Կարծախ :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

19 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ջավախք (Գավառ) / Ախալքալաք (Շրջան) / Կարծախ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալքալաքից ուղիղ գծով 24 կմ հարավ-արևմուտք, ծ. մ. 1830-1870 մ բարձրության վրա, Խոզաբույն (Խոզապինի) լճի հյուսիսարևելյան ափից 2 կմ հեռու:

Հայաստանի բարձրլեռնային լճերին նվիրված մի տեղեկագրում Խոզապինի մասին նշված է.«Չըլտըր ծովակէն ոչ այնքան հեռի (10 վերսդ), կը գտնուի Խօսաբին մեծ լիճը, որոյ տարածութիւնն է 25 քառակուսի վերսդ. արեւելեան կողմը շղթայակապ լերանց հետ միացած է: Այլ շատ զարմանալի է, որ բնաւ կենդանի էակի նշան չունի և մէջը թողուած ձկներն անգամ արագ անհետացան: Այս կղզւոյս հիւսիսային կողմը՝ ուր ջուրն աւելի խոր է, գրեթէ 10 ձուաձև արհեստական կղզիք կան, որք հազիւ ջրոյ երեսն կերևին, և դալարով ծածկուած են: Այս կըղզեաց ժողովն ալ նոյնպէս ջրաբնակ Հայք կը ժողովեն, վասն զի Տաճիկք չեն դպչիր անոնց, և բնաւ չեն ջնջուիր, վասն զի ինչպէս ծանօթ է, շատ բազմութեամբ հաւկիթ կածեն (իւրաքանչիւրն մինչև 30 հատ) և հետզհետէ առնուածներուն տեղ նոր կը հասցընեն» («Բազմավէպ», 1891, էջ 248): Մեկ այլ աղբյուրի համաձայն՝ «Կարզախի մօտն է համանուն լճակն, որից ամենևին ձուկը չէ դուրս գալի» («Արձագանք», 1885, N 3, էջ 41): Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 282:

Պատմություն
1595 թ․

Համաձայն 1595 թ. կազմված հարկացուցակի՝ Մեծ Կարծախ գյուղն ունեցել է 33 տուն, հարկվել է 26.365 ակչե: Ըստ հարկացուցակում հիշատակված կարծախցի տնատերերի անձնանունների (որոնք կամ զուտ հայկական են, կամ հայոց միջավայրում լայն տարածում գտած օտարոտի անուններ, օրինակ՝ Վարդան, Սարգիս, Հովսեփ, Գրիգոր, Սուքիաս, Կիրակոս, Մկրտիչ, Ումեկ, Անանիկ, Խաչիկ, Սահակ և այլն), Կարծախը եղել է հայաբնակ:

“გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 277-278: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 282:

1705 — 1706 թթ․

1705-1706 թթ.՝ տանուտեր Հյուսեինի օրոք գյուղից հարկվել է 19.165 ակչե:

“ჩილდირის ეიალეთის ჯაბა დავთარი 1694-1732 წწ.”, էջ 118: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 282:

1834 թ․

1834 թվականին կարծախցի թուրքերի՝ դեպի օսմանյան տերություն արտագաղթից և միաժամանակ վերստին հայերով բնակեցվելուց հետո, գյուղը, իբրև եկեղեցապատկան կալվածք, գնվում է Ախալցխայի Սբ. Փրկիչ եկեղեցու համար: Նույն կարգավիճակում Կարծախը հիշվում է նաև 1893 թ.:

Грикоров К., Селение Карзах, СМОМПК, Тифлис, 1893, էջ 92: Գեղամեանց Յ., Կարապետ արքեպիսկոպոս.– «Փորձ», 1876, N , էջ 196: Մեկ այլ աղբյուրի համաձայն՝ գյուղը գնվել է 1841 թ. ապրիլի 18-ին («Մեղու Հայաստանի», 1875, N 38, էջ 1): Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 282:

1892 թ․

1892 թ. Կարծախը Ջավախքի այն սակավաթիվ գյուղերից էր, որը ողջ Կովկասում բռնկված ժանտախտի համաճարակի պատճառով տվել էր զոհերի առավելագույն չափը՝ 30 մարդ:

«Նոր-Դար», 1893, N 30, 20 փետրվարի: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:

Գրչօջախներ
1723 թ․

Կարծախն իբրև գրչօջախ հիշվում է 1850 թ. այստեղ ստեղծված մի ձեռագիր հիշատակարանի առիթով. «Յիշատակարան Աւետարանի միոյ ի Կարծախ գիւղն (1723 թ.)»:

«Ցուցակ Ձեռագրաց», հ. Բ, Երևան, 1970, N 9983, էջ 1024: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 282:

Բնակչություն

Գյուղի ներկայիս բնակիչների նախնիները փոխադրվել են Էրզրումի նահանգի Մեծ Դու, Օկոմ (Հոկամ), Ավգովեր (Ալվար) և Նիստ գյուղերից նախ՝ Կարսի մարզի Չամդուրա գյուղը 1829-30 թթ., ապա 4 տարի անց փոխադրվել Ջավախքի Կարծախ գյուղը: Հայտնի է, որ մինչև 1834 թ. ներկայիս Կարծախը թրքաբնակ էր:

Մեծ Դուն հայաբնակ գյուղ էր` Էրզրումի նահանգի Բասեն գավառում՝ Էրզրում (Կարին) քաղաքից կմ 16 կմ հյուսիս-արևելք: Այժմ վերանվանված է Büyüktüy. Օկոմը հայաբնակ գյուղ էր` Էրզրումի նահանգի Բասեն գավառում՝ Արաքսի ձախ վտակ Մուրցի ձախակողմում: Այժմ վերանվանված է Այժմ վերանվանված է Ügümü. Ավգովերի տեղադրությունն անորոշ է: Նիստը (Երկնիստ) հայաբնակ գյուղ էր` Էրզրումի նահանգի Էրզրում գավառում՝ Էրզրում (Կարին) քաղաքից կմ 8,5 կմ հյուսիս-արևմուտք: Այժմ վերանվանված է Yerlisu. Չամդուրան (Չանդրա) հայաբնակ գյուղ էր` Կարսի մարզի Չլդըր գավառում, Կարծախ գյուղից 10 կմ հարավ, Խոզապին լճի հարավային ափից 4,5 կմ հեռավորության վրա, Չլդըր լճի հյուսիսային ափից՝ 5,5 կմ հեռու: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:

Երկրորդ աշխարհամարտին մասնակցած 580 կարծախցիներից 230-ը զոհվել է:

Դավթյան Ա., Ջավախք, Երևան, 1994, էջ 101: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:

Անվանի մարդիկ

Կարծախը հայտնի աշուղ, երաժիշտ-բանաստեղծ ու ժողովրդական երգիչ Ջիվանու (Սերոբ Ստեփանի Լևոնյան) ծննդավայրն է. «Ահա և բերդ կոչվող այն բլուրը, որի ստորոտում Կիլերթա կոչվող թաղամասի հողածածկ հյուղակում հանգրվանել է Բասենից գաղթած Բենկոյենց Գասպարի բազմանդամ ընտանիքը: Այդ ընտանիքում 1846 թվականին ծնվում է Ստեփանի չորրորդ զավակը՝ Սերովբեն (Ջիվանին)»:

«Սովետական Վրաստան», 3.07.1986, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:

Կառուցապատում

Կարծախը բաղկացած է 3 թաղից. «...Գիւղը բաժանւում է երեք գլխաւոր մասի՝ Կարծախ, Կիլերթա և Նորաշէն: Բոլոր տները քարաշէն են, իրար կից միյարկանի և հողէկտուր: Կարծախ գիւղը համեմատած գաւառիս շատ գիւղերի հետ, տները շինուած են բաւական գեղեցիկ ու փողոցները լայն և ուղիղ են: Գիւղի Կիլերթա և Կարծախ մասերի մէջտեղից հոսում է մի փոքրիկ գետակ, որ բաժանում է գիւղի այդ մասերը միմեանցից»: Կարծախի հյուսիսարևելյան կողմը զբաղեցնող Նորաշեն թաղը հիմնադրվել է 1884 թ.:

«Նոր-Դար», 1896, N 112, էջ 2: Լալայան Ե., Երկեր, հ. 1, Երևան, 1983, էջ 57: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:

Տնտեսություն
1860 թ․

Տնտեսության ազատ կառավարման շնորհիվ 1860-ական թվականների վերջերին Կարծախը ողջ գավառի առավել ծաղկուն գյուղերից էր, որը, սակայն, հետագա տարիներին տեղի տվեց. «Կարծախը սրանից մի 6-7 տարի առաջ համարվում էր գաւառիս ամենահարուստ և առաջադէմ գիւղը: Բայց սա անցաւ կապալով զանազան հաճիների ձեռքը, ամբողջ գիւղի խեղճ երկրագործ դասը սնանկացաւ նիւթապէս և սաստիկ ընկաւ բարոյապէս»:

Պիճիկեան Բ., Ախալքալաք եւ նրա շրջակայքը.– «Մշակ», 1877, N 10, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:

19 դ․

ԺԹ դարի վերջին գյուղում գործել են 5 ջրաղաց, 3 ձիթհան, ունեցել է 9-10 կրպակ:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:

Կիլերթա թաղամասում գրեթե յուրաքանչյուր տուն ունեցել է առանձին ջրհոր:

Грикоров К., Селение Карзах, СМОМПК, Тифлис, 1893, էջ 96: Տե՛ս նաև՝ «Նոր-Դար», 1896, N 112, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2005 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Մեծ Կարծախ	1595 թ․
Կարզախ

ԺԹ-Ի դարերի ընթացքում գյուղի բնակչության թվաքանակն անընդմեջ աճել է: Դա ակնառու է ստորև ներկայացվող աղյուսակից.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1840		326	291	617		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1841		327	293	620		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 63-64: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1842		335	354	639		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 76-77: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1844		365	324	689		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 14-15: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1845		460	440	900		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 72-73: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1847		470	460	930		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 33-34: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1849		494	467	961		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 40-41: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1851	71	447	400	847		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 34-35: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1853		476	470	946		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1854		473	469	942		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 49-50: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1857		508	474	982		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 52-53: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1860		523	506	1029		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 66-67: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1861		584	524	1108		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 23-24: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1862		606	534	1140		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 20-21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1863		624	541	1165		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1864		620	532	1152		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 10-11: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1866	128	619	528	1147		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1867		651	544	1195		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1868		592	576	1168		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 27: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1869		610	598	1208		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3856, թ. 9: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1870		619	608	1227		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 23: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1871		633	636	1269		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3858, թ. 9-10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1872		656	629	1285		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3859, թ. 56-57: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1873		675	632	1307		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 70-71: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1874				1319		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 25-26: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1875	160			1342		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 21-22: Նաև՝ «Մեղու Հայաստանի», 1875, N 44, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1876		726	654	1380		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 29: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1877		833	715	1548		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 28-29: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 283:
1878		838	720	1558		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 217-218: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1880		869	757	1626		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 86-87: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1881		906	778	1684		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 96-97: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1882		919	797	1716		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 42-43: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1883		921	800	1721		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 47-48: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1884	166					«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 41: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1885		965	928	1893		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1886		965	828	1893		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3878, թ. 11: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1887		1145	901	2046		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1889		1180	933	2113		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 64-65: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1890		1218	960	2178		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 143: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1891		1242	995	2237		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 142: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1892		1242	941	2183		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 114: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1893	240	1235	932	2167		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 41-42: Տե՛ս նաև՝ «Մուրճ», 1894, N 5, էջ 793: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1894		1237	946	2183		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 167-168: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1897		1312	1024	2336		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 140-141: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1898		1332	1038	2370		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 163: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1899		1348	1058	2401		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 93-94: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1900		1374	1095	2469		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 55: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1901		1417	1133	2550		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 67: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1902		1475	1167	2642		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 17-18: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1905		1597	1280	2877		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 260-261: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1908	332	1679	1319	2998		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 42: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1910		1798	1391	3189		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 134-135: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1912		1891	1489	3380		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3920, թ. 17-18: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1914		1975	1549	3524	Ի դեպ, նույն թվականի համար մեկ այլ աղբյուրում ցույց է տրված 3088 շունչ (“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, էջ 136):	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 6, գ. 1020, թ. 171-172: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1916		2000	1546	3546		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 18-19: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1918	430	1915	1898	3813		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 469, ց. 3, գ. 2, թ. 1-4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1921		450	350	800		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 355, ց. 1, գ. 895, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284:
1987	279			994		Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 284: