Գետաբեկ :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

31 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Գետաբեկ (Շրջան) / Գետաբեկ (Շրջկենտրոն)

Տեղադրություն

Գտնվում է Գանձակից 48 կմ, Շամխորից՝ 35 կմ հարավ-արևմուտք («ի հարթավայր տեղւոջ, ի գլուխ լայնանիստ ձորոյն Չարեքայ»), ծովի մակերևույթից 1380-1500 մ բարձրության վրա:

Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Բ, Տփխիս, 1858, էջ 360:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 67:

1935 թ․

Համանուն շրջանի կենտրոնն է, 1935 թ.՝ քաղաքատիպ ավան: Իր մեջ միավորում է երբեմնի հայաբնակ Հին Գետաբակ (ավանի արևմտյան կողմում) և Հայի Գետաբակ (նաև՝ Ղազախ, Ղազախաշեն, Ղազախլի ավանի հյուսիսային կողմում) գյուղերը:

«Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան», հ. 6, Բաքու, 1982, էջ 76:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 67:

Անվան ծագում

Մի ենթադրության համաձայն՝ Գետաբեկն իր (հին ու նախնական անվանաձևը՝ Գետաբակ) անունը ստացել է Շամքոր և Փառիսոս գետերի միախառնման տեղից. «Ղալաքենդի միջով անցնում է Շամքոր գետի մի վտակը. իսկ միւսը լերան միւս կողմից հոսելով ներքևում միանում է սորա հետ. այս պատճառով էլ ուրեմն հաւանական է, որ ծագած լինի Գետաբակ անունն. ըստ որում գետի վտակներն այս և այն կողմից գալով բակ են կազմում իրանց մէջ այն տարածութիւնը...»:

«Արձագանք», 1888, N 7, էջ 86:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 67:

Պատմություն

Ավանի պատմությունը գալիս է հազարամյակների խորքից: Այդ են վկայում ԺԹ դարում հնագետներ Վ. Բելքի և Ա. Իվանովսկու հայտնաբերած դամբարանները, որոնք թվագրվում են բրոնզի և վաղ երկաթի դարերով:

Կարապետյան Ս., Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 67:

7 դ․

Հայ մատենագրության մեջ տեղանունն առաջին անգամ հանդիպում է Է դարի դեպքերի առնչությամբ՝ իբրև բերդանուն: Հայտնի է, որ քաղկեդոնականությանը հարած Դվինի Սբ. Գրիգոր եկեղեցու փակակալ Հովհան Մայրավանեցի վարդապետը, Եզր Ա. Փառաժնակերտցի կաթողիկոսից (630-641 թթ.) հալածվելով, նախ հանգրվան է գտնում Սոլակի վանքում, ապա գնում Գարդմանաց Գետաբակ բերդի կողմերը. «Եւ երթեալ Յովհաննու ընտրեաց իւր տեղի լռութեան ի կողմանս Գետաբակս բերդոյ, և անդ դադարեալ՝ հանապազ ընդ աստուծոյ խօսելով»:

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիրությամբ` Կ. Մելիք-Օհանջանյանի, Երեւան, 1961, էջ 55:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 67:

Իմաստասեր այրը Գետաբակի առանձնության մեջ «գրել է երեք աշխատություն, որոնց վրա, սակայն, չի վերնագրել իր անունը՝ վախենալով թե ժողովուրդը չընդուներ. մեկը անվանեց «Խրատ վարուց», մյուսը՝ «Համատարմատար» և երրորդը՝ «Նոյեմակ»:

«Ստեփանոսի Տարօնեցւոյ Ասողկան Պատմութիւն Տիեզերական», Ս.Պետերբուրգ, 1885, էջ 87:
Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Ա, Էջմիածին, 2001, էջ 801, 811-813:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 67-68:

1206 թ․

Գետաբակը՝ իբրև բերդ, հիշվում է ԺԳ դարի դեպքերի առնչությամբ, երբ հայ-վրացական զորքերը՝ Զաքարե և Իվանե Զաքարյանների գլխավորությամբ, սելջուկ-թուրքերից ազատագրելով Հյուսիսային Հայաստանի գավառները, 1206 թ. ազատագրել են նաև Գետաբակը. «...և ի վեցհարիւր յիսուն և հինգ թուին առին զԿարս՝ թագաւորին. և ապա զԳետաբակս և զՉարեքն...»:

«Հաւաքումն պատմութեան Վարդան վարդապետ», Վենետիկ, 1862, էջ 138:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 68:

Մի քանի տասնամյակ անց բերդը նվաճում են Այսրկովկաս ներխուժած մոնղոլ-թաթարները. Գետաբակը բաժին է ընկնում Չարմաղան Ղատաղան-նոյին զորավարին. «...բաժանեն զանուանի տեղիս գաւառաց, և զբերդս ամուրս մեծամեծ իշխանացն՝ զորս Նոյինս կոչէին. որք երթեալք յիւրաքանչիւր վիճակեալ դղեակս գաւառացն՝ վաղվաղակի մատնեալ լինէին ‘ի ձեռս նոցա... ղատաղա նոյինն՝ զկողմանս Չարեքին, զԳետաբակուց և զՎարդանաշատու»: Նույն դեպքերի առնչությամբ հայտնի է նաև, որ մոնղոլները «...հարձակեցան ի վերայ այլ բերդիցն՝ որ ընդ իշխանութեամբն Վահրամայ... ի Գարդման, և յայլ կողմանս, ի Չարեքն և ի Գետաբակս այլ ոմն գլխաւոր չոգաւ՝ որում անուն էր Ղատաղան-նուին»:

«Հաւաքումն պատմութեան Վարդան վարդապետ», Վենետիկ, 1862, էջ 146:
Տես նաև՝ Ինճիճեան Ղ., Ստորագրութիւն, Հին Հայաստանեայց, Վենետիկ, 1822, էջ 339-340:
Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն հայոց, աշխատասիրությամբ՝ Կ. Մելիք-Օհանջանյանի, Երևան, 1961, էջ 242-243:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 68:

1659 թ․

Այնուհետև աղբյուրներում Գետաբակը հիշատակվում է իբրև գրչության կենտրոն: Տեղի Սբ. Աստվածածին եկեղեցում 1659 թ. Հովհաննես գրչի ընդօրինակած ձեռագիր «Հայսմավուրքի» հիշատակարանում գրչության վայրի մասին նշվել է. «...ի յերկիրս Շամքոր, ի գեօղս Գատապագ, ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնիս և սբ. հէրձանիս վախմ է յեկեղեցոյս, ձեռամբ յոգնամեղ և բազմավէր, հէգ Յովաննիսի, ի թուաբերութեանն յաբեթականս տոհմի ՌՃ և Ը (1659)-ի. ի հայրապետության տեառն Պետրոս կաթողիկոսի տանս Աղուանից սրբոյ աթոռոյն Գանձասարայ վերադիտողի»:

«ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հ. Գ, կազմեց Վազգեն Հակոբյան, Երևան, 1984, էջ 876:
Ձեռագիրը պահվում է Մատենադարանում՝ 4559 թվահամարի տակ:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 68:

1691 թ․

Պետրոս կաթողիկոսի մահից հետո սկսված աթոռակալական պայքարին մասնակից են դարձել նաև գետաբակցիները: 1691 թ. հասարակական մյուս խավերի ներկայացուցիչների հետ, ի պաշտպանություն Երեմիա կաթողիկոսի, «Դաշնադրության թուղթն» ստորագրել են Գետաբակից Դավիթ եպիսկոպոսը, Ազարիա վարդապետը, Թամրազը և Խաչատուրը.
«Ինձ Դաւիթ եպիս(կո)պ(ո)սի Կետապակու ղապուլս է:
Ես Ազարիա վ(ա)րդ(ա)պ(ե)տ Գ(ե)տ(ա)բ(ա)կա վ(ա)նից կնք(ե)ցի:
Ես Գետաբակցի Գրիգորի որդի Թամրազա ղ(ա)պ(ո)ւլ արի:
Ես Գ(ե)տաբ(ա)կցի Խաչատուրս ղապուլ արի»:

«Արարատ», 1900, էջ 320:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 68:

1702 թ․

1702 թ. պարսից Հուսեյն Ա շահը Գետաբակ գյուղն իր բնակչությամբ, մշակովի հողերով ու արոտավայրերով ինչ-ինչ ծառայությունների համար նվիրել է հայազգի Հովհաննես բեկին և կարգադրել Գանձակի կառավարչին «ո՛չ գրչով, ո՛չ էլ գործով» ոտնձգություն չկատարել բեկի կամ նորընծա բնակավայրի հանդեպ, իսկ գյուղացիներին շահը պարտավորեցրել է Հովհաննեսին համարել իրենց տեր, չխախտել նրա խոսքն ու որոշումները:

”Тбилисская коллекция персидских фирманов”, т. II, составители: Тодуа М. А. и Шамс И. К., Тбилиси, 1989, с. 34-35.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 68:

1770 թ․

Մինչև 1770-ական թվականները հայաթափ լինելը բնակավայրի մասին գրավոր աղբյուրներում հիշատակություններ չենք գտնում:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 68:

Վերաբնակեցում
1861 թ․

1861 թ. Ղազախի գավառի Կոթ, Ոսկեպար և Ղալաչա գյուղերից փոխադրված շուրջ երկու տասնյակ հայ ընտանիքներ, հաստատվելով հայաթափ գյուղատեղիում, վերստին շենացնում են այն: Նորաստեղծ գյուղը, բացի Հայի կամ Նոր Գետաբեկ (Գետաբակ) կոչվելուց, ավելի հաճախ անվանվել է Ղազախ-Գետաբեկ կամ պարզապես Ղազախ (Ղազախլի):

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 889, թ. 1: Ի դեպ, 1912 թ. վավերագրում նշված է, թե գյուղը հիմնադրվել է 51 տարի առաջ, այսինքն՝ 1861 թ.: Հարկ է նշել, որ Մ. Բարխուտարյանցը գյուղի հիմնադրման տարեթիվ է համարել 1863 թ.՝ ավելացնելով, որ. «նախ բնակութիւն հաստատած [են] Հին-Գետաբակում, ապա տէրութեան հրամանաւ փոխադրուած Նոր-Գետաբակս» («Հին Գետաբակի արևելեան կողմում սեռի ետևի արևելահայեաց լանջի վերայ») (Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 313): Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ գյուղն իր հայ բնակչությամբ վիճակագրական աղբյուրներում հանդիպում է արդեն 1861 թ., միանգամայն սխալ է բնակավայրը հիմնադրված համարել 1863 թ.: «Նոր-Դար», 1889, N 174, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 68:

Բնակչություն

Գետաբակի հայ բնակչության թվի մասին վիճակագրական տվյալներն առկա են վերաբնակեցումից ի վեր:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 68:

1901 թ․

Վիճակագրական աղյուսակից հստակ երևում է, որ 1901/1902 թվականներին Գետաբակի հայերի բնակչության թվաքանակը կտրուկ նվազել է, որը, անշուշտ, արդյունք էր բնակչության մի մասի արտագաղթի: Հարկ է նշել, որ վայրը հայտնի էր իր պղնձի հանքերով, բայց արդեն ԺԹ դարավերջին հանքանյութի սպառման հետևանքով շատ հանքավայրերում աշխատանքները դադարեցվել էին, հայ բնակիչներն էլ, առավելապես հանքագործներ լինելով, վերածվել գործազուրկների ու սկսել էին դիմումներ հղել կառավարությանը՝ այլ վայր փոխադրվելու թույլտվություն ստանալու խնդրանքով: Վերաբնակվելու համար գետաբակցիները հատկապես աչքի տակ ունեին իրենց բնակավայրից 3 կմ հեռու՝ Չարեք վանքի կալվածքի սահմաններում գտնվող Մոկոշանոց հին գյուղատեղին:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 889, թ. 1: 1912 թ. այս փաստաթղթից պարզվում է նաև, որ վերջին 13 տարում գյուղի հողերն անբերրի էին դարձել: Այդ մասին ԺԹ դարավերջին նշվել է. «Գիւղը միշտ պատած է պղնձահանքի ծխով, որ արտերին մեծ վնասներ է պատճառում, որովհետև այրում է մօտիկ տեղերի հասկերը և խանգարում փոքր ինչ հեռու տեղերինը՝ կանոնաւոր աճման: Ուստի և ժողովուրդը, որ այլ ևս այնքան գործ չի կարողանում գտնել պղնձահանքում, խնդիր է մատուցել կառավարութեան՝ իրենց մի ուրիշ տեղ տեղափոխելու» (Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 328):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 68-69:

1874 թ․

Հարկ է նշել նաև, որ որոշ տարիների համար (1874, 1914 թվականներ) ներկայացված փոքր-ինչ ուռճացված տվյալները կառավարության իրականացրած մարդահամարի արդյունք են, ուստի դրանցում արտացոլված է Գետաբակի ողջ բնակչությունը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 69:

Պատմություն
1915 թ․

1915 թ. գետաբակցիներն ապաստան են տալիս Եղեռնից մազապուրծ 196 գաղթականների և տեղավորում շուրջ 25 բնակարաններում:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 1058, թ. 1, 5:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 75:

Նկարագրություն
1890 թ․

Գետաբակը աչքի է ընկել աղտոտված ու բնակչության առողջության համար միանգամայն վտանգավոր օդով: Ահա թե ինչ է գրել 1890 թ. գյուղ այցելած ականատեսը. «Դեռ հեռու էր հանքը, որ ծուխը մլաց, հետզհետե մքլեց ու գեղի մեջ մտնելով գրեթե աղվես ամուլ կերանք: Վա՜յ տեղում ապրողների հալին, այդ ծուխ ու մուխի ու վատ ջրի հետ է կլինի, որ բնակիչները հիվանդոտ թվացին ինձ բաղարավորները թուրքեր էին, իսկ աչքի ընկնող անձինք և խանութպանները հայեր էին, որոնցից 2 հոգի «Նոր-Դար» լրագիր էին ստանում»:

Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր N 1, VI-11, թ. 20-21:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:

Հանքեր
19 դ․

Գետաբակի տարածքը, որ, ինչպես ասվեց, հարուստ է եղել պղնձի հանքերով, «մեծապես շահագործվել» է՝ սկսած ԺԹ դարից: Պղնձահանքի շահագործման սկիզբն ընդունված է համարել 1849 թ., երբ այն սկսել էին արդյունահանել ազգությամբ հույն Մեխով եղբայրները: Հունական ընկերությունն արդյունահանում և մշակում էր տարեկան մինչև 10.000 փութ (1 փութ=16,380 կգ, այսինքն՝ մոտ 163 800 կգ.) պղնձի հանքաքար: Սակայն գործընկերների միջև ծագած տարաձայնությունների պատճառով հետագայում արտադրությունը կանգնեցվում է, և ընկերությունը, որ բավականաչափ միջոցներ ուներ գործընթացը շարունակելու համար, իր իրավունքները 1864 թ. վաճառում է Կարլ, Վալտեր և Վերներ Սիմենս եղբայրներին:

Карапетян С., Дашкесанский горно-рудный регион единая экономическая основа торриториональной целостности Арцаха-Гардмана, «Գարդմանք», 1996, N 3, նոյեմբեր-դեկտեմբեր, էջ 12:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69-70:

Վկայություն կա նաև այն մասին, որ գերմանացիներից առաջ հանքի շահագործողները հայեր էին, և նրանք հանքավայրը վաճառել էին Սիմենս եղբայրներին. «Գետաբեկու պղնձի գործարանը 25 տարի առաջ պատկանում էր մի քանի գանձակեցի հայերի, որոնք շահագործում էին անդրջրհեղեղեան սիստէմով, պապական զոյգ ահագին փուքսերով և այդպիսի անկազմակերպեալ հոգևարք դրութեամբ չնչին տոկոս են ստանալիս լինում...»:

«Նոր-Դար», 1889, N 174, էջ 3: Հարկ է նշել, որ ընկերության հետաքրքրությունը այս նշանավոր հանքավայրի նկատմամբ պայմանավորված է եղել Գերմանիայում մեքենաշինության ու ռազմական արդյունաբերության մեջ օգտագործվող պղնձի անընդհատ աճող պահանջարկով: Ընկերությունը Գետաբեկում կառուցել էր պղնձաձուլական գործարան (գործել է 1865-1914 թթ.), Զակամ և Շամքոր գետերի հովիտներում ձեռք էր բերել անտառներ, 1883 թ. Ղալաքենդ գյուղում (Փառիսոս բերդի մոտ) կառուցել էր պղնձաձուլական նոր գործարան (փակվել է 1906 թ.), անցկացրել էր նեղանիվ երկաթուղի, որով Գետաբակը կապվել էր Ղալաքենդ ու Բայրամ-Ալի բնակավայրերի հետ: 1894 թ. դեկտեմբերին գործարկվել էր 45 կմ երկարությամբ և զույգ պոմպակայաններով նավթամուղ՝ Դալյարի և Գետաբակի միջև:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 70:

«Սիմենս» ընկերության գործունեության ծավալների մասին ուշագրավ է ժամանակակցի հետևյալ վկայությունը. «Գանձակի նահանգում Գետաբէկ անուանուած տեղում գտնւում է գերմանացի «Սիմենս և ընկ.» մեծ պղնձահանքը իւր բազմաթիւ կատարելագործուած հալոցներով և վառարաններով, որոնք գործում են ածուխի, փայտի և նաւթի միջոցով: Հանքի բոլոր ծառայողների և բանուորների համար շինութիւնները ընկերութեան սեպհականութիւնն են: Ընկերութիւնը ունի ծառայողների թւում ամեն ճիւղի պատկանող մասնագէտներ. բժիշկ, ճարտարապետ և այլն և այլն. ունի ուսումնարան, դեղատուն, հեռագրատուն, երկաթագործարան, հիւսնարան և երկաթուղի թէ գործարանի մէջ և թէ մինչ Ղալաքեանդ և Բայրամ-Ալի, որոնցից առաջինում գտնւում է գործարանի բաժանմունքը, իսկ երկրորդում լինում են ածուխի և փայտի պահեստները: Հում կամ սև նաւթը Բագուից ստացւում է Դալլեար անունով երկաթուղու կայարաում, որին մօտ ընկերութիւնը ունի նաւթի ամբար և առանձին գործարան, այնտեղից նաւթը խողովակներով տեղափոխելու համար մինչև 15 վերստ հեռաւորութեամբ Չարդախլու հայաբնակ գիւղը, իսկ Չարդախլուից մինչև հանքը սայլերով են բերում: Այդ գծի վրայ նոյնպէս կայ հեռագիր: Ինչպէս լսեցինք հանքում ծառայողներին և բանուորներին վարձատրութեան գումարը հասնում է 25-30 հազար րուբլու, բացի զանազան ծախսերի, որ մեծ քանակութեամբ է լինում»:

Հայտնի է, որ. «Գետաբէկի գործարաններն ունեն նոյնպէս 31 վերստ երկարութեամբ մի սեփական երկաթուղի, որը միացնում է Գետաբակի և Ղալաքենդի պղնձագործարանները միմեանց հետ և Շամխորի անտառի հետ: Այդ երկաթուղին շինուած է 1883 թւից՝ գործարաններին փայտ և ածուխ մատակարարելու նպատակով: Նա անցնում է վերին աստիճանի լեռնուտ տեղերից. ահա մի ապացոյց, որ լեռներն ու երկա թուղիները կարող են հաշտվել միմեանց հետ..» («Մշակ», 1891, N 60, էջ 2): Հանքերում այլ ազգությունների ներկայացուցիչների հետ աշխատում են նաև հայ արհեստավորներ ու մշակներ, որոնք գտնվում էին նյութական ծանր դրության մեջ, հատկապես, երբ «հանքի նախկին կառավարիչ պ. Բեռնուլուն փոխարինել էր Վիլհելմ Րիչարդովիչ Բոլտոնը: Վերջինս սկսեց պակասեցնել հայ հանքագործների աշխատավարձն ու զանազան տուրքեր վերցնել: Հայերը, քանի որ խիստ քիչ հող ունեին և հանքի վարձատրութեամբ էին ապրում, ընկել էին նյութապես ծանր կացության մեջ» («Նոր-Դար», 1889, N 201, էջ 2): Սիմենսի պղնձահանքերի մասին տես նաև Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 279-281: «Արձագանք», 1888, N 7, էջ 86:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 70:

1864 — 1914 թթ․

Հայտնի է, որ 1864-1914 թվականներին գործարաններում արդյունահանել են ավելի քան 1 մլն 700 հազար տոննա պղնձի հանքաքար, որից հալել են շուրջ 58000 տոննա պղինձ:

Карапетян С., Дашкесанский горно-рудный регион единая экономическая основа торриториональной целостности Арцаха-Гардмана, «Գարդմանք», N 3, էջ 12: 1864-1917 թվականներին արդյունահանվել է շուրջ 100 միլիոն փութ պղնձի հանքաքար, որից ձուլվել է մոտ 3 միլիոն փութ պղինձ:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 70-71:

Առաջին աշխարհամարտի նախօրյակին պղնձի պաշարները Գետաբակում սկսեցին սպառվել: Դա ընկերությանը ստիպեց անցնել ծծմբի հանքաքարի արդյունահանմանը, և տարեկան 100.000 փութ հումք վաճառել Բաքվի «Նոբել» նավթաընկերությանը:

Карапетян С., Дашкесанский горно-рудный регион единая экономическая основа торриториональной целостности Арцаха-Гардмана, «Գարդմանք», N 3, էջ 12:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 71:

Հանքերի կառավարիչներից հայտնի են պպ. Բեռնուլին (մինչև 1875 թ.), Վիլհելմ Ռիչարդովիչ Բոլտոն (1875-1900 թթ.), Գուստավ Քելլեն (1900 թ-ից):

«Նոր-Դար», 1889, N 201, էջ 2, «Մշակ», 1900, N 26, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 71:

Ադրբեջանի խորհրդայնացման առաջին տարիներին Գետաբակի պղնձահանքը շարունակում էր մնալ ծծմբաքարի արդյունահանման խոշոր օջախներից մեկն Այսրկովկասում, այնուհետև մտավ Դաշկեսանի լեռնահանքային արդյունաբերական շրջանի մեջ, որը կազմվել էր Շահումյանի, Խանլարի, Դաշկեսանի և Գետաբեկի վարչական շրջանների հիմքի վրա: Արտադրության ընդլայման պատճառով Հայի (Նոր) Գետաբակը՝ իբրև ինքնուրույն բնակավայր, դադարեց գոյություն ունենալուց և ավելի վաղ ավերված Հին Գետաբակի տարածքի հետ մտավ ներկայիս Գետաբակ շրջկենտրոնի շրջագծի մեջ:

Апресов С., Перспективы медной промышленности в Кедабекском районе, ”Экономический Вестник Азербайджана”, Баку, 1926, N 10, с. 11.
Карапетян С., Дашкесанский горно-рудный регион единая экономическая основа торриториональной целостности Арцаха-Гардмана, «Գարդմանք», 1996, N 2, օգոստոս-հոկտեմբեր, էջ 15:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 71:

1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհարումներ
1905 թ․

Հայի Գետաբակը մեկն էր Գանձակի գավառի հայաբնակ այն գյուղերից, որն ամբողջությամբ թալանվել, ավերվել ու հրկիզվել էր մերձակա գյուղերի թուրք խուժանի ձեռքով: Խժդժությունները սկսվում են 1905 թ. նոյեմբերի 17-ին, երբ Փարաքենդ գյուղի բնակիչները հրդեհում են գետաբակցի անտառապահ Աբբաս Հաջիևի 60 սայլ խոտը՝ տեղի հայերի վրա հարձակվելու պատրվակ ստեղծելու համար: Մի քանի օր անց Ֆրեզևկա ռուսական գյուղի քահանան հայտնում է Սլավյանկայում գտնվող նորանշանակ պրիստավ Ալ. Շեպիլլոյին, որ թուրքերը պատրաստվում են հարձակվել Գետաբակի վրա: Նոյեմբերի 22-ին Սոգութլու, Միսկինլի և այլ գյուղերի թուրքերը շրջապատում են Ղազախ-Գետաբակն ու հանքերի շուկան. «...հայերի բոլոր խանութները փակուած էին, իսկ ժողովուրդը հաւաքուած հայոց եկեղեցու մօտ սարսափով սպասում էր թուրքերի յարձակման, իսկ վերջիններս մեծ խմբերով մօտ 500 հոգի կանգնած էին շուկայում»:

«Նոր-Դար», 1889, N 174, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 71:

1905 թ․

Բազմամբոխ թուրք խուժանի առջև, սակայն, չի ընկրկում գյուղի երիտասարդությունը և դիրքեր զբաղեցնելով՝ դիմում է ինքնապաշտպանության. «Թէև փոքրաթիւ, բայց քաջ երիտասարդների մի խումբ դիրք բռնելով բազարի և գիւղի մէջտեղ ընկած գերեզմանատան քարերի մէջ՝ կարողացաւ մի ամբողջ օր պաշտպանել թէ մէկ թէ միւս տեղը. սակայն գնալով խուժանը աւելի ևս մեծանում էր, որին զուգընթաց դժւարին էր դառնում նաև կռիւը: Գերեզմանատանը դիրք բռնած երիտասարդները, տեսնելով որ երկու տեղը միաժամանակ այլ ևս անհնար է պաշտպանել, անցան դէպի գիւղ, որից յետոյ ամբոխը խուժեց բազարի վրա մի վանդալական շահատակութեամբ»: Ժամ առ ժամ ստվարացող ընչաքաղց խաժամուժին, ի վերջո, հաջողվում է կոտրել շրջապատման մեջ հայտնված և որևէ տեղից օգնություն չստացող հայերի պաշտպանությունն ու մտնել գյուղ: Ճիշտ է, բնակչության մի մասին հաջողվում է դուրս պրծնել գյուղից (ոտքով մի կերպ հասնում են Չարդախլու), բայց և շատերը զոհվում են գյուղում:

Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում, Երևան, 1907, էջ 349-350:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 71-72:

1905 թ․

Պրիստավ Ալ. Ի. Շեպիլլոյի տվյալներով տներում ողջակիզվում են շուրջ 50 հայեր՝ կանայք, տղամարդիկ, երեխաներ: Թուրքերն ավերում ու կողոպտում են նաև հայոց Սբ. Գևորգ եկեղեցին:

Ալ. Շեպիլլոն հեղինակել է երկու կարևոր փաստաթուղթ. մեկը 1905 թ. դեկտեմբերի 7-ին Գանձակի գեներալ-նահանգապետին ուղղված զեկուցագիրն է, 2-րդը “Тифлисский Листок” թերթի խմբագրությանը ուղարկված նամակը (Զեկուցագիրը տպագրվել է «Մշակ» թերթի 1906 թ. հունվարի 22-ի համարում, իսկ նամակը՝ ”Тифлисский Листок”-ի 1906 թ. մայիսի 28-ի համարում (թարգմանաբար արտատպվել է՝ «Մշակի» 1906 թ. մայիսի 30-ի համարում): Երկու փաստաթղթերն էլ վերահրատարակել է Քաջբերունին 1910 թ. (տե՛ս նրա՝ «Բադա գյուղի աւերումը» հոդվածաշարը. «Արարատ», 1910, յունիս, էջ 528-532, յուլիս, էջ 651-654): Ի դեպ, Ալ. Շեպիլլոն պրիստավ էր նշանակվել ջարդի նախօրեին՝ նոյեմբերի 14-ին, և երեք օր անց արդեն Գետաբակում էր: Սակայն պրիստավի պաշտոնակատար Ալիևի գործադրած խարդավանքների պատճառով չի կարողանում անցնել անմիջական պարտականությունների կատարմանը և, թեև փորձում է վերահսկել իրավիճակը, սակայն ի վիճակի չի լինում ազդել դեպքերի հետագա զարգացման վրա: Գետաբակի կողոպուտի ու ավերման մասին է նաև պղնձաձուլական գործարանի կառավարիչ, հանքային ինժեներ ու դեպքերի ականատես Ադոլֆ Էրնի վկայությունը («Մշակ», 1906, N 59, փետրվարի 3, էջ 2: Նաև՝ N 69, մարտի 17, էջ 3):
«Արարատ», 1910, յունիս, էջ 531:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1,գ. 3764, թ. 278:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 72:

1905 թ․

Ջարդից փրկված հայերը ճանապարհին էլ ենթարկվում են թուրքերի հարձակումներին: Սարսափելով թուրքերից՝ գետաբեկցի հայերի նկատմամբ տմարդի են վարվում Սլավյանկա գյուղի բնակիչները, որոնք հրաժարվում են ոտքով դեպի Չարդախլու փախչող գյուղացիներին սայլեր տրամադրել:

Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում, Երեւան, 1907, էջ 354:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 72:

1905 թ․

Գետաբակի ողբերգական իրադարձությունների կազմակերպիչներն ու ամենագործուն մասնակիցներն էին պրիստավի պաշտոնակատար Ալիևն ու Միսկինլիի տանուտեր Մահմեդը:

«Արարատ», 1910, յունիս, էջ 531:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 72:

1905 թ․

Հարկ է նշել, որ Գետաբակում տեղի ունեցած ողբերգության մասին մի բավականաչափ մանրամասն տեղեկագիր էր պատրաստել գործարանատեր գերմանացի Ա. Օհրնին, որը հրատարակել է հնագետ Լեհման Հաուպտը և, չնայած այն հանգամանքին, որ այդ տեղեկագիրը աչքի է ընկնում եղելության որոշ դրվագների մեկնաբանությունների ու մանավանդ եզրահանգումների պարզամիտ դատողություններով (օրինակ՝ մարդակեր Ալիևը ներկայացված է իբրև մարդասեր ու խաղաղարար պաշտոնյա), այնուամենայնիվ, ներկայանում է իբրև կարևոր վավերագիր:

Հարկ է նշել, որ ցայժմ հիշյալ տեղեկագիրը ուշադրության չի արժանացել, ուստի ստորև առաջին անգամ այն ներկայացնում ենք Աշ. Հայրունու թարգմանությամբ. «Մի օր պրն. ֆոն Բոլտոնն ինձ տարավ Ալայար-Բեկ Ցուլգադարովի մոտ։ Վերջինս հետագայում մեծ համբավի տեր դարձավ, որ նա վաստակել է թաթարների և հայերի միջև ծայր առած թշնամության արդյունքում 1906 թ-ին Գետաբեկում տեղի ունեցած անկարգությունները կասեցնելու՝ իր ցավոք անարդյունք ջանքերի շնորհիվ։ Այդ մասին ներքոբերյալ տեղեկությունները ես քաղել եմ այն ժամանակ գործարանի ղեկավարումն իրականացնող պարոն Ա. Օհրնի՝ Գետաբեկից ուղարկված մի տեղեկագրից, որը մի կարևոր փաստաթուղթ է այդ սարսափելի շարժման պատմության վերաբերյալ։ Անհրաժեշտ է նախապես հայտնել, որ այնտեղ բազմիցս հիշատակված ոստիկանական պրիստավ Մուսեիբ Ալիևը մի շատ գործուն և աներկյուղ անձնավորություն էր, որը, ծնունդով լինելով թաթար, իր խստությամբ և անկողմնակալությամբ կարճ ժամանակում ձեռք է բերել ողջ բնակչության՝ ինչպես թաթարների, այնպես էլ հայերի և ռուսների վստահությունը։ Նա հենց այն ժամանակ, երբ ճգնաժամը սկսվեց, պետք է մեկ այլ պաշտոն ստանձներ և իր տեղը զիջեր մի չափազանց անգործունյա, տարածքին և թաթարերեն լեզվին անտեղյակ անձնավորության, սակայն բարեբախտաբար հաջողվել է նրան պահել Գետաբեկում։ «1906 թ. նոյեմբերի 18-ին (հին տոմարով) Ելիզավետպոլում կատաղի պայքար էր սկսվել թաթարների և հայերի միջև։ Դրա հետևանքով այստեղ մարդիկ ընկճված տրամադրության մեջ էին. չէ՞ որ պարզ էր, որ միայն մի կայծ էր հարկավոր նաև այս շրջանում, որտեղ հայերն ու թաթարները խառն ապրում էին, կույր ազգային ֆանատիզմի բոցը բորբոքելու համար։ Ելիզավետպոլում հայ-թաթարական կոտորածների սկսման անմիջական դրդապատճառն, ինչպես տեղեկացվում է մի վստահելի աղբյուրից, այն հանգամանքն է, որ նոյեմբերի 18-ի առավոտյան քաղաքում լուր է տարածվել (որը նույնիսկ այսօր էլ դեռ չի հաստատվել), թե քաղաքի մերձակայքում, ինչպես և մի կամրջի տակ բազմաթիվ սպանված թաթարների դիակներ են գտնվել։ Այնուհետև իսկույնևեթ մի թաթարական ամբոխ ներխուժեց հայապատկան խանութները և սկսեց հայ առևտրականներին ռևոլվերներով ու դաշույններով սպանել։ Թաթարների խանութները մահմեդական հանգստյան օրվա կապակցությամբ փակ էին։ Դրանից հետո խանութները հրդեհվեցին, և փոխադարձ սպանություններն ու թալանը շարունակ ավելի մեծ չափեր ընդունեցին։ Ընդհանուր առմամբ փոքր թվաքանակով՝ առկա զինվորականությունը հրետանու հետ միասին ցավոք անմիջապես եռանդուն կերպով չմիջամտեց, ինչը փաստորեն նպաստեց դրսից թաթարների մեծ զանգվածների ներհոսքին։ Ավերումներն այսպիսով ժամանակին չկասեցվեցին, և քաղաքի մեծագույն մասը մի քանի օրում վերածվեց փլատակների։ Այդ իրադարձությունների լուրը կայծակի արագությամբ շարունակեց տարածվել։ Արդեն նոյեմբերի 18-ի երեկոյան Դալյար բնակավայրում հայերին պատկանող կրպակները շրջակայքում բնակվող քրդերի կողմից թալանվեցին։ Հաջորդ երեկո նույն ճակատագիրն ունեցան Աննեֆելդ գաղութի հայապատկան կրպակները։ Դրանց տերերը փախուստի դիմեցին կամ թաքնվեցին, ինչպես վարվեցին նաև գերմանական գաղութարարների մոտ ծառայող հայերը։ Թալանող թաթարներն այնպիսի գերակշիռ քանակություն էին կազմում և այնքան սպառնալից էին պահում իրենց, որ ոչ այնտեղ գտնվող ոստիկանական պրիստավն իր ոստիկաններով և ոչ էլ գաղութարարներն իրենք կարողացան միջամտել... Խաղաղության բանակցություններից հետո, որոնք կիրակի օրը՝ նոյեմբերի 20-ին Ալայար-Բեկ Ցուլգադարովի նախագահությամբ տեղի էին ունեցել թաթարական և հայկական պատվիրակների միջև և մնացել էին անարդյունք, հաջորդ օրը դրսից եկած աշխատողների և ծառայողների մեծ մասը լքեցին Գետաբեկը իրենց գյուղերը մեկնելու համար, իսկ ևս մեկ օր անց, կեսօրից հետո հեռացան նաև դրսից եկած վերջին հայերը։ Դրան հակառակ, Գետաբեկում դեռ մնում էին մի շարք հայ ընտանիքներ, որոնք ապրում էին գործարանում իրենց կայուն աշխատանքով, և որոնց տներն ու ամբողջ ունեցվածքը գտնվում էին այնտեղ։ Կեսօրից հետո ժամը 5.10-ին (նոյ. 22.), երբ սկսում էր մթնել, և գրասենյակում աշխատանքը դեռ շարունակվում էր, հանկարծ շուկայից և հայկական եկեղեցու բակից գործարանի ուղղությամբ կրակոցներ լսվեցին։ Գրասենյակն արագ փակվեց։ Պրիստավ Ալիևը և Սուլեյման բեկը կամենում էին գնալ շուկա, բայց ճանապարհի կեսից ետ դարձան, քանի որ կրակոցներն ուժգնանում էին, իսկ դրանց թիրախը կարծես թե նրանք էին։ Կրակոցների սկսման դրդապատճառը շուկայից լսվող օգնության ճիչերն էին, որտեղ օտար թաթարները խլում էին մի հայի հրացանը։ Հին հայկական եկեղեցու բակում թաքնված հայերը (նրանց թվում կային նաև շատ հումբիներ, այսինքն Թուրքիայից եկած հայկական կոմիտեի անդամներ, որոնք զինված էին նորաոճ հրացաններով) իսկույնևեթ սկսեցին կրակել շուկայի ուղղությամբ, որտեղից անընդմեջ պատասխանվում էր։ Հուշարձանի մոտ հավաքված՝ գործարանի գիշերային հսկիչներն ու չափարները (պաշտպանող պահակախումբը)՝ թվով տասը մարդ, կարծելով, թե կրակոցներն ուղղված էին իրենց, ակնթարթորեն, առանց հրաման ստացած լինելու, ուժգին կրակ բացեցին հայկական եկեղեցու բակի ուղղությամբ։ Երբ նրանք արդեն նվազագույնը երեսուն կրակոց էին արձակել, հավաքված պաշտոնյաներին մեծ դժվարությամբ հաջողվեց նրանց հանդարտեցնել։ Այդ ընթացքում շուկայի վրա կրակոցներն անընդմեջ շարունակվում էին և գնդակներն անընդմեջ սուլում են տնօրինության շենքի և ծառայողների տների այգիների միջով՝ երբեմն-երբեմն հարվածելով շենքերի ծպեղագերաններին։ Տներից դուրս գալը խիստ վտանգավոր էր։ Դատական քննիչ Լիպսկին, որն այդ ժամանակ հյուրանոցը լքել էր և գնում էր դեպի շուկա, ճանապարհին գնդակահարվեց։ Նրա դիակը հաջորդ առավոտ գտնվում էր մի ավերված կրպակի հետևում։ Մինչ այս մինչ այն շուկայում հավաքվեցին մոտ 220 հեծյալ թաթարներ (ըստ տեղեկությունների, 180-ը Աիպլիից և 40-ը Հիլիհանլիից) և ետ մղեցին հայերին, որոնք իրենց տներից կրակում էին և ռումբեր էին նետում։ Դրանց պայթյունները պարզորոշ զանազանվում էին հրազենային կրակից։ Զայրույթն աճում է։ Ժամը 7.30-ին շուկայի վրա ի հայտ է գալիս առաջին հրացոլքը։ Այն սկզբում այրում է պարսիկ Ալափկերի կրպակը, որը հայերի կողմից կողոպտված և արդեն իսկ կրակի էր մատնված։ Այնուհետև հենց իրենց՝ հայերի կողմից հրդեհվում է վաճառական Ավետիս Օհանեսովի կրպակը։ Մեկը մյուսի ետևից նույն ճակատագիրն են ունենում նաև մյուս հայկական և մի քանի թաթարական կրպակներ։ Սարսափի այդ գիշերը (22-23 նոյ.) շուկայից անընդմեջ լսվում էին հրազենների և ռումբերի ճայթյուններ, ինչպես նաև բարձրագոչ աղմուկ ու բացականչություններ։ Թաթարները խուզարկեցին բնակարաններն ու գործարանի բանվորների կացարանները և սպանեցին բոլոր հայերին, որոնք չէին կարողացել փախչել։ Այդ ժամանակ սպանված վաճառականների, արհեստավորների, արծաթագործների, պայտագործների, ատաղձագործների և նրանց ընտանիքների ան դամների թվում կային մարդիկ, որոնց ես Գետաբեկում լավ ճանաչում էի։ Բոլոր դիերը, որոնց թիվը հասնում էր 35-ի, նետվում են մի մետաղաձուլարանի մեջ և այնտեղ կրակի մատնվում։ Դրանց մնացորդները միայն շաբաթներ անց գտնվեցին և ամփոփվեցին հողում։ Ծեր ժամագործ Ալեքսանդր Բելախյանցի դիակը՝ կտրված պարանոցով, գտնվեց հաջորդ առավոտյան դեպի ռուսական եկեղեցի տանող ճանապարհի վրա։ Թաթարական կողմից պետք է ընկած լինեն մոտ 33 մարդ, որոնց դիերն իսկույն տեղափոխվում էին։ Հաջորդ առավոտ միայն մի քրդի դիակն էր ընկած շուկայի կենտրոնում։ Նոյեմբերի 23-ի այգաբացին խմբերով եկան շրջակա գյուղերի թաթարները և սկսեցին իրենց թալանը. սկզբում հայերի լքված բնակավայրերում, այնուհետև նաև գործարանի լքված բանվորական կացարաններում։ Պարսիկ հանքագործները փախան Կարամուրադ, Գերգեր և Միսկինլի գյուղերը։ Հույները և թուրքերը եկան մետաղաձուլարան և այստեղից տեղավորվեցին արտադրամասում։ Հանքագործական աշխատանքները դեռ նախորդ երեկոյան դադարեցվեցին։ Թալանող թաթարական հրոսակներից փախչելով՝ բովանցքի մոտ, հանքանյութի արտադրամասում ապրող վերահսկիչներն ու բանվորները մտան հանքախորշը, մինչդեռ նրանց բնակարանները կողոպտվեցին։ Դինամիտի նկուղի հսկիչը՝ Ավետիս Պապիևը, վաղ առավոտյան սպանվեց, որից հետո սկսվեց վերներյան հին բովանցքի մոտ գտնվող հայերի բնակարանների կողոպուտը։ Այստեղ ապրող թաթարները և թուրքերը փախան, իսկ նրանց ունեցվածքը կողոպտվեց։ Այդ տեղեկությունը ստանալով՝ պրիստավ Ալիևը մի քանի թիկնապահների հետ արշավեց դեպի հանքախորշը, հալածեց ավազակներին և հարևան Արոխդամ թաթարական գյուղի մարդկանցից 12 զինված պահակներ նշանակեց այնտեղ։ Պրիստավ Ալիևը Միսկինլի և Կարամուրադ գյուղերի ամենածեր մարդկանց՝ Մամեդի և Ռահիմի գործուն մասնակցությամբ անխոնջ կերպով արգելում էր թալանն ու կողոպուտը և շատ կողոպտիչների գնդակահարում՝ միաժամանակ մշտապես վտանգի ենթարկելով իր կյանքը։ Կոտորածի այդ երկրորդ օրը սուրհանդակներ ուղարկվեցին Ելիզավետպոլ զինվորական ուժերի աջակցությունը ստանալու համար։ Նկատի առնելով ստեղծված անապահով իրավիճակը՝ կեսօրից հետո բոլոր պաշտոնյաներն իրենց ընտանիքների հետ տեղափոխվեցին տնօրինության շենքը և թիվ 2 տունը՝ իրենց բնակարանները թողնելով հսկիչների պաշտպանության ներքո։ Գործարանում մնացած և պաշտոնյաների մոտ պաշտպանություն որոնող հայերը նույնպես տեղավորվեցին հիշատակված երկու շենքերում ու հարակից տներում։ Նրանք չհետևեցին Ղազախլի գյուղը գնալու մեր ստիպողական պահանջին՝ կարծելով, թե մեզ մոտ նրանց ոչ ոք ձեռք չէր տա։ Նոյեմբերի 24-ի առավոտյան բոլոր կողմերից հեծյալ թաթարների մեծ բազմություններ եկան Գետաբեկ և շրջապատեցին գործարանը։ Գործարանի աշխատողների խուճապը մեծացավ, քանի որ ոչ ոք չգիտեր, թե թաթարներն ինչ են նախատեսել անել։ Պրիստավն իր թիկնապահների հետ արշավեց հանքանյութի արտադրամասի հետնկողմը, որտեղ լեռան լանջին տեղի ունեցավ մի մեծ ժողով։ Դրանից հետո թաթարները մեկնեցին Ղազախլի և սկսում են հետապնդել այդ գյուղի փախած բնակիչներին։ Միաժամանակ այնտեղ սկսվեց թալանն ու կողոպուտը, որը շուտով ավելի անամոթ կերպով շարունակվեց նաև հանքախորշի վրա, Գետաբեկի շուկայում և բանվորական կացարաններում։ Լքված բնակարաններից թալանված առարկաները սայլերով տարվում էին։ Կողոպտիչները տանում էին նույնիսկ դռներն ու պատուհանները, որոնք մասամբ նույնիսկ կացնով էին հատվել։ Պրիստավ Ալիևին միայն ծայրահեղ ջանքերի և իր կյանքի վտանգման գնով հաջողվեց (այն բանից հետո, երբ նա նավթի պաշարների առևանգմամբ զբաղված գողերին անխնա գնդակահարել էր) կողոպուտը սահմանափակել և կողոպտիչներին գործարանից հեռու պահել։ Շուկայում դեռ կանգուն մնացած հայա-պատկան տները կողոպուտից հետո մեկը մյուսի հետևից հրդեհվեցին և գետնին հավասարեցվեցին։ Չնայած այդ ամենին՝ գործարանին պատկանող հյուրանոցն ինչպես կրակից, այնպես էլ կողոպուտից մնաց խնայված։ Բանվորների մոտ հացի պակասը շարունակ ավելի զգալի էր դառնում, քանի որ հացի գործարանների մեծ մասը թալանված և փակված էր։ Ծառայողների բնակարանների վառարաններում թխված հացը չէր բավականացնում, որի պատճառով Սլավյանկայում հաց պատվիրվեց։ Մեր տներում տեղավորված հայերի դրությունը շարունակ ավելի և ավելի դժվարին էր դառնում, քանի որ թաթարները շարունակ ավելի ստիպողաբար էին պահանջում հանձնել նրանց։ Չնայած նրանց ամենավճռական կերպով հայտարարվում էր, որ մեզ մոտ պաշտպանություն որոնող հայերն անձեռնմխելի էին, և որ մենք պարտավոր էինք նրանց համար մեր կյանքով երաշխավորել, թաթարները չէին կամենում դրանով գոհանալ և ի վերջո հայտարարեցին, որ իրենք այլևս չեն կարող մեր ապահովությունը երաշխավորել, քանի դեռ մենք «այդ գերիներին» մեզ մոտ էինք պահում։ Նրանց դրությունը դառնում էր կրիտիկական, իսկ նրանցով պայմանավորված հոգսերը՝ շարունակ ավելի ճնշող։ Սեփական անվտանգության վտանգման անհանգստությունն ու մտահոգությունը միաժամանակ նաև գործարանի ծառայողների մեջ էին ուժգնանում։ Պրիստավի հետ խորհրդակցելուց հետո մենք եկանք այն համոզման, որ մեր՝ այսպես կոչված «գերիների» փրկության միակ հնարավորությունը նրանց ըստ հնարավորին շուտ հայկական տարածքի վրա տեղափոխելն էր։ Պրիստավ Ալիևը պատրաստակամություն հայտնեց հայերին իր սեփական պաշտպանության ներքո այստեղից հեռացնել։ Հարցի մի նման լուծումն առավել ևս այն պատճառով էր հանձնարարելի թվում, քանի որ Ելիզավետպոլից, Թիֆլիսից և երկրի այլ վայրերից եկող տեղեկությունները՝ կապված երկաթուղու, փոստերի և հեռագրատների աշխատակիցների գործադուլի հետ, ի դերև հանեցին շուտափույթ զինվորական օգնության ստանալու հույսերը։ Քանի որ այդ ծրագրի իրագործման համար անհրաժեշտ էր ձեռք բերել թաթարների համաձայնությունը, ազդեցիկ թաթարները տեղական մոլլայի հետ միասին երեկոյան հրավիրվեցին զրույցի, և նրանց ներկայացվեց գործարանի բոլոր աշխատակիցների խնդրանքը, այն է՝ հայերին թույլատրել, որ ազատ կերպով հեռանան։ Պրիստավի ներկայությամբ տեղի ունեցած դժվարին բանակցություններից հետո ի վերջո թաթարները հանդիսավոր կերպով խոստացան այդ պլանի իրականացմանը չխոչընդոտել։ Չնայած դրան՝ ես նպատակահարմար համարեցի դեռ ուշ երեկոյան հայերին այցելել և տղամարդկանց առաջարկել, որ գիշերը փախչեն, քանի որ կանանց և երեխաներին հաստատապես ավելի քիչ վտանգ էր սպառնում։ Իմ առաջարկն այնուհանդերձ մերժվեց, և հայերը վճռեցին հաջորդ առավոտ միասին ոստիկանության հսկողության ներքո մեկնել։ Հաջորդ օրը լուսաբացին (այդ նոյեմբերի 25-ին էր, ուրբաթ օրը) պատրաստվեցին երեք ֆուրգոններ, և հայերը տեղավորվելով այնտեղ՝ ժամը 7,30-ին մեկնեցին։ Նրանք ընդհանուր հաշվով 40-45 հոգի էին, այդ թվում նաև կանայք և երեխաներ։ Պրիստավ Ալիևը 8 թիկնապահների և թաթարական գյուղերի երկու ավագների հետ ուղեկցում էր նրանց։ Ես նրանց հետ բակով մինչև ճանապարհը գնացի։ Սայլերը, սակայն, հազիվ հասել էին ռուսական եկեղեցու մերձակայքը, երբ նրանց վրա դարանից կրակ է տեղում։ Վայրի սարսափով սայլերում գտնվողները վայր են ցատկում փախուստի միջոցով փրկվելու համար։ Առաջինը խփվում է սայլապան Գրիգորը (նա ինձ մի քանի անգամ տարել էր Անետի մարգագետին և այլ մերձակա վայրեր) և ջախջախված գանգով մնում գետնին ընկած։ Պրիստավ Ալիևը մարդասպանների դեմ կռվում է հերոսի պես և այդ ընթացքում իր սեփական ձեռքով գնդակահարում մի դավաճանի։ Նրա մոտ պաշտպանություն որոնող մի հայ («Զինգեր» ընկերության շրջիկ առևտրական գործակալը) սպանվում է նրա սեփական բազուկների մեջ։ Հսկիչ Համբարձում Թումանովը, ատաղձագործ Պետրոս Խաչատուրովը և ծեր փականագործ Սարգիս Շահնազարովը սպանվում են փախուստի ժամանակ։ Դեռ հիվանդանոցի բակում նույնը տեղի է ունենում նաև ջեռուցող Խաչատուր Ադամովի հետ։ Տնօրինության շենքի փակված դարպասների առջև կույր ֆանատիզմով սպանվում է նաև մի կին։ Շատ տղաներ փախչում են դեպի ճանապարհի ներքևում գտնվող ձորը և փորձում թաքնվել արհեստանոցի կամրջի տակ։ Նրանց, սակայն, այնտեղից դուրս են բերում և անխնա կերպով սպանում։ Ծեր փականագործ Ամիրովի կրտսեր դուստրը (16-ամյա մի աղջիկ) նույնպես դուրս է բերվում կամրջի տակից և առևանգվում թաթարների կողմից։ Ծեր Ամիրովը կարողանում է փախչել, բայց պատմում են, որ հետագայում դեպի Բարսում տանող ճանապարհի վրա զոհ է դարձել թաթարներին։ Փականագործ Մելիք Շահնազարովին և ատաղձագործներ Ալեքսանդր Ալթումովին ու Ամիրհանին հաջողվում է փախչել։ Նրանք կարողանում են երեք սարսափելի տառապալից օրեր անցկացնելուց հետո փրկություն գտնել Չարդախլի գյուղում։ Բարձրաձայն հեկեկալով՝ պրիստավ Ալիևը հավաքում է կենդանի մնացած կանանց և երեխաներին, որոնց թիվը հասնում էր մոտ 30-ի, և նրանց տանում գործարանի հիվանդանոցը՝ տեղավորելով այնտեղ։ Դր. ֆոն Ռոզենը և նրա քույրը հանձն են առնում հոգ տանել նրանց սննդի համար։ Այնտեղ միաժամանակ օթևան են գտնում նաև մի քանի վիրավորված թաթարներ։ Միայն շաբաթ օրը՝ նոյեմբերի 26-ին է վերջապես հաջողվում դադարեցնել կողոպուտը և կազմակերպել բանվորական կացարանների հսկողությունը։ Երեքշաբթի օրը՝ նոյեմբերի 29-ի հետմիջօրեին Գետաբեկ հասան նաև հեծելազորայինները։ Ռուսական եկեղեցու մոտ նրանց դիմավորեց Գետաբեկի ողջ բնակչությունը։ Կարգապահ, պճնված հեծելազորի տեսարանն անասելի տառապանքներ տարած մարդկանց վրա այնքան հաղթահարիչ ներգործություն ուներ, որ շատ տղամարդիկ հեծկլտում էին։ Գործարանում աշխատանքները հետզհետե դարձյալ վերսկսվեցին, մինչդեռ հարևան գյուղերը, մասնավորապես Սլավյանկան դեռ շարունակում էին ճնշված մնալ կարմիր դրոշով թաթարական հեծյալ հորդաների կողմից։ Շուտով Թիֆլիսից նույնպես խիստ անհանգստացնող տեղեկություններով լի նամակներ եկան։ Իրադրությունն ամեն օր շարունակում էր սրվել։ Հայերի և թաթարների միջև նաև այնտեղ էին արյունահեղ մարտեր սկսվել։ Սպասվում էր պետության սնանկացում, ապստամբություն և համընդհանուր գործադուլ։ 1906 թ. դեկտեմբերի 6-ին բռնկվեց երկաթուղայինների համընդհանուր գործադուլը։ Երկաթուղու օգտագործման թույլտվությունը տալիս էր ռուսական «սոցիալ-դեմոկրատական աշխատավորական կուսակցության» գործադուլային գրասենյակը։ Միայն նախորդ տարվա վերջին օրերին դարձյալ թույլատրվեց որոշ ուղևորատար գնացքների երթևեկությունը։ Գետաբեկում ևս իսկույնևեթ հանգիստ իրավիճակ չսկսվեց։ Դա, ի միջի այլոց, ապացուցում էր այն տխուր փաստը, որ նոր տարվա գիշերը հայկական կողմից զինված հարձակում տեղի ունեցավ հարևան Սոգութլի գյուղի վրա (Գետաբեկից 4 վերստ հեռավորության վրա)։ Դիպվածաբար գրեթե ողջ կազմով այնտեղ գիշերող հեծելազորի արագ միջամտության շնորհիվ հարձակումը շուտով ետ մղվեց։ Չնայած դրան՝ թաթարական կողմում կար 30 սպանված (այդ թվում 17 կին և փոքրիկ երեխաներ)։ Նաև գրեթե ողջ անասնագլխաքանակն էր առևանգվել։ Հայերը, որոնք դուխոբորցիների Նովո-Գորելովկա գյուղով էին եկել, ունեցել էին մոտ 17 զոհ։ Քանի որ, բացի այդ, Գետաբեկը և հարևան ռուսական գյուղերը, նաև Սլավյանկան ու Նովո-Գորելովկան գտնվում են հենց Ելիզավետպոլի և Նոր Բայազեդշենի շրջանների միջև, կարելի էր ակնկալել հայերի հարձակում ճանապարհին գտնվող թաթարական գյուղերի վրա։ Մյուս կողմից Չարդախլի հայկական գյուղը հարթավայրի թաթարներին խանգարում էր հասնել լեռնային արոտավայրերին։ Այդ պատճառով երկյուղ կար, որ հենց այստեղ դարձյալ նոր պայքար կսկվի թշնամի ազգերի միջև, որի կասեցումը հնարավոր կդառնա միայն կայուն, բավականաչափ զինվորական ուժերի առկայության դեպքում» (Lehmann-Haupt C. F., Armenien Einst und Jetzt, Berlin, 1910, էջ 150-154)։
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 72:

1906 թ․

Որոշ ժամանակ անց, երբ ղազախ-գետաբակցի (նաև՝ բադեցի ու չարդախլվեցի) հայերը տեսնում են, որ կառավարությունը ոչինչ չի ձեռնարկում ջարդերի կազմակերպիչներին և մասնակիցներին պատժելու համար, որոշում են վրեժ լուծել գոնե առավել վայրագ թուրքերից և 1906 թ. հունվարի 1-ին պաշարում են ոճրագործ Սոգութլու գյուղը, որտեղ ըստ հայտնի տվյալների թուրքերը կենտրոնացրել էին գետաբակցի հայերից խլված ողջ թալանը:
Հետագա տարիներին հայոց Գետաբակը շենանում է վերստին. վերաբացվում է դպրոցը, նորոգվում եկեղեցին, կյանքը մտնում է բնականոն հունի մեջ:

Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում, Երեւան, 1907, էջ 354:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 73-75:

Տանուտերեր
1908 թ․

1908 թ. Գետաբակի տանուտեր է հիշվում Աղաբեկ Աղասարյանցը:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1274, թ. 10:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 75:

Քահանա
1869 թ․

Նախապես գյուղին հովվում էր Փիբ գյուղի քահանան, իսկ 1869 թ. քահանա է ձեռնադրվում Մովսես Տեր-Գալստյան Մամիկոնյանցը:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 5394, թ. 10:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 75:

1890 — 1903 թթ․

1890-1903 թվականներին հիշվում է քահանա Շմավոն Բորյանցը:

Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր N 1, VI-11, թ. 21:
Նաև՝ Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1104, թ. 17:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 76:

1917 թ․

1917 թ. հուլիսի 24-ին Սինոդը Գետաբակի համար Համազասպ Խաչատրյանին տվել է քահանա ձեռնադրվելու թույլտվությունը:

«Արարատ», 1917, էջ 605:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 76:

Տեսակը Արտատպություն
Տեսքը ընդհանուր
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 20 դ․

Գետաբեկ. ընդհանուր տեսքը Ի դարի սկզբին: Արտատպված` Լեհման Հաուպտի «Հայաստանը նախկինում և այժմ» գրքից (Lehmann-Haupt C. F., Armenien Einst und Jetzt, Berlin, 1910).

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Գետաբակ
Ղազախ-Գետաբեկ
Ղազախ (Ղազախլի)
Հայի Գետաբեկ (Գետաբակ)
Նոր Գետաբեկ (Գետաբակ)

Ստորև ներկայացնում ենք 1861-1914 թվականների ընթացքում Գետաբակի բնակչության թվաքանակի կրած փոփոխությունները.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1861	18					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3835, թ. 148-149: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1866	18	96	58	154		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1870		106	64	170		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 49-50: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1872		147	109	256		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 62-63: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1873				197		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 40-41: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1874				653		“Кавказский календарь на 1886 г.”, Тифлис, 1885, с. 125. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1875				208		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 44-45: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1876				225		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 57-58: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1877		135	101	236		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 54-55: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1878	20-25	137	99	236		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3870, թ. 22-23: «Մշակ», 1878, N 145, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1881		148	107	255		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 27-28: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1882		151	110	261		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 30: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1883		147	105	252		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 56-57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1885	23	150	125	275		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 30: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1886	44	178	149	327	Գետաբակում թուրքերը կազմում էին 124 տուն՝ 878 շունչ): Ի դեպ, նույն թվականին մեկ այլ աղբյուր վկայակոչել է միայն 23 տուն («Արձագանք», 1888, N 7, էջ 86):	“Елисаветопольская губерния. свод статистических данных, извлеченных из посемейных списков населения Кавказа”, Тифлис, 1888, с. 82-83, 88-89. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1887		172	150	322		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 74: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1888		183	159	342		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3882, թ. 132: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1889	23	188	169	357		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, 227-228: «Նոր-Դար», 1889, N 201, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1890	33	197	184	381		«Նոր-Դար», 1890, N 148, էջ 3: Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 151: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1891		215	202	417		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 150: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1892		230	214	444		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 122: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1893	30	243	225	468		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 78-79: «Նոր-Դար», 1893, N 35, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1894		262	252	514		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 175-176: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1897		309	297	606		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 148-149: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1898		325	315	640		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 170: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1899	33	329	318	647		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 4, գ. 649, թ. 1, նաև ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 127-128: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1900		337	339	676		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 93-94: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1901		359	347	706		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 99-100: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1902		248	228	476		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 24-25: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1905		250	230	480		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 267-268: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1906		165	163	328		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 24: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1907				327		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 240, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1908	35	300	250	550		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 12: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1909		265	241	505		Հայաստանի ազգային արխիվ, Պ56, ց. 18, գ. 764, թ. 118: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1910		70	60	130		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, 59-60: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1912	74	280	243	523		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3919, թ. 63-64, նաև՝ ֆ. 56, ց. 4, գ. 649, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69:
1914				669		“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 131. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 69: