծուղրութցիները խորին ակնածանքով և երկյուղածությամբ են վերաբերվում, սակայն ակնհայտ է, որ ձեռագիրն արդեն վաղուց մանրէազերծման և հատուկ բուժման կարիք ունի:

Վարդանյան Ա., Ո՞վ կփրկի հնօրյա ավետարանը, «Հայաստան», օրաթերթ, 1995, N 41 (218.936), 20 ապրիլի: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 227:

1893 թ․

Դեռևս 1893 թ. գյուղաբնակի մոտ գտնվող ձեռագիրը` Կարմիր Ավետարանը, եկեղեցի փոխադրելու ցանկության առնչությամբ նշվել է. «Նոյն գիւղի բնակիչ Խաչատուր Գէնօսեանի մօտ ևս գտնվում է մի մագաղաթեայ գրչագիր Աւետարան...: Յիշեալ գիւղացին կատարեալ ուխտատեղի է դարձրել իւր տունը այդ Աւետարանի պատճառով»: Ավետարանն առ այսօր էլ պահվում է Գինոսյանների տանը:

«Արձագանք», 1893, N 23, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 227:

1686 թ․

Տպագիր Ճաշոց. եկեղեցում պահվող տպագիր գրքերի թվում է 1686 թ. Վենետիկում լույս ընծայված «Ճաշոց գիրգ գեղեցկատիպ եւ վայելուչ գաղափարեացել ’ի մատենից հնոց թագաւորացն հայոց տպագրեցեալ ի հայրապետութեան սրբոյն աթոռոյն Էջմիածնի տն. Եղիազարու սրբազան կաթուղիկոսին, ներ տպարանում ճուղայեցի խօճայ Սահրատի որդի պարոն Գասպարին, եւ Թաթէոսի երիցու Երևանցւոյ Համազասպեան, ի թուականութեան Արամեան ՌՃԼԵ, յամսեանն յունվարի ԺԵ, իսկ ի թուի փրկչին 1686, ի Վէնէտիկ»-ը:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 227-228:

18 — 19 դդ․

Ճաշոցն ուշագրավ է ԺԸ-ԺԹ դարերի մի քանի ձեռագիր հիշատակարաններով. «Ես խարբերդցի տ(է)ր Մինասի որդի տ(է)ր Աբրահամս գրեցի: Գրեցաւ գիրս հայոց թ(վի)ն չորս ոբելեանըն ընդ հազարին (1200) հարցմունք... առնին և ոչ գտնին ինի (20) տարին ադաբ (8) գրին: Փառք աւիտեանս արարողին, Աբրահամ անուն էրէցին, 1193 (1779)»:

Հիշատակարանում կիրառված է թվականի առեղծվածագիր տեսակը, այն է` «չորս ոբելեանըն ընդ հազարին» (4 x 50 = 200 + 1000 = 1200), «ինի»` (20, «Ի» տառի անվանումը), «ադաբ» (1 + 4 + 1 + 2 = 8), այսինքն` 1200 + 20 + 8 = 1228 + 551 = 1779 (վերծանությունը` Էմմա Աբրահամյանի): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 228:

1801 թ․

Ճաշոցն ուշագրավ է ԺԸ-ԺԹ դարերի մի քանի ձեռագիր հիշատակարաններով. «... | որդոյն` Ծառուկին, կողակցոյն` Եղսիկին... | կողացաքս` Անթառին եւ դըստերացն Եւային, Սա... | Համասիկ, տր Գրիգորին կողակցուն Մարգրիտին և ամ յ... | մեր նոցին կարդացողաց և լսողաց, որ զողացի ասէ... | թվին հ(այոց) ՌՄԾ (1801)-ին, որ ծախէ կամ...»:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 228:

1820 թ․

Ճաշոցն ուշագրավ է ԺԸ-ԺԹ դարերի մի քանի ձեռագիր հիշատակարաններով. «Այս ճաշոցին չորս տեղ յիշատակութիւն է գրած, | երկուսն կողին, մինն Համբարձման և միւսն Աւագ | Շաբաթին: | Որ էր պապական յիշատակութիւն որդւոց որդի... | յիշատակեալ ի ձեռն որդւոյն Ա(ստուծո)յ շնորհիւն... | որդւոց որդին չունին իրաւունք ծախելոյ կամ ... | որ իւր իսկականն է այս յիշատակութիւնը... | ընթռնուն և յիշէն հոգւոյ... | պապին իւրոյ տ(է)ր Գալուստ ք(ա)հ(ա)ն(ա)յին, որ ընծայեաց իւր... | տոհմից ժառանգաց, ի ծերաց և ի տղայոց անմոռաց... | յիշատակութիւնը, որ է յաւիտեան ամէն, | 1820 (արաբերեն) (1820)»:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 228:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 228:

Ճաշոցն ուշագրավ է ԺԸ-ԺԹ դարերի մի քանի ձեռագիր հիշատակարաններով. «Օվ որ այս գիրը կարդայ վասն ա(ստու)ծոյ խաթերն համար մէկ հայր մեղայ ասէ և այլ ասէ թէ տ(է)ր ա(ստուա)ծըն այս գիր գրօղիս վերջն բարի լինի և տ(է)ր ա(ստուա)ծըն արքայութենին արժանի արասցէ ասէ: Ա(ստուծո)յ եխպար և դուն էլ ամէն, որ իմ մեղայորիս յիշես և յիշեալ լինի Ք(րիստո)ս Յ(իսու)ս ի տ(է)ր մեր ամէն»:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 228-229:

Բնակչություն

Գյուղի ներկայիս բնակիչների նախնիները գաղթել են Կարնո գավառի Իլիջա գյուղից:

Գտնվում է Էրզրումից 16 կմ հյուսիս-արևմուտք` Ղուշչի և Աղվերան գյուղերի միջև: Գավառի կենտրոնական գյուղերից էր: Ներկայումս պաշտոնապես կոչվում է Ըլըջա (Ilica): «Մեղու Հայաստանի», 1873, N 32, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:

1944 թ․

Բացի հայերից` գյուղում մինչև 1944 թ. բնակվել են նաև թուրքեր, որոնք նշյալ թվականին աքսորվել են Ղազախստան: Ծուղրութաբնակ հույներն էլ փոխադրվել են մոտակա հունական Միքելծմինդա (Մուքելծմինդա) գյուղը:

Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 182: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:

Ստորև ներկայացնում ենք Իլիջայից փոխադրված գերդաստանների անունները` Ադամյան, Ալեքսանյան, Անանյան, Ավագյան, Բաբոյան, Գինոսյան, Երանոսյան, Էլիբեկյան, Ինջոյան, Իսկանյան, Իրիցյան, Կարապետյան, Կուզուտյան, Ղազարոսյան, Ղաֆադարյան, Մանասյան, Չախոյան, Պողոսյան, Սաղոյան, Սապոնջյան, Սաֆարյան, Ստեփանյան և Փիլոսյան:

Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 181: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:

Անվանի մարդիկ

Ղաֆադարյան Կարո (20.4.1907, Ախալցխա - 21.12.1976, Երևան). հնագետ, վիմագրագետ, բանասեր: Հեղինակել է «Հայկական գրի սկզբնական տեսակները» (1939), «Հովհաննավանքը և նրա արձանագրությունները» (1948), «Դվին քաղաքը և նրա պեղումները» (հ. 1` 1952, հ. 2` 1982), «Սանահնի վանքը և նրա արձանագրությունները» (1957) և այլ աշխատություններ:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 232:

Տեր-Մկրտչյան Գալուստ (9.4.1860, Ծուղրութ - 3.7.1918, Էջմիածին). հայագետ, պատմաբան, թարգմանիչ, աղբյուրագետ: 1878-1881 թվականներին դասավանդել է Շամախու և Ախալցխայի դպրոցներում: Հեղինակել է «Հայ մատենագրության թվականները» (1913), «Ուրարտյան բևեռագրերի լեզուն» (1893) և այլ աշխատություններ, հայտնաբերել ու հրատարակել Ղազար Փարպեցու «Պատմութիւն Հայոց և Թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան» (1904), Անանիա Նարեկացու «Գիր խոստովանութեան» (1892), «Անանիա Շիրակացի» (1896) բնագրերը և այլն:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 232:

Քահանա

Ստեփան քահանա Տեր-Նահապետյանցը (ծնվ. 1783 թ.). «Ուսեալ է ուսումնարանի Իլիջէ գեղջ, նահանգին Կարնայ զհասարակ ընթերցումն...»: Քահանա է ձեռնադրվել 1826 թ. Կարնո Սբ. Աստվածածին եկեղեցում և մինչև 1830-ի գաղթը ծառայել է հայրենի գյուղի Սբ. Աստվածածին եկեղեցում, իսկ գաղթից հետո` Ծուղրութի «...ի գիւղն Իլիջէ, ի Սբ. Աստուածածնի եկեղեցւոջ և այժմ ծառայէ յԱխալցխայ քաղաքի Ծուղրութ գեղջ Սբ. Յակոբայ եկեղեցւոջ»: 1839 թ. Տեր Ստեփանը տակավին Ծուղրութի ծխատեր քահանան էր:

Հայաստանի ազգայի դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 456, թ. 18: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 229:

1851 թ․

1851 թ. մարտի 24-ին Ծուղրութի համար քահանա է ձեռնադրվել Մկրտիչ Տեր-Սարգսյանցը: 1876 թ. Մկրտիչ Տեր-Սարգսյանցը հոգում էր նաև հարևան Ծիրա գյուղի բնակիչների հոգևոր պահանջները: Նույն թվականին հիշվում է դպիր Հովհաննես Ալեքսանյանը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2658, թ. 4: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 15: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 230:

Հակառակ համեմատաբար բազմամարդ գյուղ լինելու հանգամանքի` Ծուղրութն էլ երբեմն համալրել է քահանայազուրկ գյուղերի շարքը: Այդպես էր 1894 թ., երբ արդեն երկրորդ տարին էր, ինչ գյուղն ապրում էր առանց քահանայի:

«Նոր-Դար», 1894, N 97, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 230:

1904-1909 թվականների համար վավերագրերը Ծուղրութում քահանա են հիշում Վարդան Հովհաննիսյան Վարդանյանցին (ծնվ. 1861 թ., ձեռն. 1896-ի ապրիլի 2-ին):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 795, թ. 66: Տե՛ս նաև “Кавказский календарь на 1909 г.”, Тифлис, 1908, с. 208. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 764, թ. 172: Տե՛ս նաև ֆ. 53, ց. 1, գ. 795, թ. 30: Մեկ այլ տվյալով` ծնվել է 1862 թ. (ֆ. 53, ց. 1, գ. 795, թ. 66): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 230:

1912 թ․

1912 թ. մայիսին բնակիչները բողոքագիր են ներկայացնում իրենց բազմամարդ գյուղն ու հարևան Ծիրան արդեն 7 ամիս առանց քահանայի թողնելու և դրա հետևանքով եկեղեցին փակելու փաստի առթիվ: Երկար որոնումներից հետո ծուղրութցիները վերջապես գտնում են քահանա ձեռնադրելու համար միանգամից երկու հարմար թեկնածուների` Եղիշե Տեր-Հակոբյանին և Գևորգ Բարսեղյանին, որոնցից ի վերջո ընտրվում է առաջինը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 845, թ. 9: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 845, թ. 1, 26: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 230:

1917 թ․

1917 թ. ծխատեր քահանա է հիշվում Եղիշե Տեր-Հակոբյանը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1340, թ. 13: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 231:

Հուշարձաններ

Ծուղրութի մերձակայքում են գտնվում Սբ. Հակոբ, Սբ. Գևորգ, Սբ. Կարապետ, Սբ. Մարիամ Աստվածածին մատուռները:

Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 183: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 229:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Հատված կենտրոնական մասից:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

974 թ. մագաղաթե Ավետարանի արծաթե կազմի երեսը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

974 թ. մագաղաթե Ավետարանի արծաթե կազմի մյուս երեսը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Կարմիր Ավետարանի արծաթե կազմի երեսը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Կարմիր Ավետարանի արծաթե կազմի մյուս երեսը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Կարնո ավանդական գոգնոց:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Կարնո ավանդական գոգնոց:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

974 թ. ձեռագիր ավետարանի կազմը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Մանրանկար

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Մանրանկար

ԺԹ-Ի դարերին վերաբերող տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1840		156	196	352		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1841		135	164	292		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 66-67: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1842		155	187	342		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 76-77: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1844		184	202	386		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 14: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1845		180	198	378		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 70-71: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1847		173	188	361		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 33: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1849		179	190	369		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 39: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1851	49	143	163	306		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 26: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1853		190	172	362		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 37-38: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1854		192	174	366		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 47-48: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1857		210	198	408		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 27-28: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1860		156	145	301		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1861		171	163	334		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 14: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1862		175	168	343		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 26: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1863		175	170	345		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 60-61: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1864		180	173	153		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 2-3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1865		185	174	359		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 19-20: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1866	44	185	174	359		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 73: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1867	42	213	202	415		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 19, 24: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1868	42	219	203	422		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 27: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1869	42	189	166	355		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3856, թ. 36-37: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1870	44	230	210	440		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 85-86: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1871		230	210	440		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 201-202: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1872		288	172	460		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3859, թ. 34: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1873	50	280	185	465		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 76-77, 94-95: Տե՛ս նաև «Մեղու Հայաստանի», 1873, N 32, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1875	60					«Մեղու Հայաստանի», 1875, N 50, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1876		300	290	590		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 29-30: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1877		350	336	686		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 39: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1878		360	345	705		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 204-205: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1880		375	360	735		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 69, 84: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1881		371	348	719		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 47: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1882		381	347	727		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 105: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1883		408	380	788		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 30-31: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1884	70					«Արձագանք», 1885, N 4, էջ 58: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1885		413	382	795		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 13: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1886		425	390	815		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3878, թ. 57: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1887		425	396	821		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 3-4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1888		436	392	828		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3882, թ. 46-47: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1889	70-80	427	404	831		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8583, թ. 115-116: Տե՛ս նաև «Նոր-Դար», 1889, N 83, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1890	71					«Նոր-Դար», 1890, N 171, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1893		447	417	864		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 33-34: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1894		451	423	874		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 54-55: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1897		384	376	760		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 139-140: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1899		389	383	772		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 83-84: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1900		396	391	787		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 58: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1901		406	402	808		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 14, գ. 205, թ. 132-133: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1902		412	494	906		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 15-16: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223:
1905		438	529	967		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 258-259: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 224:
1906		430	415	845		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 42: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 224:
1907	100-110			845		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 240, թ. 2: Տե՛ս նաև Տէր-Ենոքեան Խաչ., Ծուղրութի հայերի կեանքից, «Վտակ», 1907, N 25: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 224:
1908	105	440	436	876		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 39: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 224:
1909		481	448	929		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 764, թ. 108-109: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 224:
1910		450	456	906		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 35-36: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 224:
1912	133	480	470	950		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3920, թ. 49: Տե՛ս նաև ֆ. 53, ց. 1, գ. 845, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 224:
1913		480	460	940		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, 950, թ. 268-269: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 224:
1914		490	470	960	Ի դեպ, ըստ վերջին տեղեկագրի, նույն թվականին գյուղն ուներ 1088 բնակիչ:	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, 1020, թ. 169-170: Տե՛ս նաև Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 196, ց. 1, գ. 64, թ. 7: “Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 203. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 224:
1916	130	432	415	847		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 16-17: Տե՛ս նաև «Համբաւաբեր», 1916, N 30, էջ 941: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 224:
1922				785		Դավթյան Ա., Հայկական և հայախառը բնակավայրերը Վրաստանում, Երևան, 1997, էջ 227: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 224:
1983	347			1155		Դավթյան Ա., Հայկական և հայախառը բնակավայրերը Վրաստանում, Երևան, 1997, էջ 227: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 224:
2007	416	650	550	1200	Ըստ գյուղապետարանի տվյալների:	Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 224: