Ախալքալաք :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

11 դ․ 52 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ջավախք (Գավառ) / Ախալքալաք (Շրջան) / Ախալքալաք (Շրջկենտրոն)

Տեղադրություն

Դարեր շարունակ և այժմ էլ Ախալքալաքը, շնորհիվ իր բարենպաստ աշխարհագրական դիրքի, եղել է և է Ջավախքի կենտրոնը բոլոր առումներով (վարչաքաղաքական, տնտեսական, մշակութային և այլն)։ Ճիշտ է, ներկայումս սոսկ համանուն շրջանի կենտրոնն է, բայց դարձյալ մնում է իբրև երկրամասի գլխավոր և ամենամարդաշատ բնակավայրը: Գտնվում է Փարվանա և Քառասնակն (Ղրխբուլաղ) գետերի միջև, հրվանդանաձև ձգված սարահարթին, ծ. մ. 1690 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 53:

Նոր քաղաքը կից է համանուն հին քաղաքատեղիին հարավից, զբաղեցնում է 2 կմ երկարությամբ և 1 կմ լայնությամբ Քառասնակն և Փարվանա գետերի միջև ընկած հարթավայրը։

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 62:

Պատմություն
11 դ․

Ախալքալաք բերդաքաղաքի հիմնադրման ժամանակը համարվում է ԺԱ դարի սկիզբը: Հայտնի է, որ վրաց Բագրատ Գ թագավորի օրոք՝ 1008-1012 թթ., կառուցվել են Ախալքալաքի աշտարակներն ու դռները, իսկ Բագրատ Դ-ի օրոք՝ 1044-1047-ին, քաղաքի պարիսպները. «Սա շինեաց զպարիսպն Ախալքալաքի. և զի մայր նորա Մարիամ՝ դուստր էր Սենեքերիմայ Հայոց արքայի...»:

«Համառօտ պատմութիւն Վրաց ընծայեալ Ջուանշէրի պատմըչի», Վենետիկ, 1884, էջ 112: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 53:

1064 թ․

Երկու տասնամյակ անց` 1064 թ. Ախալքալաքը 100.000-անոց զորքով կործանում է սելջուկ Ալփասլանը. «Առաջանալով՝ նա բանակեց Ջավալիս կոչվող գավառում և կատաղի մարտ տալով պաշարեց Ախալ քաղաքը, որը և գրոհով գրավեց։ Նա անգթորեն սրի քաշեց ողջ քաղաքը՝ տղամարդկանց ու կանանց, բոլոր քահանաներին, վանականներին ու իշխաններին։ Ամբողջ քաղաքը արյամբ ողողվեց։ Անհամար տղաների ու աղջիկների գերի քշեցին Պարսկաստան, ավար վերցրին ոսկու ու արծաթի, թանկագին քարերի և մարգարիտների անթիվ գանձեր»:

Մանր ժամանակագրություններ, հ. Բ, կազմ.` Հակոբյան Վ. Ա., Երևան, 1956, էջ 133, («...և դարձեալ եկն ՃՌ (100.000)-աւ առ զԱխլքալաք...»): Ալփասլանի կողմից Ախալքալաքի գրավման մասին վկայություն ունի նաև Սամվել Անեցին. «...Էառ և զԱխալ քաղաք» (Սամուէլի քահանայի Անեցւոյ հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց, Վաղարշապատ, 1893, էջ 112)։ Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրություն, Երևան, 1973, էջ 96: Նույն դեպքերի առնչությամբ ունենք նաև հետևյալը. «Ի ՇԺԳ (1064) էառ Ալփասլան սուլտանն զԱխալքալաք և զՅանի...» Մանր ժամանակագրություններ, հ. Բ, կազմ.` Հակոբյան Վ. Ա., Երևան, 1956, էջ 502)։ Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 53:

1175 թ․

1175 թ., ի թիվս Հյուսիսային Հայաստանի մի շարք գավառների ու քաղաքների, Ախալքալաքն ավերում է սելջուկ զորապետ Ելտկուզը. «Ի ՈԻԴ գա աթաբակ Ելտկուզն և պաշարէ զԱնի և քակէ բազում եկեղեցիս ի Շիրակ, ընդ նմին աւերէ զԱխալքաղաք և զՋաւախեթ և առժամայն դառնալով ի Դուին սատակի ինքն...»:

Մանր ժամանակագրություններ, հ. Բ, կազմ.` Հակոբյան Վ. Ա., Երևան, 1956, էջ 500: Տե՛ս նաև՝ Ժամանակագրութիւն Ստեփաննոսի Օրբէլեանի, Երևան, 1942, էջ 18: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 53-54:

1291 թ․

Քաղաքի` 1291 թ. հիշատակությանը հանդիպում ենք Անիի վիմափոր եկեղեցու արևմտյան ճակատին 14 տողով փորագրված արձանագրության մեջ:

«Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 1, կազմ.` Հ. Ա. Օրբելի, Երևան, 1966, էջ 68: Ի դեպ, կիսաեղծ արձանագրության ընթեռնելի հատվածի բովանդակությունը («ԿԱՄԱ[ՒՆ] ԱՅ. | ՊԱՐՈՆՈՒ|ԹԵԱՆ ԱԹԱՊ|ԱԿ ԱՄԻՐՍՊԱՍ|ԱԼԱՐ ՇԱՀԻՆՇԱՀԻ. | ԵՍ ՔՈՐԳԻ ԿԵՆԱՅԿԻՑ | ԻՄ ՍԹԷԷՍ ԿԱՏԱ[Ր|Ե]ՑԱՔ ՄԵՐ ՀԱԼԱԼ ԱՐԴ|ԵԱՆ[Ց] ԶԵԿԵՂԵՑ[ԻՍ]... ԱԽԷԼՔԱՂԱՔ|[ԻՍ...ԹՈՒԻՆ] :ՉԽ: ՍԱՐԳ[ԻՍ]») թույլ է տալիս կարծելու, թե այն վերաբերում է հիշյալ թվականին Ախալքալաքում կառուցված հայոց մի եկեղեցու: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 54:

1484 թ․

Հերթական ավերման Ախալքալաքը ենթարկվել է 1484 թ. մոնղոլ Յաղուբ շահի ձեռքով։ Նա ևս բնակիչների մեծ մասին գերի է տարել։

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, էջ 72: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 54:

1637 — 1828 թթ․

1637-ից արդեն բազմիցս ավերված, բայց կրկին շենացած Ախալքալաքն ընկնում է թուրքական տիրապետության տակ։ Սկսվում է քաղաքի և ողջ գավառի քրիստոնյա բնակչության (հայեր և վրացիներ) բռնի և աննախադեպ դավանափոխությունը։ Այդ ծանր իրավիճակը շարունակվում է մինչև ԺԹ դարի սկիզբը, երբ ռուսները Ախալքալաքը գրավելու մի քանի անհաջող փորձ անելուց հետո, ի վերջո, այն նվաճում են 1828-ին։

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 54:

1831 թ․

Ռուս-թուրքական պատերազմի հետևանքով վերջնականապես ամայացած բերդաքաղաքը նոր բնակիչներն անիմաստ են համարում շենացնել և 1831 թ. նրան կից հարավարևելյան կողմում հիմնում են կանոնավոր հատակագծով նոր քաղաք։ Այն, ինչպես և սպասելի էր ու բնական, կրում է նախկին ավեր քաղաքի անունը՝ Ախալքալաք։

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 54:

1831 թ․

1831 թ-ից սկիզբ առած Նոր Ախալքալաքը 1845-ին իշխանություններից ստանում է ոչ վարչանիստ քաղաքի կարգավիճակ: ԺԹ դարի երկրորդ կեսի ընթացքում, բնակավայրի աստիճանական զարգացմանը զուգահեռ, Ախալքալաքը ստանում է քաղաքային բնակավայրերին հատուկ կարգավիճակներ. «Նոյն տարին (1874 - Ս. Կ.) Ախալքալաքը կը լինի Գ կարգի գաւառական քաղաք, իսկ 1890ին կը դառնայ գաւառական Բ. կարգի քաղաք, և 1896 ին կ՚ստանայ քաղաքային պարզ ինքնավարութիւն»: Այդ թվականից ի վեր քաղաքի ավագ է հիշվում Արշակ Քրիստափորի Գրիգորյանցը (վախճ. 1905 թ.): Չնայած Ախալքալաքը ձեռք էր բերել ինքնավարություն, սակայն 1905 թ. «...էլի քաղաքը կը գտնէք նոյն դրութեան մէջ, ինչ որ տասը, քսան տարի առաջ էր: Դարձեալ նոյն փոշոտ կեղտոտ փողոցները առանց սալայատակի, զուրկ բուսականութիւնից և ջրից, չնայած որ քաղաքը բազմած է երկու յորդառատ գետերի և աղբիւրների մէջ»:

“Кавказский календарь на 1852 г.”, Тифлис, 1851, էջ 294 (”В 1845 году образовался здесь город и с Высочайшого утверждения возведен на степень заштатнаго, с учреждением Полицейского Управления и в ведении Полицейского Коммисара. С того времени город значительно стал расширяться постройками”). Էփրիկեան Հ. Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 66: “Новое обозрение”, 1905, N 150. Տէր-Յակովբեանց, Ախալքալաքի ներկայ վիճակը.– «Արշալոյս», 1906, N 6, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 62:

Բնակչություն
1831 թ․

Նոր Ախալքալաքի բնակեցումը սկիզբ է առնում 1831 թ-ից: Առաջին բնակիչներն էին Ախալցխայից փոխադրված մի քանի հայ ընտանիքներ. «...1831 ին Ախալցխայէն մի քանի հայեր գալով, բերդի հարաւային կողմը կը կառուցանեն սրճատուն, փուռ և քանի մը բնակարաններ: Այնուհետեւ հետզհետէ ուրիշներ եւս գալով բնակութիւն կը հաստատեն, և կ’սկսի ձեւանալ փոքրիկ գիւղ մը...»: Սկզբնական շրջանում զուտ հայաբնակ Ախալքալաքում տասնամյակների ընթացքում բնակություն են հաստատել նաև այլ ազգերի փոքրաթիվ ներկայացուցիչներ (ռուսներ, հրեաներ, վրացիներ, հույներ և այլն): Վերջիններս, ինչպես և հայերը, փոխադրվել էին այլևայլ վայրերից: Հրեաները, օրինակ, գաղթել էին Ախալցխայից («...ունի մօտ վեց հարիւր տուն բնակիչներ, որոնք բացառութեամբ մի քանի տուն Ախալցխայից գաղթած հրէաների, լուսաւորչական հայեր են...») և մինչև իսկ ունեին իրենց առանձին թաղը. «Քաղաքի գեղեցկութեանը չի նպաստում հիւսիսային կողմը գտնուած թաղը, որտեղ բնակւում են մեծ մասամբ հրէաներ և բոշաներ: ...Այդ թաղում, ուր հազիւ յիսուն վաթսուն տուն լինի, խոլերայից մեռան 60-65 մարդ, իսկ քաղաքի միւս մասերից մի մարդ էլ չմեռաւ...»: Ու թեև «Ախալքալաքը կարելի է համարել զուտ հայկական քաղաք, ուր ապրում է հինգ հազար բնակիչ, որոնցից հարիւր հոգի այլ ազգի հազիւ լինի...», այնուամենայնիվ, քաղաքաբնակ հայերի տեսակարար կշիռն ամբողջ բնակչության թվի մեջ ժամանակի ընթացքում անընդմեջ նվազել է: Դա նկատելի է մի քանի տարիների վիճակագրական տվյալների համադրման շնորհիվ:

Էփրիկեան Հ. Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 66: «Մշակ», 1878, N 134, էջ 1: «Նոր-Դար», 1894, N 130, էջ 2-3: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 63:

Անվան ծագում

Քաղաքի անվան ստուգաբանությանն անդրադարձել է Վարդան Արևելցին` նշելով. «Նոր քաղաք, զոր Վիրք Ախալ-քաղաք ասեն»:

Հաւաքումն Պատմութեան Վարդանայ վարդապետի, Վենետիկ, 1862, էջ 101: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 53:

Կառուցապատում
1884 թ․

1884 թ., երբ Ախալքալաքը դեռևս 3-րդ կարգի քաղաք էր, ուներ այսպիսի նկարագիր. «Քաղաքի շինութիւնները քարուկիր են», շատերը սրբատաշ քարով և բաժանուած կանոնաւոր ընդարձակ փողոցներով»: 1890-ականների սկզբին քաղաքի ավելի հանգամանալից նկարագրության մեջ նշվել է. «Ախալքալաքը ունի եօթը բաւական լայն և կանոնաւոր փողոցներ, որոնք կը տրուին ուրիշ վեց, աւելի կարճ փողոցներով: Այս փողոցներէն բաց ի միոյն, միւսները խճուղի չունին, ուստի և սաստիկ ցեխն և փոշին պակաս չեն: Տները ընդհանրապէս քարաշէն են, ցած, միյարկանի և գրեթէ բոլորն ալ արտաքուստ սպիտակացուած: Արեւելեան կողմը կառուցած են մեծ և փոքր երկյարկանի զօրանոցներ»:

«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 42: Էփրիկեան Հ. Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 66: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 62:

1880 թ․

1880 թ. բազմաթիվ ծառատնկումներով հիմնվել է քաղաքի հասարակական պարտեզը. «...որ ծառերով շրջապատուած է, և ունի հովանոց մը. աղբիւր կամ աւազան չունի, մէջը տնկուած սակաւաթիվ ծառերը կը ջրեն ջրհորի ջրով»:

Էփրիկեան Հ. Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 67: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 62:

Ջրամատակարարում
19 դ․

ԺԹ դարի վերջին գրեթե 6000 բնակիչ ունեցող Ախալքալաքը խմելու ջուր էր ստանում բացառապես տեղական աղբյուրներից. «Քաղաքիս ջուրը կը մատակարարեն ձորերու մէջ բղխող 4 պատուական աղբիւրներ. կան նաեւ մի քանի ջրհորներ, որոց ջուրը չեն խմեր»: Ջրի պակասը լրացնելու նպատակով 1895 թ. 27.000 ռ. նախահաշվային արժողությամբ կազմվել է նախագիծ՝ քաղաքից մոտ 3 կմ հեռու գտնվող «Աբլար»-ի աղբյուրների ջուրը Ախալքալաք հասցնելու համար:

“Кавказский календарь на 1854 г.”, Тифлис, 1853, էջ 68: «Նոր-Դար», 1895, N 54, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 62:

1903 թ․

Մեկ այլ նախագծով (1903 թ.), որի նախահաշվային արժեքն էր 4000 ռ., ծրագրվել է ինքնահոս կերպով քաղաք հասցնել Քառասնակն վտակի ջրերը: Այնուամենայնիվ, ինչպես կարելի է եզրակացնել 1913 թ. հրապարակված մի հաղորդումից, վերոհիշյալ նախագծերից և ոչ մեկը կյանքի չի կոչվել. «Ինչպէս բոլորին յայտնի է, մեր քաղաքը գտնւում է քարաժայռի վրայ, նրա երեք կողմը ձորեր են, այդ ձորերի միջով հոսում են Տափարւան գետակը և այսպէս կոչուած Ղըռխ-բուլաղ վտակը: Տափարվան գետակի մէջ է թափւում արևելեան կողմից Կուլիկամի ջուրը, որը մաքուր է և կարելի է գործ ածել թէ խմելու և թէ ուրիշ պէտքերին բաւարարութիւն տալու համար: Սակայն քաղաքի մէջ ջուր բոլորովին չկայ. շատ փորձեր է եղել գետնի տակից ջուր գտնելու և պատրաստելու ջրհորներ, բայց այդ էլ իզուր է անցել: Մեր քաղաքին նախ՝ հարկաւոր է խմելու ջուր ունենալ հենց քաղաքի մէջ: Մեզանից ո՞ւմ յայտնի չէ, թէ ինչպիսի մեծամեծ չարչարանքով քաղաքի բնակչութիւնը ջուր է ստանում «Ղռխբուլաղ» ձորակից: Քաղաքի ազգաբնակութիւնը մեծամեծ ծախսեր է անում, որ կարողանում է ջուր խմել. եթէ հաշւելու լինենք խմելու ջուր ստանալու վրայ ծախսուած փողերը, բաւական մեծ գումար դուրս կը գայ: Որպէսզի քաղաքացիք ազատւեն ահագին փողեր ծախսելուց, միայն խմելու ջուր ունենալու վրայ անհրաժեշտ է, որ օր առաջ մտածւի ձորակից մի որևէ մաքուր ջուր բերելու մասին՝ վերջ տալու այն անտանելի չարչարանքներին, մանաւանդ ձմեռ ժամանակ՝ բուք ու բորանին, որ քաշում են քաղաքացիք»:

“Кавказ”, 1903, N 179. Մալխասեան Մ., Ջրի պահանջը Ախալքալաքում.– «Ջաւախք», 1913, N 26, էջ 207: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 62-63:

1914 թ․

Հերթական անգամ «Աբլար»-ի աղբյուրների ջուրը Ախալքալաք հասցնելու խնդիրը շոշափվում է 1914 թ-ին, երբ քաղաքային ավագի հրավերով Թիֆլիսից գործին տեղում ծանոթանալու նպատակով հրավիրվում են քաղխորհրդի անդամ Արշակ Բաբովը և ճարտարապետ Միխայլովը. «Յարգելի հիւրերը դիտեցին Աբլար կոչւած տեղի հարուստ աղբիւրները, որտեղից ծրագրւած է բերել ջուրը: Ինչպէս իմացանք, պ. պ. ինժեներների տւած զեկուցումից՝ Աբլարի ջուրը իր հատկութեամբ անչափ առողջարար է և լաւ: Եւ յանձն առան մինչև ներկայ ամառ կազմելու դրանց վերաբերեալ պահանջւող մակարդակներն ու այլ նիւթերը՝ ներկայացնելու ի հաստատութիւն. ջուրը քաղաք բերելը, կոյողի և բաղանիք շինելը կնստին ընդամենը մօտ 100-հազար րուբլի: Ի հարկէ, թէև Ախալքալաքը չունի հնարաւորութիւն իր սեփական միջոցներով իրականացնելու այդ ծրագիրը, բայց դիմելու է փոխառութեան կամ ձեռնահասների օգնութեանը»:

«Ջաւախք», 1914, N 9, էջ 70: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 63:

Նկարագրություն

Քաղաքի հարավարևելյան եզրին վեր է խոյանում ծովի մակերևույթից 1883 մ բարձրություն ունեցող Տավշանկա լեռը։ Սրա քաղաքահայաց ստորոտին տարածված է հայոց գերեզմանոցը՝ ԺԹ-Ի դարերի բազմաթիվ շիրմաքարերով, տապանատներով։

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 62:

1851 թ․

1851 թ. Ախալքալաքում բացվել է տոնավաճառ, որը գործում էր յուրաքանչյուր տարվա սեպտեմբերի 1-15-ը:

“Кавказский календарь на 1854 г.”, Тифлис, 1853, էջ 220: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 62:

Հուշարձաններ

Ախալքալաքի տարածքում տարբեր տարիներին կանգնեցվել են հայ երախտավորների զանազան արձաններ, հուշակոթողներ: Աչքի են ընկնում հատկապես մշակույթի տան մոտ գտնվող Մեսրոպ Մաշտոցի արձանը (քանդակագործ՝ Ա. Քոչար), Սբ. Խաչ եկեղեցու բակում 2000 թ. կանգնեցված Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունու մետաղաձույլ արձանը (քանդակագործ՝ Լևոն Գրիգորյան), Դերենիկ Դեմիրճյանի, Ջիվանու և այլոց հուշարձանները:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 76:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 20 դ․

Քաղաքի տեսքը Ի դարի սկզբին:

Բնակչություն.

Թվական	Հայեր	Վրացիներ	Այլ ազգեր	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1830	805	5		810	Հայերը կազմում էին բնակչության 99.4 %-ը , այլազգիները` 0.6:	“Кавказский календарь на 1850 г.”, Тифлис, 1849, էջ 36: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 63:
1851	2599		76	2675	Հայերը կազմում էին բնակչության 97.1 %-ը, այլազգիները` 2.8:	“Кавказский календарь на 1852 г.”, Тифлис, 1851, էջ 293, 295: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 63:
1865				2260		А. К-дзе, Этническое состояние Грузии в XIX веке.– “Тифлисский Листок”, 1900, N 61. Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 63:
1883	2811	24	285	3120	Հայերը կազմում էին բնակչության 90.1 %-ը , վրացիներինը` 0.7, այլազգիները` 9.1:	“Кавказский календарь на 1885 г.”, Тифлис, 1884, էջ 204: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 63:
1886	4083	45	175	4303	Հայերը կազմում էին բնակչության 94.9 %-ը, վրացիներինը` 1.0, այլազգիները` 4.0:	“Кавказский календарь на 1897 г.”, Тифлис, 1896, էջ 52-53: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 63:
1896				5303		“Кавказский календарь на 1898 г.”, Тифлис, 1897, էջ 22-23: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 63:
1897				5443		А. К-дзе, Этническое состояние Грузии в XIX веке.– “Тифлисский Листок”, 1900, N 61. Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 63:
1902	5210	91	192	5493	Հայերը կազմում էին բնակչության 94.8 %-ը, վրացիներինը` 1.6, այլազգիները` 3.5:	“Известия Закавказскаго Статисческаго Комитета”, т. 1, N 2, Тифлис, 1904, էջ 80-81: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 63:
1905	5775	158	339	6272	Հայերը կազմում էին բնակչության 92.1 %-ը, վրացիներինը` 2.5, այլազգիները` 5.4:	“Кавказский календарь на 1908 г.”, Тифлис, 1907, էջ 325: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 63:
1916	6151			7055	Հայերը կազմում էին բնակչության 87.2 %-ը:	“Кавказский календарь на 1917 г.”, Тифлис, 1916, էջ 190-193: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 63:
1979	10278	506	2440	13224	Ըստ քաղխորհրդի տվյալների հայերը կազմում էին բնակչության 77.7 %-ը, վրացիներինը` 3.8, այլազգիները` 18.5:	Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 63:

Ուշագրավ է, որ որոշ տարիների համար (1851, 1883, 1886, 1902, 1905) ծխական և պետական վիճակագրական տվյալներում առկա են անհամապատասխանություններ: Դա կարելի է նկատել` համադրելով ներկայացված աղյուսակները.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1841		572	510	1082		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 62-63: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1842		598	521	1119		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 76-77: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1844		644	560	1204		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 13-14: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1845		650	610	1260		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 70-71: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1847		640	624	1264		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 34: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1849		704	712	1416		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 40: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1851	193	553	534	1087		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 26-27: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1853		774	785	1559		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1854		791	793	1584		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 49-50: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1857		898	996	1894		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 52-53: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1860	320	1025	1020	2045		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 65-66: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1861		1032	1014	2046		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 23-24: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1862		1066	1045	2111		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 20-21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1863		1084	1068	2152		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 20-21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1864	327	1117	1107	2224		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 8-9: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1865		1147	1116	2263		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 11-12: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1866	401	1142	1113	2255		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1867		1214	1180	2394		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 20-21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1868		1248	1211	2459		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 27: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1869		1244	1232	2476		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3856, թ. 9: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1870		1285	1253	2538		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 23: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1871		1317	1301	2618		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3858, թ. 10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1872		1355	1333	2688		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3859, թ. 56-57: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1873		1391	1369	2760		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 70-71: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1875				2813		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 19-20: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1876		1456	1451	2907		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 29-30: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1877		1600	1489	3089		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 28-29: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1878		1634	1544	3178		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 217-218: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1880		1745	1644	3389		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 86-87: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1881		1720	1636	3356		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 96-97: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1882		1753	1698	3451		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 42-43: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1883		1881	1715	3596		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 47-48: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1884	600					«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 42: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1886		1953	1758	3711		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3878, թ. 11-12: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1887		2083	1877	3960		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1889		2181	1850	4031		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 64-65: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1890		2227	1886	4113		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 143: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1891		2272	1946	4218		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 142: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1892		2275	1937	4212		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 114: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1893		2282	1945	4227		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 41-42: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1894		2320	1963	4283		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 167-168: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1897		2449	2105	4554		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 140-141: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1898		2510	2167	4677		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 162: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1899		2537	2206	4743		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 93-94: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1900		2571	2233	4804		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 55: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1901		2627	2296	4923		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 67: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1902		2648	2316	4964		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 16-17: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1905		2771	2453	5324		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 259-260: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1906		2771	2453	5324		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 20: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1908	730	2827	2514	5341		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 42: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1910		2928	2600	5528		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 134-135: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1912		2990	2654	5644		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3920, թ. 17-18: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1914		3062	2693	5755	Վիճակագրական մեկ այլ տվյալի համաձայն՝ Ախալքալաքը նույն թվականին ունեցել է 7484 բնակիչ (“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914 էջ 83):	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 6, գ. 1020, թ. 170-171: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1916		3071	2700	5771		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 17-18: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1921		500	400	900	Ի դեպ, 1933 թ. Ախալքալաքի 10-ամյա վրացական դպրոցի աշակերտ Բենո Գվարամաձեի վկայությամբ՝ 1933 թ. քաղաքում բնակվել են միայն 4 տուն վրացի՝ Բերիձե, Գվարամաձե, Միքելաձե... (ბერძენიშვილი ნ., նշվ. աշխ., էջ 109):	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 355, ց. 1, գ. 895, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1979				10278		Ըստ քաղխորհրդի տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64:
1991				15800		საქართველო ენციკლოპედია, ტ. 1, თბილისი, 1997, էջ 287: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 64: