Մակու :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

82 Հուշարձան

Իրան (Երկիր) / Արևմտյան Ատրպատական (Նահանգ) / Մակու (Գավառ)

Պատմություն
1826 թ․

Ռուս-պարսկական երկրորդ պատերազմը. 1826 թ. ամռանը սկսված ռուս-պարսկական երկրորդ պատերազմի ընթացքում ռուսական զորքերը, մի շարք վճռական ճակատամարտերում (Շամքորի, Գանձակի և այլն) պարտության մատնելով Իրանի թագաժառանգ Աբաս-Միրզայի ընդհանուր հրամանատարությամբ գործող պարսից հիմնական ուժերին, գրավում են Շուշին, Երևանը և շարժվում հարավ, անցնում Արաքս գետն ու մտնում Ատրպատականի տարածք:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 13:

Ռուս-պարսկական երկրորդ պատերազմը. 1827 թ. դեկտեմբերի 24-ին գեներալ-լեյտենանտ Ա. Ի. Կրասովսկու զեկուցագրում նշվել է, որ իրեն հասած լուրերի համաձայն` հաշտության պայմանագիր կնքելիս Մակվի խանությունը պետք է մնա Պարսկաստանի տարածքում, սակայն «Մակվի շրջանը Երևանի նահանգի մաս է կազմում: Բնությունը նրան շրջափակել է սարսափելի լեռներով և ձորերով, որոնք ծառայում են ձմեռային և ամառային անասնապահության համար: Ունի թշնամու համար անցանկալի ջուր: Տեղադրությունն ասիական ամենազորեղ ուժերի համար անմատչելի է և ահարկու: Անցումը դեպի այս երկիր այնքան անհարմար է, որ 10 մարդ կարող է այն պաշտպանել` առանց վախենալու ասիական որևէ անթիվ զորքից: Այս երկիրն ունի 31 գյուղ, որոնցից 8-ը` հայկական, որոնցում հաշվվում է 500 տուն հայ: Մնացածում կա շուրջ 3000 տուն քուրդ...: Մակվի երկիրը մշտապես գտնվել է Երևանի խանի անմիջական ենթակայության ներքո...: ...1824 թ. Աբաս-Միրզան ողջ զորքով շարժվել է դեպի Մակվի շրջան` այն գրավելու նպատակով, սակայն նրա կառավարիչը բացահայտ դիմադրություն ցույց տվեց և թույլ չտվեց նրան մոտենալ...: Եթե այս երկիրը մնա Պարսկաստանին, ապա այն կծառայի որպես անվտանգ բույն չար մարդկանց համար, որոնք կսպառնան Արաքսի երկու ափերին փռված Երևանի նահանգին: Իսկ եթե առաջվա պես մնա Երևանի կառավարչության կազմում, ապա այս երկիրը կծառայի խոչընդոտ պարսիկների և թուրքերի չարամիտ շարժումների համար»:

“Русско-армянское сотрудничество в период присоединения Восточной Армении к России 1826-1828 гг.”, сост.: Эвоян В., Казарян Э., Мирзоян С., Оганесян Дж., «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 1978, N 2, էջ 207 (բնագրում` “Макинский округ есть часть Эриванской провинции, природа окружила его ужасными горами и ущельями, служащими для скотоводства зимой и летом, имеет воду, непривлекаемую неприятелем. Местоположение оного неприступное и страшное для самой сильнейшей азиатской силы. Проход в страну сию так неудобен, что 10 человек может безопасно сохранить оный, не опасаясь никакого бесчисленного азиатского войска. В стране сей состоит 31 деревня, из них 8 армянских, в коих считается 500 дворов армян. В оных вмещается около 3000 дымов куртинцев... Страна макинская состояла всегда под непосредственным влиянием эриванского хана... В 1824 году Аббас-Мирза со всем войском своим двинулся к Макинскому округу, с намерением вступить в оный, но правитель оного явно воспрепятствовал ему в том, и недоступил его приблизиться... Если страна сия останется за Пер¬сиею, то послужит она безопасным гнездом злых людей, угрожающих части Эриванской провниции, по обеим сторонам Аракса лежащей, ежели же будет состоять по прежнему в ведомстве эриванского правления, то страна сия послужит преградою всех злонамеренных дви¬жений персиян и турок”. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 13-14:

Թուրքմենչայի պայմանագիրը. ռուս-պարսկական պատերազմն ավարտվում է Պարսկաստանի պարտությամբ, և Թուրքմենչայ գյուղում 1828 թ. փետրվարի 10-ին կնքվում է հաշտության պայմանագիր, ըստ որի` Արևելյան (Կովկասյան) Հայաստանն անցնում է Ռուսաստանի տիրապետության ներքո: Արաքս գետը ճանաչվում է երկու պետությունների նոր սահման: Մակվի խանությունը մնում է Իրանի կազմում:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 14:

Թուրքմենչայի պայմանագիրը. պայմանագրի 15-րդ հոդվածի համաձայն` պարսկական կառավարությունն իր հպատակներին իրավունք է վերապահում մեկ տարվա ընթացքում գաղթել ռուսական տիրապետության սահմանները, ընդ որում, ներգաղթողներին իրավունք է տալիս առանց որևէ մաքսի կամ հարկի տանել իրենց շարժական գույքը. «Ադրբեջան կոչվող մարզի (իմա՛ Ատրպատական, Ա. Հ.) բոլոր բնակիչներին և ասիճանավորներին... կտրվի, այսօրվանից հաշված, միամյա ժամանակամիջոց, որպեսզի նրանք իրենց ընտանիքներով հանդերձ կարողանան պարսկական մարզից ազատ անցնել ռուսական մարզերը, որպեսզի կարողանան դուրս կրել և վաճառել (իրենց) շարժական գույքը, առանց հանդիպելու կառավարության կամ տեղական իշխանությունների կողմից հարուցված որևէ արգելքի: Այդ անձանց կողմից վաճառվող կամ դուրս տարվող գույքն ու իրերը չպետք է ենթարկվեն որևէ մաքսի կամ հարկի: Իսկ անշարժ գույքի նկատմամբ սահմանվում է հինգամյա ժամանակամիջոց` այն վաճառելու կամ նրա վերաբերյալ կամայական կարգադրություն անելու համար»:

Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության և սովետական արտաքին քաղաքականության փաստաթղթերում (1828-1923), Երևան, 1972, էջ 71-72: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 14:

Թուրքմենչայի պայմանագիրը. տվյալներից մեկի համաձայն` «Դաշնագրի մանրամասնութիւնները Ներսէսը ուշ իմացաւ և նորա սրտին ցաւ պատճառեց, նախ` որ Հայոց անունը յատկապէս չէ յիշուած մէջը, և երկրորդ` որ Մաքուի խանութիւնը պէտք է մնայ պարսից ձեռքում: Ներսէսը համարձակ ոճով մի նամակ գրեց Պասկևիչին, ցոյց տալով թէ որքան սխալ է գործել նա Մաքուն պարսից վերադարձնելով: Հպարտ Պասկևիչը շատ վիրաւորուեց Աշտարակցու գրութիւնից...»:

Երիցեանց Ա., Ամենայն Հայոց կաթողիկոսութիւնը եւ Կովկասի Հայք XIX-րորդ դարում, մասն Ա (1800-1832 թթ.), Թիֆլիզ, 1894, էջ 323: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 14:

Թուրքմենչայի պայմանագիրը մեծ նշանակություն է ունենում Արևելյան Հայաստանում հայ բնակչության ավելացման համար, բայց դրա փոխարեն հիմնովին փոխվում է Ատրպատականի, այդ թվում նաև Արտազ գավառի ազգագրական պատկերը:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 14:

19 դ․

Մակվի խանությունը ԺԹ դարի վերջին քառորդում. Հյուսեին խանին հաջորդած Ալի խանը համեմատաբար ավելի ուժեղ տիրակալ Ահմադ սուլթանի թոռն էր և Հյուսեին խանի որդին: Ալի խանը կառավարել է շուրջ 30 տարի և վախճանվել մոտ 90 տարեկանում (հավանաբար 1865 թ.): Ավելի մեծ ճանաչման է հասնում վերջինիս հաջորդած որդին՝ Թեյմուր խանը: Նա կամքի մեծ ուժ ուներ, անսպառ եռանդ, զբաղվում էր ավարառությամբ ու թալանով և իրեն անկախ էր պահում կենտրոնական իշխանությունից: Նրա կառավարման տարիներին մեկ անգամ չէ, որ մայրաքաղաքից ժամանած պետական պաշտոնյաները հեռացվել են Մակվից: Թեյմուր խանը հնազանդեցնում և իր իշխանությանն է միավորում տարածաշրջանի անհնազանդ բոլոր տարրերին, հատկապես քրդերին` նրանց ևս մասնակից դարձնելով անօրինակ թալանին:

Минорский В., Отчет о поездке в Макинское ханство, “Материалы по изучению Востока”, вып. 1, С.Петербург, 1909, с. 6. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 16:

1877 թ․

Մակվի խանությունը ԺԹ դարի վերջին քառորդում. 1877-1878 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ Թեյմուր խանը զենքի ու զինամթերքի մեծ պաշարներ է կուտակում:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 16:

1881 թ․

Մակվի խանությունը ԺԹ դարի վերջին քառորդում. 1881 թ. սարդարի (Էղբալ-օլ-սալթանե) կազմակերպած արշավանքը դեպի Ուրմիա, որտեղ տեր ու տիրական էին թուրքահպատակ շեյխ Ուբեյդուլլայի (Իբայդուլլահ) քուրդ հրոսակները, է՛լ ավելի է մեծացնում խանի հեղինակությունը: Ի դեպ, այդ արշավանքից հետո Թեյմուր խանին շնորհվում է Մակվի տիրակալ անվանումը:

Минорский В., Отчет о поездке в Макинское ханство, “Материалы по изучению Востока”, вып. 1, С.Петербург, 1909, с. 5. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 16-17:

1890 թ․

Մակվի խանությունը ԺԹ դարի վերջին քառորդում. 1890 թ. նշվել է, որ «Մակու կիսանկախ մի գաւառի կեդրոնն է, Թէմուր աղա կոչուած ցեղապետի կառավարութեան տակ, որին, ինչպէս և իր ցեղակիցներին կը պատկանին գաւառին բոլոր հողերը, իսկ երկրագործ գիւղացիք վարձկաններ են աւատական դրութեամբ: Այդ իշխանն իր վիճակ խաղաղ դրութեան մէջ պահած է, աւազակութիւնները զսպելով արևելեան խստութեամբ»:

«Մշակ», 1890, N 147, էջ 3: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 17:

Մակվի խանությունը ԺԹ դարի վերջին քառորդում. Թեյմուր խանը վախճանվել է մոտ 70 տարեկանում` 1895 թ.: Նրան հաջորդում է որդին՝ Մակվի վերջին սարդար Ալի Ղուլի Մուրթուզա խանը (ծնվել է 1863 թ.), որը «...իր հօր հակապատկերն է - հիւանդոտ, վերին աստիճանի կասկածոտ ու փոփոխական մէկն է. ամեն տարի ճանապարհորդում է Կովկաս ու հեռու է մնում տեղական ղալմաղալից, իրան վէքիլ դնելով մէկ ուրիշի»: Ի դեպ, խանի` իշխանության գլուխ անցնելու առնչությամբ Ամենայն Հայոց Մկրտիչ Ա կաթողիկոսն ուղարկել է շնորհավորական ուղերձ, որտեղ մասնավորապես նշվել է. «Ձեր բարեյիշատակ և արդարասէր հօր մահը մեծ վիշտ պատճառեց մեզ, այն Մեծ խանին, որ երկար տարիներ իբրև ժողովրդի հայր արդարութեամբ և խաղաղութեամբ խնամում էր իւր ժողովուրդը, մանաւանդ մեր փոքրաթիւ հայ ժողովուրդը, որոնց վրայ ունեցած հայրական խնամք և հոգածութիւն շատ շատ է և որոնց սրտի մէջ միշտ անմոռաց պիտի մնայ հանգուցելոյ յիշատակը. այս մասին մեք ևս ցաւակից լինելով Մակուայ ժողովրդին աղօթում ենք Ձեր հօր հանգստութեան համար: Լսելով ձեր բարեմասնութիւնները և առ ժողովուրդն ունեցած խնամքը, որ սիրում էք հետևել Ձեր Հօր ուղղութեան և արդարութեան ամէնքին վրայ հաւասար խնամք ունենալով, մանաւանդ Վեհափառ Շահի կողմիցն ևս գնահատուած լինելով Ձեր բարեմասնութիւններ իբրև արժանաւոր հօր արժանի ժառանգի, որ Ձեզ է յանձներ նորա իշխանութիւնը: Մենք անհունս ուրախ եմք այդ մասին և առ այդ իսկ կը յայտնեմք մեր շնորհաւորութիւնը և ուրախութիւնը... Մեք կը յուսամք որ` մեր ժողովուրդ ինչ երջանկութեամբ և ինչ խաղաղութեամբ որ ապրում էր Ձեր Հօր հզօր հովանեաց տակը, վայելելով ամէն բարիքներ և երջանկութիւնը: ...Յանձնում եմք Ձեզ Աստուածային պաշտպանութեան և մեր ժողովուրդն Ձեր խնամոյ»:

Минорский В., Отчет о поездке в Макинское ханство, “Материалы по изучению Востока”, вып. 1, С.Петербург, 1909, с. 17. Նժդեհ, Մակու, «Մուրճ», 1903, N 4, էջ 134-137: Մակվի խանության քաղաքական պատմության ընդհանուր ուրվագիծը տե՛ս նաև Ֆրանգեան Ե., Մակուի խանութիւնը, «Տարազ», 1904, N 9, էջ 72-75 (խանության մասին հոդվածաշարը շարունակվում է N 10, էջ 89-91; N 12, էջ 113-115; N 15, էջ 144-147): Минорский В., Отчет о поездке в Макинское ханство, “Материалы по изучению Востока”, вып. 1, С.Петербург, 1909, с. 4-6, 54. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 14, գ. 43, թ. 41: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 17:

1903 թ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. 1903 թ. դեկտեմբերի 20-ի լրատվություններից մեկի համաձայն` «...Մակւայ Թէմուր խանի որդին խորամանկութեամբ թալանեց պարսկահպատակ մի քիւրդ ցեղապետի և քշեց նրան իր տուն-տեղից: Դրա պատճառով աշիրէթները միացած տաճկասահմանաբնակ զօրքերի ու քրդերի հետ` յարձակւեցին Մակւայ Չալդերանի մասի վրա, բերին մեծ քանակութեամբ թալան - ոչխար, տաւար ևլն, աւերեցին գիւղեր և սպանեցին 30-ից աւելի մարդ, որոնց մէջ կային մի քանի սէյիդներ ու վաճառականներ: Այս դէպքից յետոյ պարսկասահմանաբնակ քիւրդեր` հէյտարանցի, բռուկցի, մօտկցի ևլ ցեղերից` 750 տունից աւելի գաղթեցին դէպի Յապաղայի ու Բայազէդի շրջանում, իրենց ցեղապետների մօտ»:

«Դրօշակ», 1904, N 2, էջ 22-23: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 17:

20 դ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. Մուրթուզա խանը ստացել է «Իկբալուս-սլաթանե» կոչումը (1905 թ. դրությամբ ուներ երկու որդի` տասնամյա Աբաս փաշա խանը և երեքամյա Ռիզա Ղուլի խանը, և մեկ դուստր): Գահընկեց է արվել 1925 թ.: Դրանով իսկ վերացել է Մակվի խանությունը:

Ալի Ղուլի Մուրթուզա խանի կառավարման վերջին օրերի ականատեսը գրել է. «[1925 թ. ամռանը Մակու] ... քաղաքում զինուորական շարժում և իրարանցում կար: Ատրպատականի Զինուորական Ընդհանուր Հրամանատար Աբդոլլահ Խան Թահմասբին իր զօրաբանակով Մակու եկաւ և առանց ընդդիմութեան հանդիպելու վերջ տուեց Ալի Ղուլի Մորթուզա Խանի սարդարական ինքնիշխանութեան...» (Աճէմեան Հ., Ս. Թադէի վանքը, մասն I, Թեհրան, 1959, էջ 15): Տե՛ս նաև Բայբուրդյան Վ., Իրանի պատմություն, Երևան, 2006, էջ 599: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 17:

20 դ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. Մակվի սարդարն ուներ իր բանակը, անկախ էր կենտրոնական իշխանությունից և Իրանի շահին տարեկան միայն մի փոքր գումար տուրք էր վճարում: Պաստոր Հանս Ֆիշերը, որը ԺԹ դարի վերջին քարոզչական գործունեություն էր ծավալել Ատրպատականում, նշել է, որ խանի իշխանության տակ էին գտնվում մոտ 600 թաթար (թուրք) և ավելի քան 1000 քրդական գյուղ: Մեկ այլ տվյալով` բնակչության աճի և ըստ այդմ գյուղերի ավելացման հետևանքով խանության ենթակայության ներքո գտնվող գյուղերի քանակը շուրջ 50 տարվա` 1852-1905 թվականների ընթացքում 60-70-ից հասել է 300-ի:

Pastor Hans Fischer, Das Kloster des hl. Thaddäus, Der Christliche Orient, Hheft XI, Nov. 1897, s. 510-511. Минорский В., Отчет о поездке в Макинское ханство, “Ма¬териалы по изучению Востока”, вып. 1, С.Пе¬тер¬бург, 1909, с. 4. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 17:

20 դ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. հարկ է նշել, որ կար տեսակետ, թե` «...կարելի է դրամով գնել Մակուայ խանութիւնը, հաստատուել այնտեղ եւ` աստիճանաբար լայնացնելով այդ շրջանը` թափանցել Թուրքահայաստան»: Այդ տեսակետի հեղինակն էր Արսեն վարդապետ Թոխմախյանը:

Գիւլխանդեան Ա., Յեղափոխական շարժումը Վանի մէջ, «Հայրենիք», 1939, N 7, էջ 142: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 17-18:

20 դ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. Ի դարասկզբին, երբ ռուսական կառավարության հրամանով բռնագրավվում էր եկեղեցապատկան գույքը, 1903 թ. սեպտեմբերի 16-ին Թադեոս առաքյալի, Խոյի և Մակվի առաջնորդ Գևորգ ծ. վարդապետ Նալբանդյանը գրություն է հղում Պարսից արքայից արքային ռուսական իշխանություններից այն պաշտպանելու խնդրանքով. «Ս. Էջմիածնայ և հետևորդ եկեղեցեաց շարժական և անշարժ կալուածներն մեծ մասամբ մեր Արեգնակափայլ Շահերու և մեր նախնեաց նուիրատւութիւնքն եղած են, զորս այժմ ռուս կառավարութիւնը գրաւել կուզէ. այս մասին թէմիս Մակու և Խոյ իրենց շրջակայ բոլոր գիւղերու ազգայինքն իմ միջոցաւս կը խնդրեն Տէրութենէդ, որ բարեհաճիք հարկ եղած բոլոր միջոցներով մեր ժառանգական և այս սուրբ իրաւունքին պաշտպան կանգնել»: Երկու օր անց «...վանահայր և առաջնորդ Ս. Թադէի, Խոյի և Մակուի» Գևորգ ծ. վարդապետը գրում է Ամենայն Հայոց Մկրտիչ Ա կաթողիկոսին ռուս կառավարության եկեղեցապատկան կալվածքների բռնագրավման վճռի դեմ հանրության բարձրացրած բողոքների մասին. «Արարատեան մեր Մայր Աթոռոյ ս. Էջմիածնի և տեղւոյն համօրէն վանօրէից և եկեղեցեաց շարժական և անշարժ կալուածոց անարդար բռնաբարութեանց դժբաղդ լուրը կայծակի արագութեամբ տարածուեցաւ ս. Թադէի Առաքելոյ վանուցս թեմի ազգայնոց մէջ, սրտերնին համակ խոցուած դիմեցին նուաստիս հանրագրութիւններով` միահաղոյն կը բողոքեն ռուս կառավարութեան բռնակալութեանց դէմ... Թէմիս հանրագրութիւններն ներփակած եմ, որք են Մակուէն, Քիշմիշթէփէէն, ս. Թադէի վանքի գիւղէն, Խոյէն, Սէյդավայէն, Տիզէ, և Շուաւ, և Մահլազան և այլն գիւղերէն»:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Է. Խրիմեան Հայրիկը եւ ցարական բռնապետութիւնը (1903-1907), կազմ.` Բէհբուդեան Ս., Երեւան, 2000, էջ 149, 151: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 18:

1907 թ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. ըստ 1907 թ. ապրիլի 21-ի տեղեկատվություններից մեկի` «Իսխանի և Մակւայ մէջ, ինչպէս նաև Երևանեան նահանգի սահմանագլխի վրայ խառնակութիւններ ծագեցան: Մակւայ խանը Էնջիւմէնի կուսակցութեան հնազանդիլ չուզելուն համար վռնդւած է: Խանը յաջողեցաւ Նախիջևան փախչիլ և անկէ Երևան հասնել: Իր ապարանքը և գանձերը թալանւած են»:

«Դրօշակ», 1907, N 4, էջ 64: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 18:

20 դ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. ի դեպ, Մակվի Ալի Ղուլի Մուրթուզա խանը, որն ապստամբության ժամանակ փախել էր Մակվից, մայիսի 23-ի լրատվությամբ գաղտնի վերադառնում է Մակու` իշխանությունը վերստին զավթելու նպատակով:

“Русское слово”, 06 июня (24 мая) 1907 года. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 18:

1907 թ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. 1907 թ. հունիսին Մակվի խանության գյուղացիները «...ռուսական առաջին հեղափոխության հուժկու ազդեցությամբ արթնացել ու գլուխ էին բարձրացրել իրենց շահագործողների դեմ և տեղերում իրենց խորհուրդները` անջումաները հաստատելուց հետո եկել-շրջապատել էին խանական որջը, որպեսզի գրավեն այն ու ոչնչացնեն խանական հողատիրությունը, ֆեոդալական իրավակարգը»:

Ավդալբեգյան Խ. Հ., Գյուղացիական շարժումը Իրանական Ադրբեջանի Մակվա մարզում 1907 թ., «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1968, N 2, էջ 181: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 18:

20 դ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. Ի դարի սկզբներին Մակվի սարդարի` կենտրոնախույս քաղաքականություն վարելու հետևանքով բավական աշխուժացած քրդերի ասպատակություններից ծանր դրության մեջ էր հայտնվել Մակվի թեմը: Մտահոգված նման վիճակով` Ատրպատականի թեմի առաջնորդ, անվանի հայագետ Կարապետ եպիսկոպոս Տեր-Մկրտչյանը 1909 թ. դեկտեմբերի 12-ին Մատթեոս Բ կաթողիկոսին գրում է. «...ի վիճակին Մակուայ, որոյ տէր և դատաւոր սարդարն ո՛չ իմիք հպատակի իշխանութեան, ազատօրէն ասպատակեն քուրդք և քանի մի անաւրէնք յառաջ քան զայս սպանին զերիս հայս, որք յուղի անկեալ գային ի փոքրիկ գեղջէ ի վանս ս. Առաքելոյն Թադէոսի»:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք ԺԶ. Կարապետ եպիսկոպոս Տէր-Մկրտչեան (1866-1915), կազմ.` Ավագյան Գ., Երևան, 2006, էջ 158: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 18:

1911 թ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. 1911 թ. մայիսի 5-ին Տեր-Մկրտչյանը զեկուցագիր է հղում կաթողիկոսական տեղապահ Գևորգ արքեպիսկոպոսին. «Մակուի վիճակը իւր պատմական նշանակութեամբ ու աշխարհագրական դիրքով այնպիսի կարևորութիւն ունի հայութեան համար, որ ամէն ջանք գործ պէտք էր դնել, եթէ հնար էր, այդտեղի հայերի թիւը բազմացնելու և երկու հոյակապ վանքերը շատ աւելի բարեզարդ վիճակի մէջ դնելու, ոչ թէ եղած իսկ աւերակի մատնելու: Ես ամէն կերպ կը ջանամ իմ պարտքը կատարել այս նկատմամբ...»:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք ԺԶ, էջ 231: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 18:

1911 թ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. 1911 թ. հունիսի 29-ին կաթողիկոսական տեղապահ Գևորգ Ե Տփղիսեցու (Ամենայն Հայոց կաթողիկոս` 1911-1930 թթ.) կարգադրությամբ կազմակերպվում է ավերված հայ գյուղերի կարոտյալ բնակիչներին օգնություն բաշխելու գործը, ինչպես նաև Կարապետ եպիսկոպոս Տեր-Մկրտչյանին հանձնարարվում է այցելել վանք՝ վանահոր սպանության և ավերածության հանգամանքները քննելու համար: Բացի այդ` Կովկասի փոխարքայի պաշտոնակատարից խնդրում է, որ Թավրիզի ռուսական գեներալ-հյուպատոսը պահակախմբով ապահովի թեմական առաջնորդի անվտանգությունը տեղում, ինչպես նաև հարկավոր ցուցումներ տա Մակվի և Ղարադաղի խանությունների հայ բնակչությանն ու Թադեոս առաքյալի վանքը պաշտպանելու համար: Այնուհետև Գևորգ արքեպիսկոպոս Սուրենյանցը հուլիսի 2-ին հատուկ հեռագրով դիմում է Պարսից պետության խնամակալ Աբուլ Կասեմին` խնդրելով «...յարգանօք պաշտպանել Ղարադաղի հայերին և Մակուայ Կարավանքը (Ս. Թադէոս առաքեալի վանք), որոնք ենթարկուած են խաների աւերածութեանց»: Մի քանի օր անց՝ հուլիսի 6-ին, Աբուլ Կասեմը պատասխանում է. «Ղարադաղի և Մակուի հայ ժողովրդեան ապահովութիւնը շատ մոտ է իմ սրտին: Հրաման է արձակուած նրանց բնակավայրերում վերականգնել խաղաղութիւնը և պատժել յանցաւորներին: Հաւաստի եղէք իմ սրտանց բարեացակամութեան»:

«Արարատ», 1911, էջ 521, 523, 525, 619: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 18-19:

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. Ղարադաղի և Մակվի խանությունների հայկական գյուղերի թալանի ու ավերի, մարդկային կորուստների ու Թադեոս առաքյալի վանքի վանահայր Թադիկ աբեղայի սպանության կապակցությամբ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը 1911 թ. հունիսի 29-ին կարգադրում է Վրաստանի և Իմերեթի հայոց վիճակային կոնսիստորիայի նախագահ Եփրեմ եպիսկոպոսին և Բաքվի գործակալ Եղիշե ավագ քահանա Գեղամյանցին «ստանալ բարեսէր անձանց ամեն տեսակ նուէրները և ուղարկել Ատրպատականի Հայոց Թեմական Խորհրդին Ղարադաղի և Մակուայ խանութեան աւերուած հայ գիւղերի կարօտ բնակիչներին բաշխելու համար»:

Կոնսիստորիան (< լատ. consistorium- ժողովատեղի) նախահեղափոխական Ռուսաստանում թեմակալ առաջնորդին ենթակա կոլեգիալ մարմին էր՝ օժտված եկեղեցավարչական և եկեղեցադատական որոշակի գործառություններով (տե՛ս Հայկական սովետական հանրագիտարան, հ. 5, Երևան, 1979, էջ 574: “Словарь иностранных слов”, под ред. И. В. Лехина и проф. Ф. Н. Петрова, М., 1955, с. 351): Հայոց եկեղեցու ռուսահպատակ վեց (Երևանի, Վրաստանի, Ղարաբաղի, Շամախու կամ Շիրվանի, Նոր Նախիջևանի և Բեսարաբիայի, Աստրախանի) թեմերում կոնսիստորիաները ստեղծվել են 1836 թ. մարտի 11-ի եկեղեցական կանոնադրությամբ («Պոլոժենիե»): Իրենց թեմերում կոնսիստորիաներն իրականացնում էին եկեղեցու սպասավորների գործունեության վերահսկողությունը, եկեղեցական ծեսերի կատարումը, ամուսնության և ամուսնալուծության ակտերի գրանցումը, դրամական տուրքերի հավաքումը վանքերից, եկեղեցիներից ու դպրոցներից և այլն (ՀԺՊ, հ. V, Երևան, 1974, էջ 212-214): Վրաստանի և Իմերեթի հայոց վիճակային կոնսիստորիան կամ Թիֆլիսի կոնսիստորիան ստեղծվել է 1837 թ. օգոստոսի 6-ին: Նրա իրավասությունները տարածվում էին բուն Վրաստանի, Գանձակի, Ղազախի, Շամշադինի և Լոռվա հայոց եկեղեցիների ու ծխերի վրա: Կոնսիստորիայի կազմը բաղկացած էր թեմի բարձրաստիճան հոգևորականներից թեմական առաջնորդի գլխավորությամբ: Լուծարվել է 1922 թ. (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, առաջաբան): «Արարատ», 1911, էջ 524: Դեպքերի շարադրանքը մանրամասն տե՛ս Սբ. Թադեոս առաքյալի վանքի պատմության մեջ: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 19:

1911 թ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. 1911 թ. հուլիսի 15-ին Սբ. Էջմիածնի սինոդը, Մայր Աթոռի կողմից իբրև նպաստ, Ատրպատականի հայոց թեմական խորհրդին ուղարկում է 200 ռուբլի՝ «բաշխելու Ղարադաղի և Մակուայ արկածեալներին ...յանձնարարելով բաժանել դրամը համեմատ իւրաքանչիւր ընտանիքի կարիքին»: Հուլիսի 23-ին Գևորգ արքեպիսկոպոսը դիմում է Մակվի սարդար Թեյմուր խանին` խնդրելով նրան «խնամք ունենալ իւր իշխանութեան մէջ եղած հայերի և վանքերի վերայ և Ս. Թադէոս առաքեալի վանքի պատճառով ամբաստանուած բանտարկեալներին արձակել, որ կարողանան երկրային բերքերը հաւաքել»: Այդ գրության մասին տեղեկացնում է Ատրպատականի առաջնորդարանին: Հուլիսի 30-ին Գևորգ արքեպիսկոպոսը պատվիրում է Կարապետ Տեր-Մկրտչյանին «յորդոր կարդալ իրանց հօտին սիրով և խաղաղութեամբ վարուել պարսիկ ժողովրդի հետ, հեռի մնալ քաղաքական հոսանքից և հավատարիմ հպատակութիւն ցոյց տալ պարսից պետութեանը»: Օգոստոսի 27-ին կազմված գրություններից մեկից պարզ է դառնում, որ Մայր Աթոռից 200 ռուբլի նպաստ է ուղարկվել Ղարադաղի և Մակվի հայերին:

Էջմիածնի լուսավորչական հայոց սինոդը՝ եկեղեցական բարձրագույն խորհուրդը, ստեղծվել է 1837 թ. փետրվարի 22-ին հայոց եկեղեցու կանոնադրությամբ («Պոլոժենիե», 1836 թ. մարտի 11): Նրա ստեղծումով փաստորեն սահմանափակվում է Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի իշխանությունը: Թեև Սինոդի նախագահը կաթողիկոսն էր, բայց այն գրեթե կիսաանկախ հիմնարկություն էր և գտնվում էր ցարական կառավարության կողմից նշանակված պաշտոնյայի (պրոկուրոր) հսկողության տակ (ՀԺՊ, հ. V, էջ 212-214): Լուծարվել է 1924 թ. հունվարի 1-ին` իր տեղը զիջելով նորաստեղծ Գերագույն հոգևոր խորհրդին (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, առաջաբան): «Արարատ», 1911, էջ 619-621, 627: Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք ԺԶ, էջ 236: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 19:

1913 թ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. 1913 թ. սեպտեմբերի 7-ին Ատրպատականի թեմի առաջնորդ Ներսես վարդապետ Մելիք-Թանգյանը զեկուցագիր է հղում Ամենայն Հայոց Գևորգ Ե կաթողիկոսին պարսկահայերին նյութական աջակցություն ցույց տալու խնդրանքով. «Թէ ինչ սոսկալի խաւարի մէջ են խարխափում պարսկահայերը, Ուրմիոյ, Խոյի, Մակուի, Ղարադաղի շրջաններով, Ձերդ Վեհափառութեան քաջ յայտնի է, գիւղերում կարևոր են դպրոցներ, քահանաներ, տգիտութեան ձեռքից կրօնափոխութեան դէպքերը անհատնելի են... հարկաւոր է դպրոց և քահանայ, դժբախտաբար չկան ո՛չ մեկը և ո՛չ միւսը նիւթականի սղութեան պատճառով»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 57, ց. 2, գ. 1931, թ. 31: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 19:

1914 թ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. 1914 թ. աշնանը, երբ թուրքական զորքը ներխուժում է Ատրպատական, հայ բնակչության հիմնական մասի փախուստից հետո տեղում մնացել էին Սբ. Թադեոսի վանքապատկան երեք գյուղերի բնակիչները, ինչպես նաև Թավրիզի և շրջակայքի 200 ընտանիքներ:

Ստեփան Կերտող, Հայ եկեղեցին Առաջին աշխարհամարտի տարիներին, Ս. Էջմիածին, 2003, էջ 103-104: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 19-20:

1915 թ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. 1915 թ. սկզբին Ռուսաստանի կողմն անցնող «Մակուի հայ ազգաբնակչութենէն մեծ թուով կամաւոր գրուողներ եղած են»: Նույն թվականին Ներսես եպիսկոպոսին Կաթողիկոսական դիվանից հրահանգ է տրվում Մակվի եկեղեցապատկան հողերի խնդիրը կարգավորելու նպատակով մեկնել Մակու: Սակայն քաղաքական դրությունը նկատի ունենալով` հրաժարվում է` այդ մասին մարտի 9-ին Գևորգ Ե կաթողիկոսին հղած գրության մեջ նշելով. «...Թաւրիզ գնալ Մակուի վրայով, նշանակում է գնալ սպանուելու համար, որովհետև Մակուից Թաւրիզ անցնել այժմ անհնար է: Իսկ գնալ Մակու այժմ հողային հարցերով, նշանակում է խաներին գրգռել, որ երեք փոքր գիւղերին կոտորեն և կօնսուլին վշտացնել զուր տեղից այս խառն ժամանակ զանազան հողային հարցերով, երբ սովից, ցրտից կոտորւում են ամեն տեղ, աւելացնելով և հիւանդութիւնները: Թադեոս առաքելոց գիւղերի խնդիրը արծարծելը և յաջողութեամբ վերջացնելը և վանքին յանձնելը եղել է իմ ջանքերով և աշխատանքով...»:

«Կոչնակ», 1915, N 4, էջ 89: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 57, ց. 5, գ. 95, թ. 10-11: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 20:

1915 թ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. 1915 թ. ապրիլի 6-ին Ատրպատականի հայոց թեմի առաջնորդ Ներսես եպիսկոպոս Մելիք-Թանգյանը դիմում է Ամենայն Հայոց Գևորգ Ե կաթողիկոսին արևմտահայ գաղթականներին օգնություն ցույց տալու հետ կապված որոշ հարցերի առնչությամբ. «Ի նկատի ունենալով Մակուի քահանայ տէր Արսէնի գրութիւնը, որով հաղորդում է, թէ Թադէոս Առաքելոյ եւ Քիշմիշթափայի հայերը երկիւղից պատրաստւում են գաղթել, որոշեցինք` խմբի հետ միասին, ապրիլ ամիսը սկզբից, այստեղի գաղթականներին ապահովեցնելուց յետոյ, գնալ Մակուի շրջանը թէ՛ ապահովելու այնտեղի գաղթականներին ապրիլի 15-ից սկսած եւ թէ՛ միջոցներ ձեռք առնելու` գաղթի առաջն առնելու համար: Այս մտքով հեռագրուեց Մակուի հիւպատոսին եւ Տէր Արսէն քահանային: ...Մակուեցոց օգնութիւն կտրուի Ձերդ Վեհափառութան պատուէրի համաձայն ուղարկուած 5000 ռուբլուց...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 57, ց. 5, գ. 95, թ. 15 և շրջ.: Տե՛ս նաև Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք ԺԳ. Գևորգ Ե Սուրենեանց (1847-1930), Երևան, 2005, էջ 313: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 20:

1915 թ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. 1915 թ. ապրիլի 13-ին Ներսես եպիսկոպոսը հեռագիր է հղում Գևորգ Ե կաթողիկոսին` ծանուցելով Արևմտյան Հայաստանում սկսված հայկական կոտորածների և Թադեոս առաքյալի վանքում ապաստանած Վանի, Բերկրիի, Աբաղայի ջարդերից մազապուրծ 160 հայերի մասին: Հաջորդ օրը թեմի առաջնորդի հեռագիրն ուղարկվում է Կովկասի փոխարքա Վորոնցով-Դաշկովին: Ապրիլի 17-ին Ատրպատականի թեմի առաջնորդը Գևորգ Ե կաթողիկոսին տեղեկություններ է հաղորդում Թադեոս առաքյալի վանքում և Արևմտյան Հայաստանում սկսված կոտորածների, Վանի ինքնապաշտպանության մասին. «Ապրիլի 8-ին սանիտարական խմբով գնացինք Մակու-Քիշմիշ Թափա Ս. Թադեոս առաքելոյ գիւղ, ապահովեցրինք բոլոր գաղթականներին Բագուից ստացած գումարով մինչև յուլիսի 1-ը: Նոյն օրը եկան Աբաղայից 60 հոգի, Նզարաւանից 20 հոգի, Մանտանից 20 հոգի և ապա 60 հոգի, բոլորը փախել են մահից՝ թողնելով երախաներ, կանայք տաճիկ-քրդերի ձեռքին: Ամսիս 5-ին պահանջել են Վան քաղաքից 6000 լիրա տաճկական և 6000 հրացան: Հայերը ժամանակ են խնդրել, նրանք չեն տուել: Ամսիս 8-ին սկսել են` խաբելով զենքերը գիւղերից ժողովել և տղամարդկանց հաւաքել ճանապարհների կարգաւորման համար և տանելով միւս գաւառ բոլորին կոտորել են, և շարունակել Վանի, Արճեշի, Բերկրու, Աբաղայի բոլոր գիւղերում կոտորածներ. տղամարդիկ թողնում են տուն տեղ քրդերի ձեռքին և փախչում ով որտեղ կարող է. սոսկալի-սրտաճմլիկ տեսարան էր, երբ 100-ով մտան Թադեոս առաքեալ և քարերը լիզելով աստծուն շնորհակալութիւն արին մահուանից ազատուելու համար»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 57, ց. 5, գ. 81, թ. 75: Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք ԺԳ, էջ 318: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 57, ց. 5, գ. 29, թ. 126 և շրջ.: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 20:

1915 թ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. 1915 թ. ապրիլի 17-ին Ջուլֆայում գտնվող Ներսես եպիսկոպոս Մելիք-Թանգյանը Գևորգ Ե կաթողիկոսին հղած զեկուցագրում նշում է, որ Ջուլֆայում են գտնվում նաև մազապուրծ մակվեցիներ:

Ստեփան Կերտող, Հայ եկեղեցին Առաջին աշխարհամարտի տարիներին, Ս. Էջմիածին, 2003, էջ 104: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 20:

20 դ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. Առաջին աշխարհամարտի տարիներին Կովկասյան ճակատում գործող ռուսական բանակի որոշ զորամիավորումներ մտնում են Ատրպատական և Մակվի գավառ, սակայն Ռուսաստանում հեղափոխության հաղթանակից հետո՝ 1917 թ. դեկտեմբեր-1918 թ. հունվար ամիսներին, հեռանում են Ատրպատականից:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 20:

1918 թ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. 1918 թ. հունվարի 26-ին Մակվի Ալի Ղուլի Մուրթուզա խանը քաղաքի հայ քահանայի և վարպետ Հայրո Բարեյանի միջոցով Ամենայն Հայոց Գևորգ Ե կաթողիկոսին հղում է մի գրություն, որով կաթողիկոսից պահանջում է ամեն ինչ անել արգելելու ռուսական զորքի և կամավորների մուտքը ոչ միայն Մակվի խանություն, այլև այն սահմանանցային կետ օգտագործելու առումով: Կարճ ժամանակ անց Թավրիզից գուժում են, որ «Մակվի խանության հայությունը ենթարկվեց աղետի: Թուրք ասկյարները և տեղի ավազակախմբերը հարձակվեցին հայկական խաղաղ գյուղերի վրա»:

Ստեփան Կերտող, Հայ եկեղեցին Առաջին աշխարհամարտի տարիներին, Ս. Էջմիածին, 2003, էջ 272-273: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 20:

1918 թ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. 1918 թ. ապրիլին տարածաշրջան են ներխուժում թուրքական բանակները և տեղի թուրք ու քուրդ բնակչության մի մասի աջակցությամբ պաշարում Թադեոս առաքյալի վանքը, որտեղ պատսպարվել էին շրջակայքի, հատկապես Վանք (Ղարաքիլիսա) գյուղի հայերը: Սկսվում է անհավասար պայքար մեծաքանակ հակառակորդի և մի բուռ հայերի միջև: Պաշտպանության 33-րդ օրը՝ հուլիսի 2-ին, թուրքերին հաջողվում է ներխուժել վանք: Նրանք կոտորում են ծերերին, վիրավորներին ու հիվանդներին, կողոպտում եկեղեցական սպասքն ու հանդերձանքը: Կոտորվում է նաև Քիշմիշթափա գյուղի բնակչությունը: Ապա հաջորդում են Մակվի հայոց ջարդերը, որոնց վերաբերյալ գրվել է, որ «...կովկասեան թուրքերի միջոցով տաճիկները, տեղական վատ տարրերի և քրդերի հետ յունիս մինչ 10-ը կոտորում են ...Մակու, Քիշմիշթափա և Թադէոս Առաքեալի վանքի գիւղը, մօտ 500 հոգի` նոյնպէս տղամարդիկ»:

Նազլու Հակոբյան-Թադևոսյանը, որ վանքի հունիսյան գոյամարտի ականատեսն ու մասնակիցն էր, դեպքերից շուրջ 40 տարի անց՝ 1959 թ. նոյեմբերի 10-ին, իրանահայ բանասեր Հայկ Աճեմյանին մանրամասնորեն պատմել է իր հուշերի ծալքերում թաքցրած դեպքերի, վանքը գրավելուց հետո թուրք զինվորների գործած դաժանությունների, հայերի բռնի իսլամացման մասին (ինքնապաշտպանական կռիվների մասին մանրամասն տե՛ս Թադեոս առաքյալի վանքի պատմության մեջ): Մակվի գավառի 1914-1918 թթ. դեպքերը նկարագրելիս, ի թիվս այլ նյութերի, օգտվել ենք նաև Հայկ Աճեմյանի անտիպ օրագրից (էջ 131, 134-140): Յարութիւնեան Առ., Անցքերը Ատրպատականում 1918 թւին. Սահմանամերձ գաւառները 1918 թւին, Թաւրիզ, 1919, էջ 77-78: Մեկ այլ աղբյուր ևս վկայում է, որ «Խոյ եւ Մաքու կոտորւել էին 3000 ասորիներ եւ 1000 հայեր, իսկ Քիշմիշ թափա եւ Թադէոս Առաքեալ վանքի գիւղից կոտորւում են 500 հայեր» (Սարօ Յ. (Սարգսյան Հարություն), Ատրպատականի գոյամարտը, Թեհրան, 1964, էջ 77): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 21:

1918 թ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. 1918 թ. հունիսի սկզբներին, երբ Անդրանիկ Օզանյանը, իր 2000 զինակիցներով անցնելով Ջուլֆայով, օգնության է հասնում Խոյի և Սալմաստի հայերին և մի քանի օր տևած կռվից հետո «...յետ է գնում դէպի Նախիջևան, ի վրէժ որի Ալի-Իհսան փաշայի հրամանով կոտորած է առաջ գալիս Մակւայ շրջանում և Խոյում»:

Յարութիւնեան Առ., Անցքերը Ատրպատականում 1918 թւին. Սահմանամերձ գաւառները 1918 թւին, Թաւրիզ, 1919, էջ 78: Ի դեպ, Ալի Իհսան փաշան Թավրիզի հայերին այդ դեպքերի մասին ասել է. «...Անդրանիկը կոտորեց Նախիջևանի թուրքերին, ես էլ հրամայեցի կոտորել Խոյի և Մակւի հայերին» (նույն տեղում, էջ 79): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 21:

1919 թ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. 1919 թ. հունվարի 18-ին մի անանուն հեղինակի` «400 հայեր իսլամացուած, ահաբեկուած և հարեմներում» խորագրով նամակը կարևոր տվյալներ է պարունակում մահմեդականացած մակվահայերի վերաբերյալ. «Մեծ յուսով եկայ Մակու, որ մնացած ժողովրդին օգտակար լինիմ, բայց իմ Մակու գալով նրանց դրութիւնն աւելի ծանրացաւ: Նրանց բռնութեամբ իսլամացրել են: ...Մէկ անգամ գնացել եմ մեր թաղը` թաղին և եկեղեցուն նայելու: Եկեղեցին և թաղի մեծ մասը քար ու քանդ են արուած: Նոյն վիճակին է ենթարկուել և վանքի եկեղեցին: Վանքի եկեղեցու դռները և խորանի դռները տարել են, իսկ սենեակներն էլ նոյնպէս քար ու քանդ են: Վանքի հայերից մէկը Մակու էր եկել ինձ մօտ, այս գրում եմ նրա պատմելով: ...բռնի իսլամացուածները սոսկալի սպառնալիքի տակ են պահւում: Ցուցակագրել եմ բոլորին, 132 հոգի Մակուի հայերից են մնացել, 132 հոգի էլ Քիշմիշ Թափի հայերից, մօտ 90 հոգի էլ` Վանքի հայերից: Մեծ մասը` կին և երեխայ, մերկ և բոբիկ են, բոլորն էլ սոված: Քիչ թէ շատ տանելի դրութիւն ունին արհեստաւորները, կամ խաների տներում ապրողները: Մեծ մասը, թէև իսլամացրուած, սովամահ վիճակումն են: Մահացածներին էլ թաղում են իսլամական ծէսով, իսլամական գերեզմանատնում և թաղի մէջ: Երիտասարդ հարս-աղջիներին տարել են զանազան գիւղեր: Գալիս են ինձ մօտ բարեկամ թուրքեր և խորհուրդ են տալիս, որ հայերի իսլամացուելու մասին ոչ մի առարկութիւն չանեմ: ...իմ գալով աւելի են գրգռուել իսլամացուածների դէմ: Ինչ վերաբերում է հայերի թալանի մասին` յայտնում եմ, որ նրանց գլխովին թալանել են»: Նույն թվականի փետրվարի 8-ին նշվել է, թե Մակվի Արսեն քահանան թեմակալ առաջնորդին հայտնել է, որ Մակվի շրջանում մահմեդականացած հայերի թիվը կազմում է շուրջ 400 անձ, հիմնականում կանայք և երեխաներ: Նույն օրը Ատրպատականի թեմի առաջնորդ Ներսես եպիսկոպոսը գրություն է հղում Պարսկաստանում Մեծ Բրիտանիայի հյուպատոս պ. Բրիստովին` անդրադառնալով 1918 թ. հունիս-հուլիս ամիսների թուրքական զորքի հարձակումներին, սպանություններին, ավեր ու թալանին, խնդրում է օգնել տուժածներին և պատժել հանցավորներին. «...կոտորել են ...Մակւում 500 հոգի, իսկ կանանց բռնաբարել և իսլամացրել են: Խնդրում եմ մնացորդներին, իսլամացածներին ազատելու համար Պարսից կառավարութեան կողմից ուղարկուելիք յանձնախմբի հետ բարի լինէք դնելու Ձեր կողմից մի ներկայացուցիչ թէ՛ Խօյ և թէ՛ Մակու, ազատելու նրանց և յետ պահանջելու կողոպտուած և ի պահ տրուած իրերը և յանձնելու տէրերին, իսկ յանցաւոր չարագործներին, որոնց ցուցակը Այալաթ է ուղարկուած, բանտարկելու և պատժելու»:

«Զանգ», 1919, N 6, էջ 3-4: 1919 թ. հունվարի 25-ին գրած նամակում Արսեն քահանան նշել է. «Այնպիսի սոսկալի աւերումներ, բարբարոսութիւններ, մանուկների սրախոխող լինել, ալան-թալան, բռնաբարում, որպիսին տեղի է ունեցել Մաքւում հազիւ թէ ուրիշ տեղ պատահած լինի: Մաքւում և շրջապատի գիւղերում հազիւ 300 հոգի կանայք և երեխաներ են մնացել, որոնք բոլորն էլ իսլամացած և անելանելի դրութեան մէջ են գտնւում, մերկ, բոկոտն և մատնուած սովի ճիրաններին, հարկաւոր է շուտափոյթ օգնութիւն, այլապէս բոլորն էլ կը կոտորուեն: Մեռնում են տասնեակներով և թաղւում որպէս իսլամներ: ...Օգնութեան հասէք ազատելու այդ բեկորները, որոնք տառապում են իսլամի հարեմներում» («Զանգ», 1919, N 10, էջ 6): «Զանգ», 1919, N 7, էջ 1: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 21-22:

1919 թ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. 1919 թ. փետրվարի 14-ին Ներսես եպիսկոպոս Մելիք-Թանգյանը գրություն է հղում ՀՀ Արտաքին գործերի նախարար Ս. Տիգրանյանին` տեղեկացնելով նաև Մակվի բռնի մահմեդականացրած հայերի և թուրքերի յուրացրած ցորենի մասին. «Մակուի Սարդարից անգլիական հիւպատոսի միջոցով պահանջուեց, որ երեք հայ գիւղերի կենդանի մնացած և բռնի մահմեդականացած հայերին ազատեն և բնակեցնեն իրանց տեղերում: Մակուի երեք հայ գիւղերի ցորենները 300 խալվար պետք է պահանջել Սարդարից, որպիսի պահանջին նա պատասխանել է, որ տաճիկներն են տարել: Ես խնդրեցի պ. Հարրիսոն Մէյնարտից, որ նա անգլիական հրամանատարութեան հասցնի մեր պահանջները, նաև Նախիջևանի գաւառի հայերից գրաւուած 300.000 փութ ցորենը և Մակուի Սարդարից 300 խալվարը յօգուտ Երևանի սովեալների»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 200, ց. 1, գ. 194, թ. 7-8 շրջ.: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 22:

1919 թ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. 1919 թ. հունիսի 11-ին Գևորգ Ե կաթողիկոսը գրություն է հղում Ներսես եպիսկոպոսին` Մակվում հայերի նկատմամբ կատարվող բռնությունների մասին անցկացնել քննություն. «Մակուից ստացած վերջին տեղեկութիւնները շատ մռայլ պատկերով են ներկայացնում տեղական հայերի դրութիւնը: Այնտեղի հայութիւնը, դեռևս տաճիկների այնտեղ գտնուած ժամանակ, հալածանքի եւ սպանութիւնների ենթարկուելով տեղական խանի կողմից մեծամեծ վնասներ է կրել, աւերուելով տնտեսապէս եւ զոհեր տալով մարդկային` բաւական մեծ թուով, իսկ այն հայերը, որոնք այս ու այն պատահարով ազատուած են կոտորածից` իսլամացրած են բռնի եւ այսօր իսկ հնարաւորութիւն չունեն ազատակամ վերադառնալ ո՛չ իրենց բնակավայրերը եւ ո՛չ իրենց եկեղեցու ծոցը: ...Թէեւ Մակուի սարդարը Ձեզ տեղեկագրել է, որ տեղական հայերը յանձնուած են տեղական քահանային, սակայն այդ եւս ճիշտ չէ, որովհետեւ մինչեւ այժմ ոչ մի քայլ չէ արուած սարդարի կողմից այդ նկատմամբ: Միայն այրիներն ու որբերն են, որ ամենայն օր դիմում են քահանաներին եւ իրենց այրերի ու հայրերի ազատագրութիւնը հայցում եւ քաղցից փրկել աղաչում»:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք ԺԳ, էջ 490-491: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 22:

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. Ատրպատականի առաջնորդ եպիսկոպոս Ներսես Մելիք-Թանգյանի` ՀՀ Արտաքին գործերի նախարարությանը 1919 թ. հունիսի 12-ին հղած գրությունից հայտնի է դառնում, որ «Մակվում մնում են 350 թուրքացած (մահմեդականություն ընդունած) հայեր, որոնց համար ուղարկված է Պետրոս վարդապետը (իմա՛ Թադեոս առաքյալի վանքի առաջնորդը, Ա. Հ.)` խնամելու եւ 500 թուման բաժանելու համար, Սարդարը ակնածելով հանրապետությունից իրավունք էր տվել մեր պահանջի հիման վրա նրանց հայ համարել եւ ժողովել հայոց վանքում եւ Քիշմիշ-թափա գյուղում: Շշուկները, թե տաճիկները էլի գալիս են Մակու, վախեցնում է հայերին, չեն կամենում հեռանալ Մակուից, ուր վարում են ստրկական կյանք»:

Ներսես արքեպիսկոպոս Մելիք-Թանգյանի նամակները Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանը (1919 թվական), «Իրան-Նամէ», 2000, N 35, էջ 48: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 22:

1919 թ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. Ներսես եպիսկոպոսը 1919 թ. մայիսի 15-ին Ամենայն Հայոց Գևորգ Ե կաթողիկոսին Ատրպատականի դրության վերաբերյալ հղած զեկուցագրում նշում է. «...կոտորուեցին Մակուի երեք գիւղերը մօտ 500 շունչ, մնացին կանայք և երեխայք, որոնք իսլամացան...: ...Մակու, Խոյ, Սալմաստ, Ուրմիա, Սուլդուզ, Միանտաբ, Ղարադաղի շատ գիւղեր, Աղբակ աւերուած են բոլոր եկեղեցիները, թալանուած են ամէն ինչ: ...Մնացորդ հայութիւնը ...հետևեալն է... Մակուի երեք գիւղի մնացորդ` 350» շունչ:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 57, ց. 5, գ. 198, թ. 1-2: Տե՛ս նաև Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, գիրք Ե. Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածինը Առաջին Հանրապետության տարիներին (1918-1920 թթ.), Երևան, 1999, էջ 129-130: Այլ աղբյուրի համաձայն` 1918 թ. «Միայն Խոյ եւ Մակու 1000 հայեր կը ջարդուին, Ս. Թադէի գիւղերուն մէջ 500 հայեր, այլ խօսքով` այդ շրջանի հայութիւնը գրեթէ կը բնաջնջուի» (Բախտիկեան Ներսէս ծ. վ., Ապրիլեան Եղեռնը եւ պարսկահայերը, «Հասկ» 1965, էջ 175): Մեկ այլ աղբյուր ևս վկայում է 500 հայի սպանդը Մակվում և ավելացնում, որ Խոյի կոտորածից հետո Ալի Իհսան փաշան, Թավրիզ մտնելով, ասել է. «...հրամայեցի Խոյի և Մակուի հայերին էլ կոտորել...» (Աճառյան Հր., Հայ գաղթականության պատմություն, Երևան, 2002, էջ 282): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 22:

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. 1919 թ. հունիսի 11-ին Կաթողիկոսական դիվանի կողմից գրություն է հղվում Ներսես եպիսկոպոս Մելիք-Թանգյանին և լուսաբանվում Մակվի հայերի դրությունը. «Մակուից ստացած վերջին տեղեկութիւնները շատ մռայլ պատկերով են ներկայացնում տեղական հայերի դրութիւնը: Այնտեղի հայութիւնը, դեռեւս տաճիկների այնտեղ գտնուած ժամանակ, հալածանքի եւ սպանութիւնների ենթարկուելով տեղական խանի կողմից մեծամեծ վնասներ է կրել, աւերուելով տնտեսապէս եւ զոհեր տալով մարդկային` բաւական մեծ թուով, իսկ այն հայերը, որոնք այս ու այն պատահարով ազատուած են կոտորածից, իսլամացրած են բռնի եւ այսօր իսկ հնարաւորութիւն չունեն ազատակամ վերադառնալ ո՛չ իրենց բնակավայրերը եւ ո՛չ իրենց եկեղեցու ծոցը: Ձեր կողմից եղած հեռագրական կարգադրումը, որով 500 թուման էիք փոխադրել Ահմէդ խանի միջոցով, մինչեւ այժմ դեռեւս ստացուած, որովհետեւ այդ Ահմէդ խանը այն կողմերում չէ երեւացած իսկ: Եթէ դրամն իսկ ստացուէր, դարձեալ իւր բուն նպատակին պիտի չհասներ, քանի որ բռնի մահմեդականացրած հայ ժողովուրդը չի համարձակւում հայ լինելը յայտնել: Թէև Մակուի սարդարը Ձեզ տեղեկագրել է, որ տեղական հայերը յանձնուած են տեղական քահանային, սակայն այդ եւս ճիշտ չէ, որովհետեւ մինչեւ ոչ մի քայլ չէ արուած սարդարի կողմից այդ նկատմամբ: Միայն այրիներն ու որբերն են, որ ամենայն օր դիմում են քահանաներին եւ իրենց այրերի ու հայրերի ազատագրութիւնը հայցում եւ քաղցից փրկել աղաչում: Այս դրութիւնը նկատի ունենալով Ն.Ս. Օծութիւնը պատուիրեց դիւանիս գրել Գերապատւութեանդ անմիջապէս, անձամբ մեկնել Մակու եւ կամ հնարաւորութեան դէպքում ուղարկել ամենայայտնի վստահելի մի քննիչի տեղն ու տեղը քննելու կատարուած իրողութիւնները, մանրամասն զեկուցագիրը ներկայացնել Վեհափառ Հայրապետին մի առ մի յիշատակութեամբ, թէ ովքե՞ր են վնասուածները, ի՞նչ չափով, ինչո՞վ եւ որչա՞փ դրամական արժէքով, որպէսզի հնարաւոր լինի բոլոր վնասները պահանջել տաճկական կառավարութիւնից, այլեւ ձեռք առնել բոլոր հնարաւոր միջոցները, որպէս զի իսլամացած հայութիւնը ազատագրուի եւ վերադառնայ իւր մայրենի եկեղեցու ծոցն եւ իւր բնակավայրերը: Այս մասին գործի քննութիւնից յետոյ տեղեկագրել են նաեւ անգլիական եւ ֆրանսիական դեսպաններին, խնդրելով նոցա աջակցութիւնը վնասների հատուցման նկատմամբ»: Մեկ օր անց Ներսես եպիսկոպոսը ՀՀ Արտաքին գործերի նախարարին հղված զեկուցագրում անդրադառնում է նաև Մակվի հայերի ծայրահեղ ծանր վիճակին. «Մակւում մնում են 350 թուրքացած հայեր, որոնց համար ուղարկուած է Պետրոս վարդապետը խնամելու և 500 թուման բաժանելու համար. Սարդարը ակնածելով Հանրապետութիւնից իրաւունք էր տուել մեր պահանջի հիման վրա նրանց հայ համարել և ժողովել հայոց վանքում և Քիշմիշթափա գիւղում: Շշուկները, թէ տաճիկները էլի գալիս են Մակու, վախեցնում է հայերին, չեն կամենում հեռանալ Մակուից, ուր վարում են ստրկական կեանք: Արդէօք բարի չէ՞ր լինել Նախարարութիւնը տեղափոխել նրանց Շահթախտի մօտիկ վայրերը՝ առժամանակ՝ մինչև Բայազետը կգրաւուի հայոց զօրքերով և յետայնու հնար կլինի զետեղել նրանց: Իրանց Սարդարը մեծ ուրախութեամբ կօգնի այդ բանում, որպէսզի անվնաս պահած լինի վերջին բեկորները, պատասխանատվութիւնից ազատ լինելու համար: Անշուշտ յետոյ յետ բերելու նպատակով, որովհետև Մակուի գիծը մեզ համար շատ կարևոր է և պէտք է հայացնել»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 57, ց. 5, գ. 173, թ. 17 և շրջ.: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 200, ց. 1, գ. 266, թ. 28-29 և շրջ.: Ի դեպ, Թավրիզից Պետրոս վարդապետն ուղարկվել է Մակու` կոտորածից փրկված և մահմեդականացած հայերին իրենց բնակավայրերում վերաբնակեցնելու նպատակով: Սակայն, ինչպես պարզվում է 1919 թ. հունիսի 2/15-ին Պետրոս վարդապետի` Թավրիզի առաջնորդարան հղած գրությունից, նա համաձայն չի եղել Մակվի սարդարի` հայերն իրենց նախկին բնակավայրերում մնալու առաջարկին: Այնուհետև թեմակալ առաջնորդը հեռագրել է, որ հայերին պետք է բնակեցնել Վանք և Քիշմիշթափա գյուղերում: Խնդրո առթիվ հաջորդ օրը Հայոց առաջնորդարան հեռագիր է հղել Ալի Ղուլի Մուրթուզա խանը («Զանգ», 1919, N 19, էջ 1): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 22-23:

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. 1919 թ. հուլիսի 24-ին Ներսես եպիսկոպոսը գրություն է հղում ՀՀ վարչապետ Ալ. Խատիսյանին Մակվի մահմեդականացած հայերին օգնություն ցույց տալու հարցով. «Յատուկ խնդրում եմ ուշադրութիւն դարձնել Մակուի մահմեդականացած 350 շունչ հայերի վրա, որոնց փոխանորդ Պետրոս վարդապետին տրուած է հրահանգ օգնելու, Ձեզ մօտ գալու. 500 թուման ուղարկել ենք նրանց, այժմ կոպէկ չունենք նրանց օգնելու»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 200, ց. 1, գ. 266, թ. 31-32 և շրջ.: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 23:

1923 թ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. 1923 թ. Թադեոս առաքյալի վանքի վանահայր Պետրոս վարդապետը հետևյալ տեղեկություններն է հաղորդում Մակվի հայերի մասին. «Մակու գիւղաքաղաքին, Թադէի վանքին եւ Քիշմիշ Թափա գիւղին մէջ այժմ կապրին 120 հայեր` Մակու սարդարի հովանաւորութեան ներքեւ: Հայեր իրենք զիրենք քաղաքականապէս եւ ֆիզիքապէս կը զգան ապահով եւ կապրին հանգիստ: Հայերու յարաբերութիւնը տեղական թուրքերու եւ քիւրտերու հետ շատ բարեկամական է եւ հարեւանական հողի վրայ դրուած: Թադէի վանքին մէջ հայերը ունին ջրաղաց, ձիթահանք, կը զբաղին հողագործութեամբ եւ գիւղատնտեսութեամբ: Վանքը ունի մէկ քանի զոյգ լծկաններ: Մակուի մէջ կան թուրք եւ ռուս հիւպատոսներ, որոնք ունին փոստ եւ հեռագրատուն: Հայերու վերաբերմամբ առանձնապէս ուշադիր է եղած ռուսական հիւպատոսը: Ան վանքին մէջ ապրող տասներեք որբերու դրամական օգնութիւն է ցոյց տուած: Այդ որբերը վանահայրը բերած է Թաւրիզ, Ամերիկեան կոմիտէի որբանոցին մէջ ընդունել տալու համար: Մակուի հեռագրական պարսիկ կառավարիչ Աղա Խաթիպը հայերու վերաբերմամբ շատ բարեացակամ է եւ միշտ օգտակար է եղած»:

«Հայաստանի կոչնակ», 1923, N 27, էջ 855: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 23:

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. 1923 թ. սեպտեմբերի 15-ի հաղորդագրություններից մեկում նկարագրվում է Ատրպատականի թեմի առաջնորդ Ներսես եպիսկոպոսի առանձնազրույցն Ատրպատականի ընդհանուր զինվորական հրամանատար Աբդուլլահ խանի հետ, որի ընթացքում առաջնորդը բարձրացնում է հայերի` իրենց բնակավայրեր վերադառնալու խնդիրը, որին էլ Աբդուլլահ խանը պատասխանում է. «Մեր նպատակը եղած է այդ շրջաններուն (Ուրմիա, Սալմաստ, Մակու եւ այլն) վերջնականապէս քաղաքական ամէն խնդիրները կարգադրել, պետական կարգերը վերահաստատել, մշտական խաղաղութիւնը ապահովել եւ ապա թոյլատրել, որ քրիստոնեայ ազգաբնակչութիւնը վերահաստատուի իր բնակավայրին մէջ: ...Այժմ պիտի անցնինք Մակու, այստեղ վերջ պիտի տանք գոյութիւն ունեցող սանձարձակութիւններուն եւ պիտի զսպենք այդ շրջանի խռովարար տարրերը: Այս բոլորէն յետոյ, որ պիտի տեւէ երկու ամիս, քրիստոնեայ ազգաբնակչութեան կը թոյլատրենք վերադառնալ եւ ապրիլ ստեղծուած խաղաղ միջավայրին մէջ: ...Երբ Մակու երթանք, մեր գործերէն մեկն ալ այն կըլլայ, որ Հայոց Թադէի վանքէն սարդարի կողմէ յափշտակուած բոլոր շարժական եւ անշարժ գոյքերը կառնենք եւ կը յանձնենք վանքին»:

«Հայաստանի կոչնակ», 1923, N 37, էջ 1175-1176: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 23-24:

1924 թ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. 1924 թ. օգոստոսի 14-ին Ներսես եպիսկոպոս Մելիք-Թանգյանն Ամենայն Հայոց Գևորգ Ե կաթողիկոսին հղած զեկուցագրում նշում է նաև, որ Մակվի հայերի կոտորածի և ավեր ու թալանի համար Մակվի սարդարի դեմ սկսված դատը տակավին ընթացքի մեջ է. «...չլուծուած զանազան հարցերը ինձնից անկախ պատճառով վախճանական վճիռ դեռ չեն ստացել. Մակուի Սարդարի դեմ դատ է սկսուած 150.000 թումանի 500 հայի կոտորածի և վանքի աւերման պատճառով, յետ պահանջելով Թադէոս առաքելոց Վանքի գիւղը, երկրորդ՝ Ստեփաննոս Նախավկայի հողերի հարցը շատ սուր դրուած է և լուծման է սպասում...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4077, թ. 3-4 և շրջ.: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 24:

1925 թ․

1925 թ. հուլիսի 25-ին կազմված գրություններից մեկում Ներսես եպիսկոպոսը, անդրադառնալով իր պաշտոնաթողության խնդրին, Գևորգ Ե կաթողիկոսին գրում է. «Ես գրել և խոստացել եմ հեռանալ թեմից, երբ կվերջացնեմ Մակուի Նախավկայի հողային մեծ վեճերը, Սալմաստի, Ուրմիոյ տասն հազար տարագիրների ներգաղթի խնդիրը և այլ այդպիսները, և որպիսիքը դժբախտաբար մինչև այսօր չի յաջողուել վերջացնել, մշտապէս ձգձգւում են և թոյլ չեն տալիս խոստմունքս կատարել»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4090, թ. 8-9 և շրջ.: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 24:

1946 թ․

Մակվի խանությունը Ի դարի առաջին քառորդում. Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո՝ 1946 թ. ամռանը, հայության վերջին բեկորները (Մակու քաղաքի և Թադեոս առաքյալի վանքին կից գյուղի՝ Ղարաքիլիսայի հայերը, թվով 200 մարդ), ներգաղթում են Խորհրդային Հայաստան: Դրանով ամբողջությամբ և վերջնականապես հայաթափվում է Արտազը:

Դիւան Ատրպատականի հայոց պատմութեան, հ. Բ, Պէյրութ, 1974, էջ 29, 158: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 24:

Մովսես Խորենացին այս գավառը հիշում է Շավարշական անվամբ։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 3:

Արտազը մ. թ. ա. Է - մ. թ. Դ դարերում. Մակու գավառը նույնացվել է Բիայնիլիի թագավոր Ռուսա Բ-ի (Ք. ա. 685-645) կառուցած Ռուսախինիլի քաղաքի («Ռուսայի քաղաք փոքր») շրջակայքի հետ: Վանի թագավորության և հետագա ժամանակաշրջանում Ռուսախինիլի փոքր քաղաքը եղել է Ուրմիա լճից հյուսիս ընկած երկրամասի կարևորագույն ռազմական կենտրոնը: Ավերակները գտնվում են ներկայիս Բաստամ գյուղի տարածքում` Մակվից շուրջ 85 կմ հարավ-արևելք, որտեղ 1970-ական թվականներին հնագիտական պեղումներ է կատարել Իրանում Գերմանական հնագիտական ընկերության տնօրեն դր. Վոլֆրամ Քլայսը16: Նշյալ ժամանակաշրջանի բերդեր, տաճարներ և այլ հուշարձաններ են հայտնաբերվել նաև Սանգար գյուղում, Ղարազիաեդինի Թախթա ավանում և այլուր:

Ադոնց Ն., Հայաստանի պատմություն. ակունքները (X-VI դդ. մ թ. ա.), Երևան, 1972, էջ 165, 208, 212: Ի դեպ, Ռուսա Բ-ի 16 տողանի արձանագրությունը Ի դարի առաջին տասնամյակներին պահվել է Մակու քաղաքում՝ խաներից մեկի ապարանքի բակում, որտեղ փոխադրվել է հին քաղաքատեղիի ավերակներից: Այդ արձանագրությունը քաղաքի և տաճարի կառուցման մասին է (տե՛ս Հայ ժողովրդի պատմության քրեստոմատիա, հ. 1, էջ 88-89: Հմմտ. Ղափանցյան Գր., Ուրարտուի պատմությունը, Երևան, 1940, էջ 211: Меликишвили Г. А., Урартские клинообразные надписи, М., 1960, N 280. Арутюнян H. B., Корпус урартских клинообразных надписей, Ереван, 2001, N 419, с. 342-343: Ադոնց Ն., Հայաստանի պատմություն. ակունքները (X-VI դդ. մ թ. ա.), Երևան, 1972, էջ 182): Kleiss W., Die Ausgrabungen in der UrartՊischen Burg und Siedlung in Bastam 1977. Տե՛ս Հայ արվեստին նվիրված միջազգային երկրորդ սիմպոզիում, զեկ. ժող., հ. I, Երևան, 1978, էջ 152-161: Հայկական ճարտարապետության պատմություն, հ. I, Երևան, 1996, էջ 116-118: «Երկիր և մշակույթ» կազմակերպության նախագահ Գեղամ Գևոնյանի բանավոր հաղորդմամբ (2000 թ.)՝ Բաստամ գյուղին մերձ քաղաքատեղիի ձորակներից մեկում իրականացված պեղումների ղեկավար Համիդ Խաթիպշահիտը հայտնաբերել է փոքր եկեղեցու մնացորդներ, խաչքարի բեկորներ և վերջիններս տեղափոխել Ուրմիայի թանգարան: Յակոբեան Է., Ատրպատականի հայկական յուշարձանները (անտիպ), էջ 4: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 10:

Արտազը մ. թ. ա. Է - մ. թ. Դ դարերում. Արտազ գավառանունը հայ մատենագրության մեջ առաջին անգամ վկայված է Արտաշես Ա-ի (մ. թ. ա. 189-160 թթ.) օրոք ալանների դեմ տարած հաղթանակի առնչությամբ, երբ Համշենից գաղթած լեռնական ցեղերը վերաբնակեցվում են Մասիս լեռան հարավարևելյան կողմում՝ Շավարշանում, և իրենց անունը տարածում գավառի վրա. «Եւ հրամայեալ Արտաշիսի բնակեցուցանել զնոսա ի հարաւոյ յարեւելից կուսէ Մասեաց, որ կոչէր Շաւարշական գավառ, ի վերայ պահելով զբնիկ անունն Արտազ. քանզի և աշխարհն ուստի գերեցանն՝ Արտազ կոչի մինչև ցայսօր ժամանակի»: Լեռնականների դեմ տարած հաղթական պատերազմի, գերիների և վերջիններիս Շավարշանում բնակեցնելու մասին վկայված է. «Բնակեցուցանէ զգերեալսն ի գաւառին Շաւարշան, որ է Արտազ գավառ»:

Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց , քննական բնագիրը, ներածութիւնը Մ. Աբեղեանի և Ս. Յարութիւնեանի, Երևան, 1991, էջ 182։ Թվում է, թե Արևելյան Վրաստանում գտնվող Արտոզան գյուղանունն աղերս ունի Արտազ տեղանվան հետ (Արտոզան գյուղի մասին տե՛ս Կարապետյան Ս., Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 92): Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, քննական բնագիրը և ներածությունը Վարագ Առաքելյանի, Երևան, 1983, էջ 10։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 10:

5 դ․

Արտազը Ե դարում. վաղ միջնադարում գավառն Ամատունի հայ նախարարական տոհմի ժառանգական սեփականությունն էր: Այստեղով էր անցնում Մեծ Հայքի հինգ գլխավոր ճանապարհներից մեկը՝ Արտաշատ-Էկբատան (այժմ՝ Համադան) ճանապարհը, որը նշված էր Հին հռոմեական Պևտինգերյան քարտեզի (Tabula Peutingeriana, Դ դար) վրա:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 10:

428 թ․

Արտազը Ե դարում. 428 թ. հայոց Արշակունիների թագավորության անկումից հետո Ամատունիները պահում են իրենց իշխանությունն Արտազի նկատմամբ:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 10:

451 թ․

Արտազը Ե դարում. 451 թ. մայիսի 26-ին Արտազ գավառի Ավարայրի դաշտում` Տղմուտ գետի ափին, հայոց բանակը սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ ըմբոստանում է պարսից գերակշիռ ուժերի դեմ. «Սոքա ամենեքեան համագունդք հասանէին ի գործ պատերազմին ի դաշտն Արտազու եւ լինէր հանդէս համարուն վաթսուն եւ վեց հազար այր ընդ հեծեալ եւ ընդ հետեւակ»: Ավարայրի դաշտից բացի` հիշվում է նաև համանուն գյուղը: Ճակատամարտից հետո նահատակների արյամբ սրբացված մարտադաշտի մասին նշվել է. «Նովաւ և դաշտն Աւարայրի պայծառացեալ ծաղկալից լինի, ոչ յանձրեւաբեր ամպոց, այլ ի սուրբ և յարիւնաբուխ վկայից ցանեալ և ցրուեալ սպիտակութիւն սուրբ ոսկերացն»:

Եղիշէի վասն Վարդանայ եւ Հայոց պատերազմին, ի լոյս ածեալ բաղդատութեամբ ձեռագրաց աշխատութեամբ Ե. Տէր-Մինասեան, Երևան, 1957, էջ 100։ Ղազարայ Փարպեցւոյ Պատմութիւն Հայոց եւ թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան, քննական բնագիրը Գ. Տեր-Մկրտչյանի և Ստ. Մալխասյանցի, Երևան, 1982, էջ 162։ Եղիշէ, էջ 188-189։ Տե՛ս նաև Ինճիճեան Ղ., Ստորագրութիւն Հին Հայաստանեայց, Վենետիկ, 1822, էջ 205։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 10:

482 թ․

Արտազը Ե դարում. 482 թ. Հովհաննես Ա Մանդակունի կաթողիկոսի (478-490) օրհնությամբ սպարապետ Վահան Մամիկոնյանը, հայոց բանակի գլուխ անցած, ջախջախում է Հայաստան ներխուժած պարսից բանակին։ Հաղթական ճակատամարտը տեղի է ունենում «...ի գաւառն յԱրտազ...»` Ներսեհապատ գյուղի մոտ:

Ղազարայ Փարպեցւոյ Պատմութիւն Հայոց եւ թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան, քննական բնագիրը Գ. Տեր-Մկրտչյանի և Ստ. Մալխասյանցի, Երևան, 1982, էջ 312: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 10-11:

484 թ․

Արտազը Ե դարում. Արտազ գավառի հիշատակությանը հանդիպում ենք 484 թ. Հեր (Խոյ) գավառի Նվարսակ (այժմ՝ Նիսակ) գյուղում կնքված հայ-պարսկական դաշնագրի կապակցությամբ, երբ պարսից զորապետ Նիխորին հանդիպելու նպատակով Վահան Մամիկոնյանը, դուրս գալով Դվինից, ճանապարհին կանգ է առնում Եղինդ գյուղում, որը գտնվում էր «...ի գաւառն որ կոչի Արտազ...»:

Ղազարայ Փարպեցւոյ Պատմութիւն Հայոց եւ թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան, քննական բնագիրը Գ. Տեր-Մկրտչյանի և Ստ. Մալխասյանցի, Երևան, 1982, էջ 312: Հայ ժողովրդի Ե դարի ազատագրական պայքարի մասին տե՛ս Յուզբաշյան Կ. Ն., Ավարայրի ճակատամարտից դեպի Նվարսակի պայմանադրությունը, Երևան, 1989: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 11:

6 — 7 դդ․

Արտազը Զ-Է դարերում. 564 թ. Հայաստանի մարզպան է նշանակվում Սուրեն Ճիհովր-Վշնասպ պարսիկը: Նրա օրոք հայերի նկատմամբ սաստկանում են հարստահարություններն ու կամայականությունները, ծանրանում են բնակչությունից գանձվող հարկերն ու տուրքերը, ուժեղանում են կրոնական հալածանքները: Պարսից արքունիքը ձգտում է վերացնել Հայաստանի ներքին ինքնավարությունը: Հարկային, վարչական և կրոնական ճնշումներն առաջ են բերում հայ ժողովրդի բոլոր խավերի դժգոհությունը և նրանց մղում ապստամբության (571-572 թթ.), որը կազմակերպում ու գլխավորում են Հովհաննես Բ Գաբեղյան կաթողիկոսը (557-574) և սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանը: Ապստամբությունը վերածվում է պարսկա-բյուզանդական պատերազմի, որում հայերը հանդես են գալիս իբրև բյուզանդացիների դաշնակիցներ: Պատերազմը փոփոխական հաջողություններով և կարճատև ընդհատումներով շարունակվում է 20 տարի: Պարսկական զորքերի մի քանի անհաջող ճակատամարտերից հետո` 576 թ., մեծաքանակ բանակով և փղերի գնդով Հայաստան է արշավում պարսից Խոսրով Ա Անուշիրվան թագավորը (531-579) և Արտազի ու Բագրևանդի վրայով շարժվում Հայաստանի բյուզանդական հատված: Հետապնդելով Վարդանի գլխավորած հայոց զորաբանակին` պարսիկները շրջանցում են Կարին քաղաքը, շարժվում Մելիտինե (Մալաթիա) և այնտեղ ճամբար դնում: Վճռական ճակատամարտում հայերը հաղթանակ են տանում և փախուստի մատնում պարսկական զորքին. «Այս այն Վարդան է, յորոյ վերայ եկն ինքն արքայն Պարսից, կոչեցեալ Անուշ Ըռուան Խոսրով, հանդերձ բազմութեամբ սպառազէն զաւրացն և փղաւք բազմաւք, և ճանապարհ կալեալ ընդ գաւառն Արտազու՝ գնաց ընդ Բագրևանդ, զանց արարեալ զԿարնոյ քաղաքաւ: Եւ կալեալ ճանապարհ գնաց ի Մեղիտինէ և բանակեցաւ դէմ յանդիման նորա»:

Պատմութիւն Սեբէոսի, աշխատասիրությամբ Գ. Վ. Աբգարյանի, Երևան, 1979, էջ 68: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 11:

7 դ․

Արտազը Զ-Է դարերում. Է դարի 30-ական թվականներին Մերձավոր Արևելքում իսլամի դրոշի ներքո հանդես է գալիս քաղաքական նոր ու հզոր ուժ՝ Արաբական խալիֆայությունը: Որդեգրելով նվաճողական քաղաքականություն` արաբները կարճ ժամանակում գրավում են հարևան երկրները և շարժվելով հյուսիս` առաջին անգամ մոտենում են Հայաստանի սահմաններին: 639-641 թթ. նրանք գրավում են Ատրպատականը, 643 թ.՝ մարզպանական Հայաստանի մաս կազմող Մարաց աշխարհը, ապա անցնելով Արաքս գետը՝ ասպատակում են Նախիջևան և Գողթան գավառները: Այստեղ նրանք բաժանվում են երկու մասի: Զորքի մի մասն ավարով ու գերիներով վերադառնում է Ատրպատական, մյուս մասն ավերում է Արտազը և հարձակվում հույն զորավար Պրոկոպիոսի վրա, որը բանակել էր Կոգովիտում. «Եւ մեծ մասն զօրուն հատեալ ասպատակէին յաշխարհս Հայոց ընդ կողմն Պարսից. և առնուին ի գերութիւն զաւանս Մարաց և զգաւառն Գողթն և զդաստակերտն Նախջաւանու. և զբազումս յարանց ընդ սուր անցուցանէին, և զայլս գերի վարեալ կանամբք և մանկտեաւ՝ անցուցանէին ընդ գետն Երասխ ընդ հունն Ջուղայոյ: Եւ ընդ երկուս բաժանեալ զօրքն՝ ոմանք զգերեալսն դարձուցանէին յաշխարհն իւրեանց: Եւ գունդ մի հատեալ ասպատակէին ընդ գաւառն Արտազ ի վերայ զօրավարին Յունաց, որում անուն էր Պռոկոպ, որ էր բանակեալ ի գաւառին Կոգովտի...»: Ապա արաբները Կոգովիտի և Մարդաստանի սահմանի վրա (Արտազից արևմուտք) ջախջախում են հունական (բյուզանդական) զորքի մեծ մասը և հարուստ ավարով վերադառնում իրենց բանակատեղին:

Պատմութիւն Ղեւոնդեայ մեծի վարդապետի Հայոց, Ս. Պետերբուրգ, 1887, էջ 7-8: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 11:

8 — 10 դդ․

Արտազը Ը-Ժ դարերում. Ը դարի երկրորդ կեսին գավառն ընկնում է հետզհետե հզորացող սահմանակից Վասպուրականի Արծրունիների գերիշխանության տակ: Ժ դարասկզբին՝ Վասպուրականի գահերեց իշխան Աշոտ Արծրունու մահից (904 թ.) հետո, երբ երկրամասը մասնատվում է նրա երկու եղբայրների՝ Գագիկի և Գուրգենի միջև, Արտազը տասնչորս այլ գավառների (Ճուաշ, Մարդաստան, Գառնի, Տոսպ-Ռշտունիք և այլն) հետ բաժին է ընկնում Գագիկին: Վերջինս, լուրջ հակամարտության մեջ գտնվելով Բագրատունյաց Սմբատ Ա հայոց թագավորի (890-914) հետ, 908 թ. արքայական թագ է ստանում Ատրպատականի Սաջյան Յուսուֆ ամիրայից և հիմնադրում Վասպուրականի Արծրունյաց թագավորությունը (908-1021 թթ.): Այդ ժամանակաշրջանում Արտազը մտնում է հայոց Բագրատունիների պետության կազմի մեջ: Յուսուֆի կողմից Սմբատ արքայի եղերական սպանությունից հետո Գագիկ Արծրունին, օգտվելով Բագրատունիների թուլությունից, Վասպուրականին է միացնում Արտազ, Կոգովիտ, Մասյացոտն և Բագրևանդ գավառները:

Թովմա Արծրունի և Անանուն, Պատմութիւն տանն Արծրունեաց, Երևան, 1985, էջ 388-389, 444-445: Տե՛ս նաև Վարդանյան Վ. Մ., Վասպուրականի թագավորության սահմանները IX-XI դարերում, «ՊԲՀ», 1969, N 4, էջ 230, 232: Նույնի՝ Վասպուրականի Արծրունյաց թագավորությունը, Երևան, 1969, էջ 92: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 11-12:

8 — 10 դդ․

Արտազը Ը-Ժ դարերում. Ժ դարում գավառն Արդոզական անվամբ հիշատակվում է Ամատունյաց տան Գրիգոր եպիսկոպոսի կողմից Թադեոս առաքյալի նահատակավայր-գերեզմանն աթոռանիստ դարձնելու առնչությամբ. «...նստէր ի հանգստի սրբոյն Թադէոսի առաքելոյ յԱրդոզական գաւառի»: Սա ուղղակի վկայություն է այն մասին, որ Արծրունի իշխանների ժամանակ Արտազի եպիսկոպոսությունը գտնվում էր Ամատունյաց տոհմի ձեռքում:

Թովմա Արծրունի և Անանուն, Պատմութիւն տանն Արծրունեաց, Երևան, 1985, էջ 400: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 12:

13 — 15 դդ․

Արտազ-Մակվի հայկական իշխանությունը ԺԳ-ԺԵ դարերում. հավանաբար ԺԳ դարից սկսած` Մակու բերդանունը հետզհետե տարածվում է գավառի վրա, և Արտազ տեղանվանը զուգահեռ գործածվում է նաև Մակու գավառանունը. «Արտազ Մակու է, ուր կայ սուրբ առաքեալն Թադէոս» կամ` «Արտազ գաւառն Մակու է, ուր կայ սուրբ առաքեալն Թադէոս»:

Աշխարհացոյց Վարդանայ վարդապետի, քննական հրատարակութիւն Հայկ Պէրպէրեանի, Բարիզ, 1960, էջ 16, 32 (այս երկը մեզ է հասել երկու խմբագրությամբ՝ համառոտ և ընդարձակ: Դրանցում Արտազ և Մակու տեղանունները ներկայացված են միասնաբար և հավասարազոր): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 12:

14 դ․

Արտազ-Մակվի հայկական իշխանությունը ԺԳ-ԺԵ դարերում. Արտազը Վասպուրականի նահանգների շարքում հիշատակվում է նաև ԺԴ դարում:

Անասյան Ա., Թովմաս Կիլիկեցու աշխարհագրությունը, «Բանբեր Մատենադարանի», N 8, 1967, էջ 282 (ի դեպ, «Տեսակք աշխարհաց և հանգամանք երկրի» անունը կրող աշխարհագրական փոքրածավալ երկի հեղինակ Թովմաս Կիլիկեցին Ասիայի և Մեծ Հայքի աշխարհագրության գլուխները գրելիս օգտվել է Անանիա Շիրակացու «Աշխարհացոյց»-ից): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 12:

13 — 15 թթ․

Արտազ-Մակվի հայկական իշխանությունը ԺԳ-ԺԵ դարերում. 1315 թ. Թադեոս առաքյալի վանքում ստեղծված «Ներսիսի Շնորհալւոյ մեկնութիւն սաղմոսաց» ձեռագրում նշվել է. «...եղև սկիզբն այսմիկ սրբոյ գծագրութեան ի գաւառիս կոչեցելումն Արտազ...»:

ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1950, էջ 114: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 12:

Արտազ-Մակվի հայկական իշխանությունը ԺԳ-ԺԵ դարերում. ԺԳ դարի կեսերից Արտազի տարածքում հիմնվում է հայկական իշխանություն (1247) Մակու կենտրոնով: Այն գոյատևում է մինչև 1426 թ., երբ բերդին տիրում է կարա-կոյունլու (սև ոչխար) թուրքմեն տիրակալ Սքանդարը (Իսկանդար, 1420-1437), և գավառն անցնում է մահմեդական իշխողների տիրապետության տակ: Այս առիթով ԺԵ դարի նշանավոր գրիչ Թովմա Մինասենցը ցավով նշել է. «Անմխիթար կըսկիծ եհաս բոլոր ազգացս քրիստոնէից, զի բոլոր աշխարհացս այն մին բերթն միայն էր մնացեալ ի ձեռն քրիստոնէից, և այն ևս առաւ ի մէնջ»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Բ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1958, էջ 376: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 12: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 12:

Արտազ-Մակվի հայկական իշխանությունը ԺԳ-ԺԵ դարերում. 1467 թ. վերջերին Մակվի բանտից ազատվելով` գավառին և Հայոց աշխարհին ութ ամիս իշխում է Իսկանդարի եղբոր՝ կարա-կոյունլու թուրքմեն Ջհանշահի (1437-1467) որդին՝ Հասան Ալին: Սակայն շուտով՝ 1468 թ. հուլիսի 2-ին, Մարանդի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում ակ-կոյունլու (սպիտակ ոչխար) թուրքմեն տիրակալ Ուզուն Հասանի երեսունհազարանոց զորաբանակը պարտության է մատնում կարա-կոյունլու վերջին փադիշահին (իմա՛ թագավորին, Ա. Հ.): Հայաստանը, այդ թվում և Արտազի շրջանն անցնում են ակ-կոյունլուների տիրապետության տակ: Այս դեպքերն իրենց արձագանքն են գտել ոչ միայն հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններում և մանր ժամանակագրություններում, այլև հայ միարարական (ունիթորական) գրականության մեջ:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 12:

Արտազ-Մակվի հայ կաթողիկե իշխանության բռնի մահմեդականացումն ու դարձը. Լենկ Թեմուրի թոռ Օմարի բռնություններին տեղի տված և մահմեդականություն ընդունած երեք հայ իշխանների թվում էր նաև Մակվի հայ կաթողիկե իշխանը. «...Գ (3) իշխան յազգէս մեր, որ իբրեւ զճիռ մի ի մէջ ողկուզաց մնացեալ էր ի մէջ ազգիս, դարձոյց բռնութեամբ ի յանհաւատութիւն. զորդի Իւանէին զթոռն Բուրթէլին՝ զԲուրթէլ անուն, յազգէ Օրբէլեանց զտէրն Որոտան եւ զեղբայր նորին Սմբատ անուն տարան ի Սմրղանդ, ընտանեօք իւրովք, զոր յետոյ ...դարձան ի հայրենիս իւրեանց: Եւ զտէրն Եղեգեաց Տարսայիճ անուն՝ զորդի Գօրգունին ուրացողին. եւ զտէրն Մակուայ հանին՝ ի սուտ եւ յերկաբնակ ազգէն աղթարմայիցն. եւ ազատ որդի մի Աղիդան անուն՝ ի յԱյրարատեան գաւառէ, ի գեղջէն Աղցուց. զոր եւ յետոյ զղջացան եւ եղեն ճշմարիտ հաւատացեալք Քրիստոսի եւ ժառանգ արքայութեանն»:

Թովմա Մեծոփեցի, Պատմագրություն, աշխատասիրությամբ Լ. Խաչիկյանի, Երևան, 1999, էջ 108-109: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 12:

Արտազ-Մակվի հայ կաթողիկե իշխանության բռնի մահմեդականացումն ու դարձը. Մեկ այլ տեղ պատմիչը նշում է Մակուի մահմեդականացած իշխանի անունը` «...Սօղրաթմիշն Մակուայն...», որը վերստին քրիստոնեություն է ընդունել:

Թովմա Մեծոփեցի, Պատմագրություն, աշխատասիրությամբ Լ. Խաչիկյանի, Երևան, 1999, էջ 120: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 12:

16 դ․

Արտազ-Մակուն ԺԶ դարում. դարասկզբից Մակվի գավառը, որ մտնում էր Ատրպատականի (Ազերբայջանի) կամ Թավրիզի նահանգի (վիլայեթի) մեջ, հիշվում է նաև պարսկերեն կալվածագրերում ու Իրանի շահերի հրովարտակներում:

Ատրպատականի (Ազերբայջանի) կամ Թավրիզի նահանգի (վիլայեթի) մեջ, Արտազ (Մակու) գավառից բացի, մտնում էին նաև Վասպուրականի նահանգի Ճուաշռոտ (Չորս), Մարակերտ (Մարանդ), Պարսպատունիք (Արասբար) գավառները և Պարսկահայք նահանգն ամբողջությամբ (տե՛ս Հայ ժողովրդի պատմություն , հ. IV, Երևան, 1972, էջ 251): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 12-13:

Արտազ-Մակուն ԺԶ դարում. Իսմայիլ Ա-ի շահի (1502-1524) կառավարման առաջին տարիներին երկրում անցկացվում է հողերի և եկամտաբեր այլ միջոցների ընդհանուր հաշվառում: 1504 թ. «Մակվի վիլայեթի մուլքերի և այլ ստացվածքների ստուգման և քննության [ժամանակ]» վերստին ստուգվում և հաստատվում են, որ «...այն կալվածները, որոնք գտնվում են ազնիվ քրիստոնյա Մանվելի որդի Թադեոսի և սրա որդի Միրիջանի ձեռքում, համաձայն շարիաթական փաստաթղթերի, ամբողջությամբ նրանց սեփականությունն ու մուլքն են, և նրանց տիրապետությունը այդ կալվածների ու մուլքերի նկատմամբ իրավացի տիրապետություն է, և ոչ ոք... այդ կալվածների նկատմամբ ոչ մի իրավունք և հավակնություն չեն կարող ունենալ»:

Մատենադարանի պարսկերեն վավերագրերը. Կալվածագրեր, պրակ I, կազմեց Հ. Դ. Փափազյան, Երևան, 1968, էջ 94: Վավերագրում Մակվի գավառի այս կալվածքների անունները չեն մասնավորեցվում: Կազմողի կարծիքով հետագայում սրանք նվիրատվություն են կատարել Թադեոս առաքյալի վանքին, իսկ մահմեդական կրոնական օրենքներին վերաբերող փաստաթղթերն էլ հանձնվել են վանքի դիվանին (տե՛ս նույն տեղում, էջ 160-162): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 13:

16 դ․

Արտազ-Մակուն ԺԶ դարում. ԺԶ դարի սկզբից Հայաստանը և Ատրպատականը դառնում են պարսկա-օսմանյան պատերազմների թատերաբեմ: Ռազմական գործողությունները կարճատև ընդմիջումներով և փոփոխական հաջողություններով տևում են մինչև 1639 թ. և ավարտվում Իրանի ու Թուրքիայի միջև Հայաստանի երկրորդ բաժանմամբ և պետական սահմանի վերջնական հաստատմամբ (երկու տերությունների միջև հայկական հողերի առաջին բաժանումը տեղի է ունեցել 1555 թ.): Այս ընթացքում Արտազ-Մակուն շարունակում էր մնալ Սեֆյան Իրանի կազմում և լինել պատերազմական գործողությունների թատերաբեմ: Մասնավորապես 1514 թ. Չալդորանի (Չալդրան) դաշտում տեղի է ունենում նշանավոր ճակատամարտ Իսմայիլ Ա շահի և օսմանյան սուլթան Սելիմ Ա Ահեղի (1512-1520) զորքերի միջև, որն ավարտվում է պարսիկների պարտությամբ ու Թավրիզի գրավմամբ: Սակայն շուտով շահը կարողանում է համախմբել իր ուժերը և հարկադրում թուրքերին նահանջել:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 13:

18 — 19 դդ․

Մակվի խանությունը ԺԸ-ԺԹ դարերում. ԺԸ դարի վերջերին Մակու գավառի տարածքում ստեղծվում է նույնանուն խանությունը՝ վարչական կենտրոն ունենալով Մակու քաղաքը: Իր գոյությունը պահպանում է մինչև Ի դարի առաջին քառորդը: Ըստ Իսքանդար Մունշիի կազմած «Թազքիրաթ-ալ-Մուլյուք» աշխատության` ԺԸ դարի առաջին քառորդին Մակուն Նախիջևանի, Զարզբիլի (Ծար), Սադարակի, Մաղասբերդի, Բայազետի և քրդական Շադիլու, Դումբուլի ցեղախմբերի երկու համայնքների հետ մտնում էր Երևանի խանության կազմի մեջ:

Չոբանյան Պ., Հայ-ռուս-վրացական փոխհարաբերությունները ԺԸ դարի երկրորդ կեսին, Ս. Էջմիածին, 2006, էջ 46-47: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 13:

18 — 19 դդ․

Մակվի խանությունը ԺԸ-ԺԹ դարերում. hայտնի է, որ բայաթ քոչվոր ցեղից Ահմադ սուլթանը, որ մեծ ծառայություն էր մատուցել Նադիր շահին (1735-1747) և փոխարենը նվեր ստացել Մակու քաղաքը, Խորասանում շահի սպանությունից (1747 թ.) հետո հաստատվում է Արտազում՝ իր հետ տանելով արքունական գանձերի մի մասը, ինչն էլ դառնում է խաների հարստության և իշխանության հիմքը: Դրանով իսկ ստեղծվում է Մակվի խանությունը: Ահմադ սուլթանի որդին՝ Հյուսեին խանը, կառավարման ընթացքում ոչնչով աչքի չի ընկնում, սակայն 1819 թ. նպաստում է Թադեոս առաքյալի վանքի շրջապարսպի վերաշինությանը:

Mинорский В., Древности Маку (путевые заметки), Петроград, 1916, с. 26. Մինասեան Լ., Իրանի հայկական վանքերը, Թեհրան, 1971, էջ 16-17 (արձանագրությունը տե՛ս Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, էջ 171, արձ. ՀԹ): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 13:

Աշխարհագրական միջավայր

Արտազը Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի 35 գավառներից է: Տարածվում է Մասիս լեռան հարավարևելյան կողմում: Հյուսիսում հասնում է մինչև Մասյացոտն և Կոգովիտ գավառներ, արևմուտքում՝ Մարդաստան, իսկ արևելքում՝ Արաքս գետ: Հարավից Արտազին սահմանակցում է Ճուաշռոտ գավառը: Զբաղեցնում է 2.225 քկմ տարածք:

Անանիա Շիրակացի, Մատենագրություն, Երևան, 1979, էջ 295։ Երեմյան Ս. Տ., Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, Երևան, 1963, էջ 40, 117: Տե՛ս նաև Տէմիրճեան Վարդան ծ. վրդ., Ատրպատական, «Հասկ», 1969, յունուար-փետրուար, էջ 33։ Նույնի՝ Ատրպատական. աշխարհագրական ծանօթութիւններ, Դիւան Ատրպատականի հայոց պատմութեան, հ. Բ, Պէյրութ, 1974, էջ 23: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 9:

Ներկայումս մեծագույն մասով համապատասխանում է Իրանի Ատրպատական նահանգի հյուսիս-արևմուտքում գտնվող Մակվի շրջանին:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 9:

Արտազ գավառն իր տարածքով այսօր համապատասխանում է Իրանի Արևմտյան Ատրպատական նահանգի Մակուի շրջանին, որը Փոքր Մասիս լեռան ստորոտից տարածվում է դեպի հարավ-արևելք, մինչև Հեր (Խոյ) և Զարևանդ (Սալմաստ) գավառները։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 3:

Բնակչություն

ԺԹ դարավերջին գավառի բնակչությունը հիմնականում բաղկացած էր «...քրդերէ և թիւրք շիաներէ և մի տեսակ թաթարներէ: Հայերը ադոնց մէջ աննշան մի թիւ կը կազմեն»:

«Մշակ», 1890, N 147, էջ 3: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 25:

Հայեր. ներկայիս հայաթափ Արտազ գավառը և առհասարակ Ատրպատականը տասնյակ դարեր առաջ ունեցել են խիտ հայ ազգաբնակչություն, որի խոսուն վկաներն են վանքերն ու եկեղեցիները: Դրանցից, ցավոք, շատ քչերն են կանգուն մնացել: Դոմինիկյան հոգևորական Ժուրդեն դը Սևերակը, որը Հնդկաստան ուղևորվելիս 1320 թ. ձմռանը եղել է Հայաստանում, նշել է. «Այս նահանգում (այսինքն՝ Հայաստանում) մեծ մասամբ բնակվում են հերձվածող հայեր. քարոզիչ և կրտսեր եղբայրները կաթոլիկության են դարձի բերել այս հերձվածողներից ճիշտ չորս հազար, թերևս նույնիսկ ավելի անձանց. և այս բացարձակ ճշմարտություն է: Եվ իրոք, մի մեծ արքեպիսկոպոս՝ տեր Զաքարիան, իր ողջ հոտի հետ միասին, ընդունել է մեր կրոնը»:

“После Марко Поло. Путешествия Западных чужеземцев в страны трех Индий”, перевод с латинского и староитальянского языков, введение и примечания Я. М. Света, Москва, 1968, с. 138. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 25:

1826 թ․

Հայեր. 1826-1828 թթ. ռուս-պարսկական պատերազմից հետո «...Մակւայ խանութեան մէջ ապրող հայերը գաղթեցին դէպի Արարատեան դաշտը»:

«Դրօշակ», 1902, N 9, էջ 130: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 25:

1905 թ․

Հայեր. գաղթերի հետևանքով Մակվի խանության հայերի թվաքանակը բավական նվազում է, և 1905 թ. հայեր եղել են միայն 4 բնակավայրում` Մակվում, Քիշմիշթափայում, Ղարաքիլիսայում և Դարաշամբում. «Բացի թաթարներից ու քրդերից Մակվում կա ուշադրության արժանի երրորդ ազգություն: Հայերը, որոնք Վանի և Արարատի շուրջը IX-XII դարերում ունեին իրենց Վասպուրականի թագավորությունը, և ներկայիս Մակվի ողջ տարածքը եկեղեցիներով ու շինություններով ծածկելով (այժմ ավերակված են), աստիճանաբար մահմեդականների շրջանում նվազեցին և արդի ժամանակաշրջանում բնակվում են խանության չորս գյուղերում: Չխոսելով նրանց` եկեղեցիներով նշված հին բնակավայրերի մասին անգամ համեմատաբար ոչ վաղ շրջանում` 30 տարի առաջ հայեր կային, օրինակ` այժմ միայն բացառապես մահմեդականներով բնակեցված Դանալի և Վարմազիար գյուղերում»:

Минорский В., Отчет о поездке в Макинское ханство, с. 24 (բնագրում`”Кроме татар и курдов, в Маку есть и третья национальность, заслуживающая внимания. Армяне, имевшие в IX-XII в. свое Васпураканское царство около Вана и Арарата и усеявшие всю территорию нынешняго Маку церквами и зданиями, стоящими теперь в развалинах, мало-по-малу таяли среди мусульман и в настоящее время живут лишь в 4 селениях ханства. Не говоря о старых поселениях их, отмеченных церквами, даже в сравнительно недавнее время, лет 30 тому назад, армяне были еще, напр., в деревнях Даналы и Вермезъяр, занятых теперь исключительно мусульманами)”. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 25:

1905 թ․

Հայեր. 1905 թ. Մակու քաղաքում, Քիշմիշթափա, Ղարաքիլիսա և Դարաշամբ գյուղերում կար 209 տուն (1226 շունչ) հայ բնակիչ. «Նախկին հարուստ վաճառականներից ոչ ոք արդեն չկա. Մակվում մնացել են միայն չքավորներն ու արհեստավորները` դարբիններ, կոշկակարներ, գինեվաճառներ, զինագործներ և այլն: Գյուղերում զբաղվում են հողագործությամբ: Խաները նրանց նայում են կասկածանքով, բնակչությունը՝ ուղղակի թշնամանքով, և հայերի ողջ գոյությունը Մակվում ոչնչով չի ապահովված»:

Минорский В., Отчет о поездке в Макинское ханство, с. 24 (բնագրում` “Из прежних богатых купцов никого уже нет; в Маку остались лишь бедняки и ремесленники: кузнецы, сапожники, виноторговцы, оружейники (чахмахсазы) т. п. В деревнях занимаются хлебопашеством. Ханы смотрят на них подозрительно, население прямо враждебно, и все существование армян в Маку ничем не обезпечено”). Ե. Ֆրանգյանի հաշվումներով` «...Մակուի զանազան գիւղերը ցրւած հայերի թիվը 180 տանից չէ անցնում: Ուրեմն հայերը կազմում են ազգաբնակության շատ աննշան մասը. պէտք է ասել, դրանց վիճակը շատ աննախանձելի է» (Ֆրանգեան Ե., Մակուի խանութիւնը, «Տարազ», 1904, N 15, էջ 146): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 25:

1910 թ․

Հայեր. 1910 թ. Ատրպատականի թեմի առաջնորդ Կարապետ եպիսկոպոսը նշում է. «Խոյի և Մակուի վիճակներում շատ աւելի փոքրաթիւ և խեղճ է հայութիւնը... Մակուի երեք հայաբնակ վայրերն ևս զուրկ են դպրոցից, անկարող գրեթէ առանց արտաքին օժանդակութեան օրինաւոր դպրոց պահելու»:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք ԺԶ, էջ 174-175: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 25:

1911 թ․

Հայեր. 1911 թ. մայիսի 5-ին Ամենայն Հայոց կաթողիկոսական տեղապահ Գևորգ արքեպիսկոպոսին հղած գրության մեջ Կարապետ եպիսկոպոսը, անդրադառնալով Մակվի հայերի վիճակին, նշում է. «Մակուի վիճակը իւր պատմական նշանակութեամբ և աշխարհագրական դիրքով այնպիսի կարևորութիւն ունի հայութեան համար, որ ամէն ջանք գործ պէտք էր դնել, եթէ հնար էր, այդտեղի հայերի թիւը բազմացնելու և երկու հոյակապ վանքերը շատ աւելի բարեզարդ վիճակի մէջ դնելու, ոչ թէ եղածն իսկ աւերակի մատնելու»:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք ԺԶ, էջ 231: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 25:

Հայեր. Մակուն ամբողջությամբ հայաթափվում է Երկրորդ աշխարհամարտից հետո:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 26:

1828 թ․

Թաթարներ. 1828 թ. հայերի գաղթից հետո գավառում մեծամասնություն են կազմում թաթարները: 1905 թ. ականատեսի վկայությամբ` նրանք առանձնանում են իրենց կոպտությամբ և խարդախությամբ:

Минорский В., Отчет о поездке в Макинское ханство, “Материалы по изучению Востока”, вып. 1, С.Петербург, 1909, с. 15. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 26:

1905 թ․

Քրդեր. ըստ 1905 թ. մի տեղեկության` խանությունում քոչվոր քրդերը երեք ցեղախմբից էին: Արարատ լեռան մոտից մինչև թուրքական սահմանը զբաղեցնում էին ջալալները (ավելի քան 1500 ծուխ), Արաքս գետից փոքր-ինչ արևելք` դեպի Սոքար լեռ և մինչև Խոյ, միլաններն էին (շուրջ 1000 ծուխ), Չալդրանում` հայդարանլիները (մինչև 200 ծուխ: Ի դեպ, քոչվոր հայդարանլիները ԺԹ դարավերջին սարդարի կողմից Կարանեի գրավումից հետո Մուստաֆա աղայի գլխավորությամբ անցել են Թուրքիա` Մահմուդիե շրջան): Նույն ժամանակաշրջանի մեկ այլ հաղորդման համաձայն` Մակուի սահմանի «հաւասարակշռութիւնը պահւում էր նրանով միայն, որ Մակուի քրդերը, որ երկու գլխաւոր ցեղերից են` Արուսանցի եւ Հայտարանցի, բարեկամ եւ ցեղակից էին թուրքաց սահմանի քրդերին: Արուսանցիք, որ սար էին ելնում Սարայի գծի վրայ, Նոշարից-Կոտուր, ցեղակից էին Մլանցի աշիրաթին, որի հիւղերը Սարայի շրջանն են: Իսկ Հայտարանցիք, որ թւով աւելի քիչ էին Մակուի մէջ, քան Արուսանցիք, բնակւում էին Կարանիի դաշտը եւ սար էին ելնում Ալագեանի լեռնաշղթայի վրայ` սահմանակից Աբաղային»:

Минорский В., Отчет о поездке в Макинское ханство, “Материалы по изучению Востока”, вып. 1, С.Петербург, 1909, с. 19. Արամը (Արամի յուշերը), Երևան, 1991, էջ 179: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 26:

Հուշարձաններ
19 դ․

Մակու գավառի վանքերը. պատմության ընթացքում Արտազ գավառի տարածքում կառուցված վանքերից ԺԹ դարավերջին գործել են միայն երկուսը. «Թեմի մէջ կան երկու վանք. Արտազի Թադէոս Առաքեալի վանքը եւ Դարաշամբի Ս. Ստեփանոս Նախավկայի վանքը»:

Առաքելեան Հ., Կրթական Պարսկաստանի հայերի դպրոցական վիճակը, «Մասիս», 1885, N 3786, էջ 959: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 26:

Հայտնի է, որ «...վակֆային գույքի վարչությունը` «Օղաֆը», իր իրավասության տակ էր առել Ատրպատականի նախկին հայաբնակ լքյալ ազգային ու եկեղեցական կալվածքների հովանավորման գործը», սակայն 1966 թ. մարտին Մակվի, Խոյի, Սալմաստի և այլ շրջանների լքյալ եկեղեցիների կալվածապատկան հողերը վերստին անցնում են Ատրպատականի թեմական խորհրդի տնօրինության ներքո` ընդունելով «Օղաֆ»-ի հսկողությունը:

Փահլավանյան Հ., Իրանահայ համայնքը, Երևան, 1989, էջ 58: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 26:

Գաղթ

Մակվահայության գաղթը. գաղթի իրականացման հետևանքով կարող էր խախտվել Ատրպատականի տնտեսական և քաղաքական վիճակը, ուստի պարսիկ իշխանավորները տեղի հայ հոգևորականության աջակցությամբ ամեն կերպ աշխատում էին խանգարել գործընթացը: Սակայն Ներսես Աշտարակեցի արքեպիսկոպոսը, գնդապետ Հ. Լազարյանը (Լազարևը), Իրանում Ռուսաստանի դեսպան, գրող Ալ. Գրիբոյեդովը և այլք կազմակերպում ու խումբ առ խումբ Պարսկաստանից Արևելյան Հայաստան են գաղթեցնում հազարավոր հայերի: Արդյունքում 40.000 անձ ներգաղթում է նորաստեղծ Հայկական մարզ:

Դեմիրջեան Վարդան, Հայ գաղթականական հոսանքներ Ատրպատականից դուրս եւ բռնի տեղափոխումը դէպի Ատրպատական, ԴԱՀՊ, հ. Բ, էջ 156: Աճառյան Հր., Հայ գաղթականության պատմություն, Երևան, 2002, էջ 241: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 14:

Մակվահայության գաղթը. պարսկահայերի գաղթին Ներսես Աշտարակեցի կաթողիկոսի հանձնարարությամբ մեծապես օժանդակել է Թադեոս առաքյալի վանքի առաջնորդ Բարսեղ եպիսկոպոսը. «...Մինչ ես նուաստ Բարսեղ եպիսկոպոսս սրբազան Առաքէլոյն Թադդէոսի և վիճակաց նորին առաջնորդ լինէի ի Խօյ քաղաքի ի վիճակս իմ ի թուականութեան և ի 5 դեկտ. ամսոյ յայնժամ ընկալայ ի Ներսէս սրբազան արքեպիսկոպոսէ և ի ծայրագոյն հոգևորական կառավարչէ դասուցս հոգևորականաց նամակ իմն, յորում գրէր յԵրևանայ իմոյ նուաստութեամբ նաև այնու, հարցումն ցիս հարցանէր այսպէս` թէ հնարաւոր իցէ արդեօք զամենայն Ատրպատակային Հայազնեայսն մեր անցուցանել յայնկուսէ յայսկոյս Երասխ գետոյն, ի ներքոյ հովանաւորութիւն ողորմածագունեղի կայսերն Ռուսաց և յատկացեալ թագաւորի Հայոց, զի սիրելի ազգն մեր Հայոց, ազատս կացցէն ի հարիւրաւոր ամեայ պարսկային անըմբերելի բռնութեանցն: Ապա յ7 ի նոյն յիշեալ ամսոյ, զկնի երկուց աւուրց այլ իմն գիր ևս ժամանեաց առ մեզ ի գերապատիւ պօլկօվնիկ Աղայ Եղազարէն Լազարովեանց Մօսկովեցւոյ, մինչ էր սա ինքն ի գիւղաքաղաքն Տուխարզան, որ հեռի է ի Դաւրիժու 40 վերստ ճանապարհաւ: Սոյն քարտէն ևս համաձայն գտանիւր սրբազան Ներսէս արքեպիսկոպոսի գրութեան, զի գրեր յորդորմամբ սիրելի բազմավհատ ազգն իմ հայոց բացցեն զհոգւոյս զաչս իւրեանց և տեսցէն քրիստոսապսակեալ կայսրն ամէնողորմած և եկեսցէն ընդ հովանեաւ խնամատարած թևոց նորա և կեցցէն ի յանդորրու վիճակ ցհաւիտեան զերծեալք ի հեթանոսական հարստահարութեանց: ...Եւ ապա յօր իններորդի դեկտեմբերի բազումս ստիպելով զխօյէցի Մարգար աղայն մահտեսի Եղիազարեան առեալ զնա ընդ իմ դիմեալ գնացաք ի Դաւրէժ և ի 12 նոյն ամսոյ մուտ գործեցաք ի նմին քաղաք և մինչ ոչ էր անդանօր գերաստիճան Պասկովիչ կուսակալին, ելաք այտի գնալ ի Տուխարզան գիւղաքաղաքն և ուր ժամանեալ մեր և անդ գտաք զյիշեալ կուսակալն, ընդ նմին անդ էր և Աղայ Եղազարն, ընդ որս և մեծ շահզատայն մեծ քաղաքին Դաւրիժու, Նայիպի սուլթանայն անդ ևս էր, այն, որ վարէր զիշխանութիւնն իւր ի Դաւրէժ քաղաք, Ապպազմիրզայ կոչեցեալ արքաորդին և ուր անդ միաբանեալ ընդ միմեանս կամէին արկանել զհիմն հաշտութիւն և մնացեալ մեր յայն գիւղաքաղաք յութն օր յաւուր տօնի ծննդեան ըստ ռուսաց, այս է 25 դեկտ. ի 1827 ամին այժմ տեսաւորեցաք ընդ բարձր գերապատիւ Պասկովիչ կուսակալին և ապա բացածանուցաք նմա զմիտս. և զառիթ առ նա դիմելոյն մերոյ, յայտնելով նմին նաև` զմիտս գրութեանցսն սրբազան Ներսէսի արհեպիսկոպոսոյն և Աղայ Եղազարին, և ապա խօստացաք նորին բարձր մեծութեան այսպէս ասելով` թէ ախորժիք և լինիք մեզ ձեռնտու: Մեք կարող եմք սիրայորդոր քարոզութեամբ մերով զմիտս ազգին մերոյ Հայոց գալ և չուել զամենեսին և վերաբնակել նոցա յայնկոյս Երասխայ գետոյն, օրհնեցեալ տերութեան Ռուսիոյ մեծի: ...Յաւարտ այսոցիկ ամենայնի որպէս պայմանադրեալ էր մեզ Բարձր կուսակալ Պասկովիչն, եկն յ8 յունվարի ի Տուխարզանայ ի քաղաքն Դաւրէժ և մեր զկնի երից աւուրց տեսեալ զմեծութիւն նորին, ընկալաք ի նմանէ զնոր խոստացեալ հրամանագիրս ի վերա կողմնական և քաղաքական նաչալնիկացն, որք ի Մարաղա, յՈրմի, ի Սալմաստ և ի Խօյ ի վերայ Մարաղայու Բաքրանտիւ ղեներալին, Սալմաստու և Որմիայ Լափթիւ ղեներալին, և քաղաքին Խոյա Նիկոլայ Վասիլիչ Վիսոցկի պօլկօվնիկին, որ ինքն գրեաց իւրաքանչիւրոցն այսպէս թէ` սոյն գրաբեր Բարսեղ արքեպիսկոպոսն և առաջնորդն Թադդէոս Առաքելոյ վանաց և վիճակացն, յորժամ քարոզէ յերկիրն Սալմաստու, յՈրմիայ և ի Խօյ առ ի չուեցուցանելոյ զժողովուրդս իւր, զազգն հայոց, դուք ևս գտջիք սմա ձեռնտու և սատար, զի ահա ճշմարիտ յանձնառու եղև առ ի քարոզութեամբ զամենայն հայազնեայց չուեցուցանել յայնկոյս Երասխայ գետոյն ի վերաբնակեցուցանել զնոսին յերկիր օրհնաբանեալ կայսերական ի Նախիջևան, ի յԵրևան, ի Շարուր, Ագուլիս և ի Տերելեկեզ և յայլ գաւառս մեծին Ռուսիոյ, մանաւանդ թոյլ տայցէմ սոցա իշխանաւորքն պարսից գնալ յայնկոյս գետոյն անվնաս: Ի կուսակալ Պասկովիչէն զամենայն ազգային խնդիրս մեր ելս առեալ ի քաղաքէն Դաւրիժու, դիմեցաք նախ ի գաւառն Սալմաստայ և անդէն սկիզբն արարաք քարոզութեամբ յորդոր լինելոյ Ազգին հայոց և ապա դիպեցաւ մեզ Նախավկայի սուրբ վանաց Սարգիս վարդապետ, որ և աջակցեալ ընդ մեզ, գտաւ մեզ ձեռնտու յորդորմամբ զժողովուրդս, այսպիսի անձնադիր բարեփոյթ քարոզութեամբ ի միջոցի 8 ամսոց, ի քաղաքաց, ի գիւղից գաւառացն Դաւրիժու, Մարաղայու, Խոյա, Սալմաստու, Որմիայ, Մակուայ, Սէօքմէնաւայու, Չալտրանայ, Աւաճուղայ և յայլոց նահանգաց, յորս գտանիւր յազգէն մերմէ Հայոց, ի տումար արկանելով, մետասան հազար տունս հանաք և չուեցուցաք զնոսին յայսկոյս Երասխ գետոյ, ի միշտ օրհնեցեալ երկիրս ողորմածագոյն կայսերն ամենայն Ռուսաց և յատկական թագաւորի Հայոց մերոց Նիկօլայ Պաւլօվիչին: Եւ արդէն իսկ կան վերաբնակեալք յԵրևան, ի Նախիջևան, յԱգուլիս, ի Շարուր, ի Տերելեկեզ և այլ և այլ քաղաքս և ի գաւառս ըստ հաւանութեան իւրեանց և զերծ յամենայնէ բարբարոսական բռնութեանց գտեալ անլսելի գոհունակութեամբ տեառն Աստուծոյ, օրհնեալ են, օրհնէին և միշտ ունին օրհնել զանգին կեանս ամենաբարեպաշտ կայսրութեան Մեծին Ռուսիոյ: ...Ես նուաստ Բարսեղ եպիսկոպոսս զայսոսիկ զամենայն գործսն իմ բարձր հրամանաւ սրբազան Ներսէս հօրս յաւուրդ բերեալ սրբոյն Գրիգորի մեր Լուսաւորչի յօր ելմանն ի վիրապէն, ես ևս անձամբ անձին ելեալ ի Խօյ քաղաքէն, ի վիճակէն սրբազան առաքելոյն իմոյ Թադդէոսի, ահա ես և մանկունք իմ ասելով դիմեալ գնացի յԵրևան, ի Մայր սուրբ Աթոռն մեր Էջմիածին: Յայս գնալն իմ յԱթոռն տարայ ընդ իս զամենայն զկայս և զգոյս վանաց իմոց սրբազան առաքելոյն Թադդէոսի, զեկեղեցական զսրբազան անօթս որպէս և իցէ, նաև զամենայն զարտաքսական և զներքսական կայսն` զգրքեղէնս, զպղինձեղէնս, զհարկաւոր հանդերձեղէնս, զպաշարեղէնս և զոչխարեղէնս և զայլսն զամենայն գոյիւ չափ զբովանդակ ինչս, վանացն սրբազան առաքելոյն Թադդէոսի հասուցի յԱթոռն Սուրբ Էջմիածին և մի առ մի ընդ տումարաւ արկեալ յանձնեցի զամենայն սրբազնագոյն սուրբ վեհապետին Եփրեմայ Առաջնոյ և նորին հոգևորական սրբազան կառավարութեան, սրբազան հարցն, նաև` ըստ մասնեայ յամենայն տեսակացն գոյից, թողաք ի նոյն սուրբ վանս ըստ կարևորեալ պիտոյիցն»:

Մատենադարան, ֆ. 49բ, թղթ. 152, գ. 118: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 14-16:

1828 թ․

Մակվահայության գաղթը. 1828 թ. հունիսի 13-ին Մաղարդավանքի առաջնորդ Սարգիս վարդապետ Դավթյանը նամակ է հղում հասարակական գործիչ խոյեցի Մարգար Եղիազարյանին գաղթն արագացնելու խնդրանքով. «...դուք մի մոռանայք ջանադիր լերուք ձեր յառաջադրեալ բանիցն վասն ազգին, որ օր յառաջ անցուցանեք ի սահմանս ռուսաց և հայոց այս կողմն Երասխին...»:

“Русско-армянское сотрудничество в период присоединения Восточной Армении к России 1826-1828 гг.”, «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 1978, N 2, էջ 236: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 16:

Մակվահայության գաղթը. գաղթի հետևանքով դատարկվում են Արտազի հայկական 80 գյուղերը: Դրանցից շուրջ 10-12 գյուղեր Թադեոս առաքյալի վանքին ենթակա բնակավայրեր էին: Վանքին մոտ գտնվող միայն մի քանի գյուղերում սակավաթիվ ընտանիքներ են կառչած մնում հայրենի օջախներին:

Իրանի թագաժառանգ Աբաս-Միրզայի ձեռնարկած որոշ զիջումների շնորհիվ պարսկահայության մի մասը հրաժարվում է գաղթելուց: Հավանաբար այս շրջանին է վերաբերում Հաթեմ Խան Սուլեյմանի հրամանագիրը (անթվակիր), որտեղ կարդում ենք. «Որովհետև Իսրայել խալիֆայի մահվան պատճառով Հիսուսի ժողովրդի օրինական գործերը հետաձգվել ու բարձիթողի վիճակում էին հայտնվել, անհրաժեշտ էր, որ որևէ մեկը նրա տեղը զբաղեցնի և հետևի վիլայեթի հայերի գործերին: Ուստի Աստծո հովանու ներքո գտնվող բարձրաստիճան Ամիր Նեզամի թալիղեով կարգադրվեց, որպեսզի Ուչքիլիսայի օջախից ժամանած խորամիտ Պողոս խալիֆան Մակվի վանքում մնա և զբաղվի վիլայեթի հայերի հավատի գործերով, որպեսզի հետագայում նրա կապակցությամբ բարձրագույն սարքարից ստացվելիք հրամանագրին համապատասխան գործադրվի»: Վավերագիրը պահվում է Մելիք-Թանգյան թանգարանի արխիվում, 44 թվահամարի տակ: Տե՛ս Haghnazarian A., Das Arme¬nische Thaddäus Kloster in der Provinz West Aserbaidjan in Iran (Doktor-Ingenieurs genehmigte Dissertation), Aachen, 1973, էջ 232, N 6: Նյութի բնագրի թարգմանությունը` պարսկագետ Ք. Կոստիկյանի: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 16:

1827 թ․

Մակվահայության գաղթը. մակվահայերը գաղթել են երկու անգամ. «...1827-29 թ. ռուս-պարսկական և ռուս-տաճկական, ինչպէս 1853-56 թ. Ղրիմի պատերազմների ժամանակ, երբ Մակւայ խանութեան մէջ ապրող հայերը գաղթեցին դէպի Արարատեան դաշտը...»:

«Դրօշակ», 1902, N 9, էջ 130: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 16:

Մակվահայության գաղթը. անդրադառնալով գաղթին` 90 տարի անց գրվել է. «Մակուայ գաւառ (Արտազ)... Գաւառի ո՞ր կողմն անցնես հայկական յիշատակի բեկորների չը հանդիպես: Գաւառի թրքաբնակ գիւղերի մեծամասնութիւնը հայանուն է կրում, գաղթել է արտազցին շարունակ, իսկ 28 թուին մի մասը, անցնելով սահմանակից Մայր Արաքսը հիմնեց այժմեան Դաւալու մեծ գիւղը, իսկ մեծամասնութիւն կազմողը` այլ և այլ տեղեր: Պատմական մեծ գաւառի յայտնի ս. Թադէի վանքը, ճիշտ դէմ առ դէմ կանգնած Սանդուխտ կուսի փոքրիկ մենաստանը, իրենց ծաղկեալ վիճակումն էին գտնւում... Ուրմի, Սալմաստ, Խոյ և Մակուայ գաղթականութեան մեծամասնութիւնը բռնեց Արարատեան դաշտի այն մասերը, որոնք մօտ էին Էջմիածնին ու Արաքսին... Ատրպատականի հայոց գաղթականութեան այն խոշորագույն մասը, որոնք բնակավայր ընտրեցին Գառնի, Ծաղկաձոր (Դարաչիչակ), Նախիջևան, Սուրմալու, Կարբի, Զանգի, Աբարան գաւառները, կարճ ժամանակամիջոցում կարողացան փոքրիշատէ նոր, աւելի հիմնական օջախ ստեղծել...»:

Օհանեան Ե., Իննսուն ամեակ, «Զանգ», 1919, N 5, էջ 4: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 16:

Այլ անվանումներ

Գավառը Վանի թագավորության (Բիայնիլի, Ուրարտու) սեպագիր արձանագրություններում հիշատակված է Ուլթուզա (Ultuza) ձևով: Այն վկայված է Բիայնիլիի հզոր տիրակալներից մեկի՝ Արգիշտի Ա-ի (մ. թ. ա. 786-764) Խոռխոռյան տարեգրության մեջ, որն արձանագրված է Վանի քարաժայռի արևմտյան մասում: Արգիշտին՝ Մենուայի որդին, կառավարման երկրորդ (երրո՞րդ) տարում արշավում է Անիշթերգայա (Անիշթեիրգա) երկիրը, Աբելիանեխե ցեղի երկիրը, Կուառզանե ցեղի երկիրը և Ուլթուզա ցեղի երկիրը ու հպատակեցնում դրանք: Նվաճված այս չորս երկրները տեղադրվում են Արաքս գետի վերին հոսանքի շրջանից (Աբելիանեխե=հայկական Աբեղյանք) հյուսիս-արևմուտքից հարավ-արևելք ուղղությամբ ընկած տարածքներում: Տարեգրության մեջ հիշատակվող վերջին երկրանունը Ուլթուզան է, որն էլ նույնացվել է Արտազ գավառանվան հետ. «...անհրաժեշտ է փնտրել Արտազ (Մակու) գավառի սահմաններում»:

Երեմյան Ս. Տ., Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, Երևան, 1963, էջ 40: Меликишвили Г. А., Урартские клинообразные надписи, М., 1960, N 127. Բնագրի հայերեն թարգմանությունը կատարել է սեպագրագետ Հովհ. Կարա¬գյոզյանը. «Խալդեն արշավեց, սեփական զենքին (՞) ենթարկեց Աբելիանեխե (ցեղի) երկիրը, Անիշթերգայան (երկիրը), Կուառզանե (ցեղի) (երկիրը), Ուլթուզայան (ցեղի) երկիրը, զգետնեց նրանց Արգիշթեի առջև: Խալդեն իմ զորեղ (է), Խալդյան զենքն (՞) իմ զորեղ (է): Խալդյան մեծությամբ արշավեց Արգիշթե Մինուայորդին: Խալդեն առաջնորդում էր (՞) (նրան)...» (տե՛ս Հայ ժողովրդի պատմության քրեստոմատիա, հ. I, կազմեցին Հովհաննիսյան Պ. Հ., Աբրահամյան Ա. Գ., Երևան, 1981, էջ 59): Հմմտ. նաև Ադոնց Ն., Հայաստանի պատմություն. ակունքները (X-VI դդ. մ թ. ա.), Երևան, 1972, էջ 165: Այս տեղանունն ընկալվել է նաև իբրև անձնանուն (Ղափանցյան Գր., Ուրարտուի պատմությունը, Երևան, 1940, էջ 158): Որոշ ուսումնասիրողներ Ուլթուզա երկրի տեղադրության հարցն առհասարակ թողել են առկախ (Арутюнян H. B., Корпус урартских клинообразных надписей, Ереван, 2001, N 173, с. 156): Հմայակյան Ս. Գ., Կուեռա-Կուառ աստվածության պաշտամունքը Հայկական լեռնաշխարհում, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1990, N 1, էջ 164: Նույնի՝ Վանի թագավորության պետական կրոնը, Երևան, 1990, էջ 53: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 9:

Գավառանվան առաջին հիշատակությունը Շավարշան ձևով կապված է մ. թ. ա. Բ դարի դեպքերի հետ (այն է՝ Արտաշես Ա-ի (մ. թ. ա. 189-160) կողմից հյուսիսկովկասյան արտազեցի լեռնականներին գերելն ու Շավարշանում բնակեցնելը). «…Եւ հրամայեալ Արտաշիսի բնակեցուցանել զնոսա ի հարաւոյ յարևելից կուսէ Մասեաց, որ կոչէր Շավարշական գաւառ, ի վերայ պահելով զբնիկ անունն Արտազ. քանզի և աշխարհն ուստի գերեցանն՝ Արտազ կոչի մինչև ցայսօր ժամանակի»: Կամ «Բնակեցուցանէ զգերեալսն ի գաւառին Շաւարշան, որ է Արտազ գաւառ»:

Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց , քննական բնագիրը, ներածութիւնը Մ. Աբեղեանի և Ս. Յարութիւնեանի, Երևան, 1991, էջ 182։ Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, քննական բնագիրը և ներածությունը Վարագ Առաքելյանի, Երևան, 1983, էջ 13։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 9:

Հավանական է համարվել, որ գավառն այդպես է կոչվել «...գուցէ անուամբ Հայկազն պայազատաց մէկուն, որ կոչուէր Շաւարշ»: Կամ «...գաւառը առաջ Շաւարշական կամ Շաւարշան կ’ըսուէր իրեն Շաւարշան գիւղաքաղաքին անունովը, ուր թագաւորաց ամարանոց կար. բայց ետքէն մեր Արտաշէս երկրորդին ատեն Ալանաց երկրին Արտազ գաւառէն հոս գերի գալով, այս գաւառին առջի անունը փոխեցին ու Արտազ դրին»: «…ի գաւառին Շաւարշան, որ այժմ կոչի Արտազ…»:

Ալիշան Ղ., Հայապատում, հ. Բ, Վենետիկ, 1901, էջ 62: Քաջունի Մ., Աշխարհագրութիւն Հին և Նոր Հայաստանեայց դպրատանց տղայոց համար, Վենետիկ, 1857, էջ 96-97: Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց , քննական բնագիրը, ներածութիւնը Մ. Աբեղեանի և Ս. Յարութիւնեանի, Երևան, 1991, էջ 157։ Տե՛ս նաև Ինճիճեան Ղ., Ստորագրութիւն Հին Հայաստանեայց, Վենետիկ, 1822, էջ 201-203: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 9-10:

1656 թ․

1656 թ. Աշխարհացույցի հիշատակարանում նշվել է, որ «...Արտազ-Մակու է, ուր կա ս. առաքեալն Թադէոս...»:

Թօփճեան Յ, Ցուցակ ձեռագրաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Ա, Վաղարշապատ, 1898, էջ 77: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 10:

Արտազը «...հնում կոչուել է Շաւարշաւան գաւառ, իսկ միջնադարում` Մակու կամ Առաքելոց երկիր...»:

Խաչիկեան Լ., Արտազի հայկական իշխանութիւնը եւ Ծործորի դպրոցը, Աշխատութիւններ, հ. Բ, Երևան, 1999, էջ 43: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 10:

Վարչական կարգավիճակ

Գավառը բաժանված է եղել մի քանի գավառակների. դրանք էին՝ հյուսիսում՝ Մակու (Բայաթ), Աղգյոլ, Մասիս, ծայրարևելքում՝ Չայփարա, Դարաշամ(բ) կամ Շամբիձոր, Կարակոյուն (Գարագոյուն), հարավում՝ Բաբաջուկ, Թամաշեք, Սյոքմանավա, արևմուտքում՝ Ավաջուղ (Օվաջըկ), Չարդերուն (Չհար-Դերուն):

Նժդեհ, Մակու, «Մուրճ», 1903, N 4, էջ 143: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 24:

Բաբաջուկը գտնվում է Չարդերունի և Մակվի միջև: Այս գավառակում է Թադեոս առաքյալի հռչակավոր վանքը:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 24:

Ավաջուղը գտնվում է Բայազետի կողմում՝ Թուրքիայի սահմանին կից, որտեղ ապրում են այրումները: Տեղի խաները ռուս-պարսկական երկրորդ պատերազմից հետո` 1828 թ., գաղթել էին Ալեքսանդրապոլից (այժմ՝ Գյումրի): Գավառակում է գտնվում Քիլիսաքյանդ գյուղը:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 24:

Չարդերուն (Չալդորան, Չհար-Դերուն) գավառակը ևս ընկած է թուրքական սահմանի մոտ և իր անունը ստացել է չորս նշանավոր վանքերից, որոնք են՝ Բագրևանդի Սբ. Հովհաննես, Ծործորի Սբ. Աստվածածին, Քիլիսաքենդի և Թադեոս առաքյալի վանքերը: Չարդերունի խաները քուրդ էին, նրանց նախնիները այստեղ էին վերահաստատվել Վասպուրականի Արճեշ գավառից:

Չարդերուն (Չալդորան) տեղանունը ծագում է չահար (չորս) և դրան (դեյր-վանք) բառերից (տե՛ս Րաին Էսմայիլե, Իրանանե Արմանի, Թեհրան, 1970, էջ 73-74, պարսկերեն): Պարսկական գրականության մեջ Արտազ գավառը հայտնի է Մակու անվամբ: Միակ երկասիրությունը, որտեղ հիշատակվում է Արտազ տեղանունը, Մասուդէ Քեյհանի «Իրանի մանրամասն աշխարհագրություն»-ն է, որտեղ կարդում ենք. «Մակուին Արտազ էլ ասում են» (տե՛ս նրա «Ջողրաֆյայե Մոֆասալե Իրան», հ. II, Թեհրան, 1893, էջ 158, պարսկերեն): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 24:

Դարաշամ (Դարաշամբ, Շամբիձոր) գավառակը գտնվում է Մակվից հարավ-արևելք` Արաքսի աջ ափին: Հայկական գյուղերից էին Բաշքյանդը (Դարաշամբ), Օրթաքյանդը և Դիբքյանդը:

Նժդեհ, Մակու, «Մուրճ», 1903, N 4, էջ 143: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 24:

Մակվի ծայրհյուսիսարևմտյան անկյունում և Փոքր Արարատ լեռան հարավային կողմում են գտնվում Տամբատ (Տմբատ) քաղաքի ընդարձակ ավերակները: Դրանց հարավային և արևելյան մասով հոսում են Սարիսու և Զանգիմար գետերի վտակները: Ավերակ քաղաքի տարածքում ճյուղավորված բազմաթիվ քարանձավներ կան, որտեղ խաշնարածներն անցկացնում են ամռան ամիսները: Մակվի հայերը հավատացած էին և սերնդեսերունդ փոխանցել են պատմությունն այն մասին, որ ավերակների տեղում երբևէ գոյատևած բնակավայրն Արշակ Բ հայոց Արշակունի թագավորի կառուցած պատմական Արշակավան քաղաքն էր (Դ դար), որն ավերեցին արքունիքի քաղաքականությունից դժգոհ հայ նախարարները:

Մուսավի Մաքուի (Մակվեցի), Մակվի պատմությունը, Թեհրան, 1997, էջ 19-20 (պարսկերեն): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 24:

1907 թ․

1907 թ. սեպտեմբերի դրությամբ նշվել է. «Մակու. Մակւայ խանութիւնը վասսալ մի իշխանապետութիւն է պարսկական պետութեան մէջ: Մակուայ խան Սարդարը տարեկան մի որոշ գումար ու ընծաներ է ուղարկում պարսից արքունիքը, պատերազմի ժամանակ օգնութիւն տալիս, և միայն այսքանը: Մակուայ ներկայ խանութեան սահմանները բաւական ընդարձակ են, երեք կողմից նրանք հասնում են ռուսական ու օսմանեան երկրներին. իսկ չորրորդ-հարաւային կողմից` Խօյի գաւառապետութեան: Այս սահմանում տեղաւորուած ընդարձակ հողը ծածկուած է հարիւրաւոր գիւղերով. հողի և գիւղերի ամենախոշոր մեծամասնութեան տէր-տիրականը Սարդարն է, մնացեալ աննշան փոքրամասնութիւնը պատկանում է սարդարական ընտանիքի զանազան աղա-խաներին: ...երկիրը-հողը բացարձակապէս պատկանում է Սարդարին: Նրան են պատկանում ու նրա քմահաճոյքներին խաղալիք` երկրում բնակուած ամբողջ ազգաբնակչութիւնը, որի մեծագոյն մասը քրդեր են, իսկ միւս բաժինը ատրպատականցի թիւրքեր...»:

Ասօ, Նամակ Թրքօ-պարսկական սահմանագլխից, «Հնչակ», 1907, N 9-10, էջ 126: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 24:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Շավարշական
Արտազ
Ուլթուզա
Շավարշան