Ախալցխա :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

153 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ախալցխա (Շրջան) / Ախալցխա (Շրջկենտրոն)

Տեղադրություն

Գտնվում է Կուր գետի ձախ վտակ Փոցխովի ափերին` վերջինիս` Կուր գետի հետ միախառնման տեղից գրեթե 5 կմ արևմուտք, ծովի մակերևույթից 940-1120 մ բարձրության վրա: Արևելք-արևմուտք ուղղությամբ ունի շուրջ 3 կմ երկարություն և գրեթե նույնքան էլ լայնություն:

Քաղաքի տեղադրությանն անդրադարձած հեղինակները նշել են. «...Փոցխովի և Կուրի միախառնման տեղից վերև գտնվում է Ախալցիխե նշանավոր քաղաքը» (F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 257): Տե՛ս նաև «Ախլցխայ քաղաքը հիմնած է Փօցխով գետի ձախ կողմումը վեց վերստ հեռու այն տեղից, ուր նա միանում է Կուր գետի հետ» (Հազարապետեանց Ի., Ախալցխայու սուրբ Վարդանայ եկեղեցու օծման հանդէսը, «Մեղու Հայաստանի», 1864, N 18, էջ 148): Նաև «Ախալցիխը... ռազմավարական կարևոր կետ է` որպես սահմանային քաղաք և Կովկասի և Թուրքիայի միջև առևտրական գլխավոր պահեստ-քաղաք: Գտնվում է Սև ծովի մակարդակից ավելի քան 1000 մ բարձրության վրա և ընդգրկում է երկու առանձին մաս, մեկը` հին, մյուսը` նոր, որոնք իրարից բաժանված են Կուրի վտակ Փոցխով գետով» (բնագրում` “Akhaltzikh... est un point stratռgique important comme ville frontière, et un des principaux entrepôts du commerce de la Caucasie avec la Turquie. Elle est située à plus de 1000 mètres au-dessus de la mer Noire, et comprend deux parties distinctes, l’une ancienne, l’autre neuve, séparées par le Poskov-tchaï, affluant de la Koura”. Madame B. Chantre, A travers L’Arménie Russe, Paris, 1893, p. 340): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 29:

Պատմություն
1789 թ․

Ախալցխայի վրա կատարված լեզգիների հերթական արշավանքն իրեն երկար սպասեցնել չի տալիս: 1789 թ. սեպտեմբերին «Ախալցխայու հնացեալ մովպետն, որ իբր հաշտութիւն արար ընդ Վրաց պետին, վերստին եւս դարձեալ ի խռովութիւնն, ի քանի ամիսս զաւազակագունդ զօրս արձակէր ի յերկիրն Վրաց եւ զբազում աւարս եւ գերիս վարեցուցանէր եւ արքայն Վրաց լռէր երկար համբերութեամբ: Այժմ ի յաճախել նոցա զաւերագործութիւնս, եւ արքայն Վրաց զզօրս արձակեաց եւ յաւարի առնուլ ետ զքանի գիւղորայս ի յԱխլցխայու եւ ի Կարսայ...»:

Դիվան Հայոց Պատմության, նոր շարք, գիրք առաջին, հ. Բ, Երևան, 2003, էջ 491: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 41:

1789 թ․

Հայտնի նաև, որ 1789 թ. «...Լեզգիները Ախալցիխեից եկան Միքել Արղութաշվիլու առաջնորդությամբ և գրավեցին Գ(յաուրարխը)...»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, Գ, Երևան, 1955, էջ 202: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 41:

1769 — 1770 թթ․

1769 թ. ամռան վերջին Վրաստան ժամանած ռուսական բանակի զորահրամանատար գեն. Տոտլեբենը, 1770 թ. ապրիլին Ախալցխայի ամրոցի պաշարման ժամանակ դրժելով վրացիների հետ ունեցած դաշնակցային համաձայնությունը, ռազմի դաշտից դուրս է բերում իր հրամանատարության ներքո գտնվող ռուսական զորամասը, սակայն օսմանյան բանակի դեմ միայնակ մնացած վրացիները նահանջում են միայն մինչև Ասպինձա և ապրիլի 20-ին տեղի ունեցած ահեղ ճակատամարտում գրեթե ամբողջապես ոչնչացնում են ոգևորությամբ արշավող թուրքական 4000-անոց զորամասը:

Չոբանյան Պ., Հայ-ռուս-վրացական փոխհարաբերությունները ԺԸ դարի երկրորդ կեսին, Ս. Էջմիածին, 2006, էջ 361: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 41:

1807 թ․

1807 թ. մայիսի 14-ին «Ախալցխայի փաշա Խամըշ օղլին Յուսուֆ փաշային Ղարս ուղարկել էր 263 գլուխ, որովհետև ռուսն Ախալցխայի վերա էր հարձակվել և Խամըշ օղլին նորանց հաղթել, ջարդել, ցրել էր և կտրած գլուխներն ուղարկել էր...»:

Ավետիս քահանա, Ժամանակագրություն, «Վավերագրեր-2», կազմողներ` Ա. Ղազիյան, Ա. Քալանթարյան, Երևան, 2001, էջ 23: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 42:

1807 թ․

1807 թ. օգոստոսի 5-ին «Ախալցխայի փաշա Խամըշ օղլին յուր ասկյարներով մտավ Ղարս...»:

Ավետիս քահանա, Ժամանակագրություն, «Վավերագրեր-2», կազմողներ` Ա. Ղազիյան, Ա. Քալանթարյան, Երևան, 2001, էջ 25: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 42:

1810 թ․

1810 թ. ռուսական բանակը գեներալ Տորմասովի գլխավորությամբ փորձում է գրավել քաղաքը, սակայն ստիպված է լինում ձեռնունայն դադարեցնել տասնօրյա ապարդյուն պաշարումը:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 42:

1828 թ․

Մինչ պատերազմը Ախալցխան աչքի էր ընկնում իր բարգավաճ վիճակով. «...1828-ին Ասիոյ Տաճկաստանի ամենէն ճոխ քաղաքներէն մէկն էր, և ուր հարստութիւնը մեծաւ մասամբ հայ վաճառականաց ձեռքն էր...»:

Նուրիխան Մ. (Նուրիխանյան Մինաս վարդ.), Ախլցխայի պատերազմներն (1828-1829), «Բազմավէպ», 1880, էջ 101-102: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 42:

Քաղաքի գրավման մանրամասները լուսաբանող թե՛ ականատեսների և թե՛ հետագա հետազոտողների գրչին պատկանող գրավոր ժառանգությունը չափազանց հարուստ է, ուստի ստիպված ենք նախապատվությունը տալ դրանցից առավել փաստալից և համապարփակ տեղեկագրերին:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 42:

Հայտնի է, որ «Կարսին տիրելուց յետոյ` ռուսները առանց դժուարութեան տիրեցին Ախալքալակի և Խրթվիզի բերդերին և ապա անցան պաշարեցին Ախալցխան...»:

Գեղամեանց Ե., Պատմական քաղուածքներ, «Հովիւ», 1908, N 32, էջ 507: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 42:

Հետախուզական աշխատանքից հետո «Ռուսները դուրս եկան Բորժոմի հովտով և միևնույն ժամանակ հետախուզական զորամիավորում ուղարկեցին Քութայիսի ճանապարհով: Նրանք նախ կանգ առան այն ծիրանաքարե սև բլրի ստորոտում, որը Փոցխովի ձախ ափին է և բաժանված է քաղաքից 2-3 վերստ գոգահովտով: Նրանց մարտկոցները, որոնք տեղակայված էին գագաթին, սկսեցին գնդակոծել ամրոցի կողամասերը և քաղաքը, բայց ոչինչ չստացվեց. տարածությունը չափազանց մեծ էր: Այդ ժամանակ ռուսներն իրենց հարձակման կետը տեղափոխեցին գետի աջ ափին գտնվող մի բարձր սարահարթ: Նրանք որքան հետ էին մղում թուրքերին քաղաք, այնքան ավելի էին մոտեցնում իրենց մարտկոցները և վերջապես կարողացան հաստատվել նույն ափի մի այլ բլրի գագաթին, որն ամրոցի դեմ դիմաց է և մասամբ բարձր է նրանից: Այս դիրքից ռուսները բավական մոտիկից էին գնդակոծում քաղաքը, և դրա շնորհիվ նրանք Քութայիսի հետախուզական զորամիավորումը, որին միացել էր պաշարող զորքի մի մասը, դուրս բերեցին քաղաքի վրա իշխող բարձունքներով... Թուրքերը նրանց սպասում էին քաղաքից դուրս` բարձունքի վրա: Նրանք ընդունեցին ռուսների հարձակումը շատ մեծ քաջությամբ: Թե՛ մեկ, թե՛ մյուս կողմից շատ մարդիկ ընկան, մինչև ռուսները կարողացան մոտենալ պարսպի դռանը, որը գրավեցին սվինամարտով: Թուրքերը, ինչպես հատուկ է իրենց, չէին հանձնվում. նրանք նախընտրում էին զոհվել: Հայկական և կաթողիկե եկեղեցիները զբաղեցնում են այդ դիրքի ամենաբարձր կետը, և նրանց շրջակայքը ծածկված էր դիակների կույտերով: Ամենասարսափելի ճակատամարտը տեղի ունեցավ երկու եկեղեցիների միջև»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 258-259 (բնագրում` “Les russes débouchèrent par la vallée de Bardjom, pendant qu’ils envoyaient un corps d’observation par la route de Koutaïs. Ils s’arrêtèrent d’abord au pied de cette colline noire de porphyre qui borde la rive gauche du Poskho et qu’un bas-fond de 2 à 3 verst séparait de la ville. Leurs batteries érigées sur le sommet, commencèrent à battre les flancs de la forteresse et à tirer sur la ville, mais ce fut sans succès; la distance était trop grande. Les Russes transportèrent alors leur point d’attaque sur un plateau élevé de la rive droite de la rivière. Rapprochant toujours davantage leurs batteries, à mesure qu’ils refoulaient les Turcs dans la ville, ils trouvèrent enfin moyen de s’établir sur le sommet d’une autre colline de la même rive, qui regarde en face la forteresse et la domine en partie. Maîtres de cette position, d’où ils canonnaient la citadelle d’assez près, les Russes firent déboucher le corps d’observation de Koutaïs, auquel se joignit une partie de l’armée de siège, par les hauteurs qui maîtrisent la ville... Les Turcs les attendaient sur la hauteur hors de la ville; ils soutinrent le choc des Russes avec la plus grande bravoure; il tomba beaucoup de monde de part et d’autre, avant que ces derniers pussent s’approcher de la porte du rempart qu’ils fallut emporter à la baïonnette. Les Turcs, selon leur coutume, ne se rendaient pas; ils préféraient périr. Les alentours de l’église arménienne et de l’église catholique qui occupent le point le plus élevé de cette position, furent jonchés de morts entassés; le plus terrible combat se livra entre les deux églises”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 42:

Ախալցխայի համար կռվում թուրքերը, իրոք, հարգեցին իրենց խոսքը. «Մենք ոչ երևանցիներ ենք և ոչ էլ կարսեցիներ, մենք ախալցխացիներ ենք...: Մենք որոշել ենք մեռնել մեր քաղաքի պատերի տակ»:

Պարսամյան Վ., Ցարիզմի գաղութային քաղաքականությունը Հայաստանում, Երևան, 1940, էջ 97: Այս հիմքի վրա մինչև իսկ ծնունդ էր առել սույն առածը. «...մէկ Ղարսեցի` երեք Երևանցի կ’արժէ, և երկու Ղարսեցի` մէկ Ախլցխացի...» (Նուրիխան Մ. (Նուրիխանյան Մինաս վարդ.), Ախլցխայի պատերազմներն (1828-1829), «Բազմավէպ», 1880, էջ 102: Տե՛ս նաև Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 56): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 42:

Թուրքերը «...կենդրոնացրել էին իրանց ոյժերը` սաստիկ ընդդիմադրելու նպատակով: Բացի տէրութեան զօրքերից` ռուսներին դիմադրելու հարկադրած էր կառավարութիւնը նաև տեղական ժողովրդին, որ էին հայեր, հայ կաթոլիկներ և վրացիներ, որոց ամենի ընտանիքները ապահով վայրերում պատսպարելով` իրանց զինաւորել էին, գրեթէ կանոնաւոր զօրքի հաւասար: Բայց տաճիկները դրանով էլ չօգտուեցան: Զինուած ժողովրդականք` մեծ մասամբ կամ չէին պատերազմում, կամ ռուսաց բանակն էին փախչում: Անճարացած տաճիկ կառավարութիւնը յետ վերցրեց ժողովրդից` նրանց տրուած զէնքերը և խիստ հսկողութեան տակ էր պահում: Ախալցխայի պաշարումը մի քանի օր տևեց: Պաշարւած տաճիկ զօրքի և տաճիկ ժողովրդի ցոյց տւած ընդդիմութիւնը` միանգամայն զարմացրեց ռուսներին: Մինչև այժմ նրանք ոչ մի տեղ այդպիսի դիմադրութեան հանդիպած չէին: Տաճիկ կնանիքն անգամ զէնքը ձեռին` կատաղաբար կռվում էին ռուսների դէմ...»:

Գեղամեանց Ե., Պատմական քաղուածքներ, «Հովիւ», 1908, N 32, էջ 507-508: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 42-43:

Ռուսներին աննկուն դիմադրություն ցույց տալու մասին ուշագրավ վկայություն է թողել նաև թուրք տարեգիր Ահմեդ Լութֆին (1815-1907). «Ախալցխա ուղարկված օսմանյան զինվորները կանգ էին առել Թաշ-թեփե կոչված վայրում: Ոչ կանոնավոր զինվորական խմբերը, տեսնելով նրանց տեղաշարժը, կարծում են, թե ռուսները հարձակվում են, սկսում են փախչել. հրամանատար Սվազի վալի Մեհմեդ փաշայի զինվորներն էլ հետևում են փախչողներին: Ռուսները, իմանալով այդ, հեշտությամբ գրավեցին թողնված 9 թնդանոթները: Զինվորական պետերը որոշ քանակությամբ զինվորներով ամրացան բերդում: Ախալցխայի ժողովուրդը միանալով բերդում ամրացած զինվորներին, հաստատակամորեն կռվեց և արյունալի մարտեր մղեց: Ամբողջ ժողովուրդը, նույնիսկ կանայք, գիշեր-ցերեկ անդադար կռիվ էին մղում: Մեծ էր երկուստեք տված զոհերի թիվը: Այդ ժամանակ լիվանեցի (աջարացի) Ալի բեյ անունով մեկը, 1500 զինվորներով օրը ցերեկով բերդից դուրս գալով, փորձեց փախուստի դիմել: Թշնամին, նկատելով այդ, տարբեր կողմերից կրակ բացեց, շրջանի բազմաթիվ վայրեր կրակի մատնեց: Ժողովրդից շատ մարդիկ, կանայք և երեխաներ զոհվեցին կրակների մեջ և խորտակված տների փլատակների տակ, իսկ ողջ մնացած զինվորների մեծ մասը գիշերով փախուստի դիմեց: Ռուսները սովորական երթով գրավեցին բերդը: Այս ծանր վիճակը թեև «հավատացյալ զինվորներին» վիշտ և հուսահատություն պատճառեց, բայց նախապես իրենց տված երդման համաձայն, հաշվի չառնելով անգամ իրենց անձին սպառնացող վտանգը, դուրս եկան մերկացրած սրերով և կոտորեցին իրենց դեմ կանգնածներին. նրանցից շատերը նահատակվեցին: Թշնամին բազմամարդ էր: Մեհմեդ փաշան Ահմեդ փաշայի հետ միասին որոշ թվով զինվորներով, Թուզջու-զադեի զինվորների և նրանց սպաների հետ, ընդամենը 200 հոգով փակվեցին բերդում: Սակայն, ուժասպառ լինելով, ստիպված եղան վիրայով դուրս գալ դեպի Օլթի»:

Վիրա բառացի նշանակում է անձնատուր լինել: Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի, հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին, հ. Դ, թարգմանություն բնագրից` Ա. Խ. Սաֆրաստյանի և Գ. Հ. Սանթուրջյանի, Երևան, 1972, էջ 21: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 43:

Թուրքերի դիմադրությունն ընկճելու այլ ելք չգտնելով` Պասկևիչը ստիպված հրամայում է հրդեհել քաղաքը. «Տեսնելով, որ կռուելով անկարելի է քաղաքին տիրելու.– ռսները սկսեցին կրակ ձգել, հրդեհել քաղաքը այս և այն մասերում: Քամին ձեռաց հրդեհեց ամբողջ քաղաքը: Տների հետ և նրանց մէջերում ու նեղլիկ փողոցներում այրվում էին և բնակիչները, որոց 4000-ի չափ խանձուած ու այրուած դիակները լեցրել էին փողոցները: Կրակը հանգչելուց յետոյ` ռսները յաղթական կերպով ներս մտան քաղաքը և սկսեցին կողոպտել ու անխնայաբար կոտորել կենդանի մնացած ժողովրդին, առանց խնայելու թէ մեծին և թէ փոքրին: Սարսափելի էր նամանաւանդ հայոց թաղի կրածն ու տեսածը»:

Գեղամեանց Ե., Պատմական քաղուածքներ, «Հովիւ», 1908, N 32, էջ 508: Ներքո հիշատակման արժանի է նաև դեպքերի սույն անդրադարձը. «Պասկևիչը յառաջ տարաւ իւր զօրքերը Ախալցխան պաշարելու: Այստեղ տաճիկները կենդրոնացրել էին իւրեանց ոյժը սաստիկ ընդդիմանալու մտքով: Բնակչաց ընտանիքները ուղարկուած էին անառիկ տեղեր, իսկ քաղաքում մնացողները, որոց մէջ բաւականաչափ հայք, հայ կաթոլիկներ և վրացիք կային, բոլորն էլ զօրաց հետ հաւասար զինուորուած էին ու պատրաստ պատերազմելու: Քանի մի օր տևեց քաղաքի պաշարումը և այդ միջոցին քրիստոնեայ բնակիչներից ոմանք դուրս փախան, եկան ռուսաց բանակը: Վախենալով, որ մնացած քրիստոնեայքն էլ չդաւաճանեն, թուրքերը խլեցին հայոց և վրաց զէնքերը և նոցա խիստ հսկողութեան տակ էին պահում: Վերջապէս, օգոստոսի 15-ին ռուսաց զօրքը յարձակուեց և գիշերուայ դէմ վեր առաւ Ախալցխան: Պաշարուածների ցոյց տուած ընդդիմութիւնը զարմանալի էր: Տաճկաց կանայք անգամ զէնքը ձեռքին կատաղի կռվում էին: Ռուսները պարտաւորուեցան նախ այրել քաղաքը և ապա յաղթել: Մօտ 3500 հոգիք, որոց մէջ և բազմաթիւ քրիստոնեայք, լցրել էին իւրեանց դիակներով քաղաքի նեղ փողոցները: Ռուսաց զօրապետները քանի մի ժամ չէին կարողանում զսպել իւրեանց զօրաց զայրոյթը և սոքա անխնայ ջարդում էին մեծին ու փոքրին: Սարսափելի էր մանաւանդ հայոց թաղի կրածն ու տեսածը: Թէև յաղթութիւնը կատարեալ էր, բայց ռուսներն էլ այդ օրը նշանաւոր վնաս կրեցին, քանի մի հարիւր հոգի կորցնելով: Հայ սպաներից սպանուեցաւ Բէժանեանը և մի քանիսը վիրաւորուեցան: Նշանաւոր քաջութիւն ցոյց տուին այդ օրը սպայք` Ղորղանեանը, Շամիր Մելիք-Բէգլարեանը և այլք» (Երիցեանց Աղ., Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունը և Կովկասի Հայք, մասն Ա (1800-1832), Թիֆլիզ, 1894, էջ 401-402): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 43:

Թուրքերն իրապես ամեն ինչ անում են քաղաքը պահելու համար, սակայն, ի վերջո, մեծ կորուստներով տեղի են տալիս. «Բնակիչները, որոնցից յուրաքանչյուրը մի ռազմիկ էր, համառությամբ նետվում էին բոցերի մեջ: Մի շարք կանայք կամովին իրենց նետում էին կրակի մեջ... մի մզկիթում այրվեցին մոտ 400 մարդ: Վերջապես քամին ուժեղացավ և հրդեհը տարածեց դեպի հարավային ու արևմտյան արվարձանները և պաշտպանվողներին հարկադրեց նահանջել...: Բերդը և միջնաբերդը բավական քանդվել էին. դիակների կույտերը փակել էին փողոցները: Թշնամին գրոհի ժամանակ կորցրեց մինչև 5000 մարդ: 400 հրետանավորներից միայն 50 հոգի մնացին կենդանի, 100 հոգի ենիչերիներ ընկան իրենց տեղերում, 1800 լազերից սպանվեցին 1300-ը, բնակիչներից սպանվեցին ավելի քան 3000 հոգի»:

Պարսամյան Վ., Ցարիզմի գաղութային քաղաքականությունը Հայաստանում, Երևան, 1940, էջ 97: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 43-44:

1828 թ․

1828 թ. օգոստոսի 9-ին կոմս Պասկևիչի գլխավորությամբ ռուսական տասնմեկհազարանոց զորամիավորումների ծավալած գործողությունները օգոստոսի 16-ին պսակվում են հաղթանակով: Ախալցխայի Քյոսա-Մահմատ փաշան ռուսների ձեռքն է թողնում 67 հրանոթ և կայազորի 4000 զինվորներով հեռանում Արտահան146: Ռուսական բանակի կորուստը կազմում է 128 զոհված և 471 վիրավոր147:

Այլ վկայության համաձայն` թուրք բանակը կազմում էր 25000 մարդ (Веиденбаум Е., Путеводитель по Кавказу, Тифлис, 1888, էջ 379): Персваленко В., Ахалцих, “Кавказский календарь на 1852 г.”, с. 282. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 44:

Քաղաքի վերջնական գրավումը տեղի է ունենում օգոստոսի 15-ին. «Քաղաքը գրավվեց ֆելդմարշալ իշխան Պասկևիչի կողմից, 1828 թ. օգոստոսի 15-27-ին», որից հետո «Քաղաքի և նրա շրջակայքի կառավարիչ նշանակուեցաւ իշխան Վասիլ Բեհբութով գեներալը»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 260 (բնագրում` “La ville fut prise par le feld-maréchal prince Paszkévitz le 15/28 août”): Հմմտ. «...Վրաստանի կառավարչապետ կոմս Պասկևիչը գնաց Ղարսով Ախալցիխեն գրավելու համար: Պասկևիչը Ղարսը պաշարեց և կռվով վերցրեց այն հունիսի 30-ին: ...Իսկ հուլիսի 14-ին Պասկևիչը կռվով վերցրեց Ջավախեթի Ախալքալաքը...: Օգոստոսի 15-ին Պասկևիչը վերցրեց Ախալցիխեն» (Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, Գ, Երևան, 1955, էջ 279): Գեղամեանց Ե., Պատմական քաղուածքներ, «Հովիւ», 1908, N 32, էջ 508: Տե՛ս նաև Երիցեանց Աղ., Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունը և Կովկասի Հայք, մասն Ա (1800-1832), Թիֆլիզ, 1894, էջ 401-402: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 44:

1825 թ․

Հայտնի է, որ 1825 թ. դեկտեմբերի 14-ին ցարիզմի դեմ ապստամբություն բարձրացրած ռուս ազնվականության ներկայացուցիչներից շատերին պատերազմների մեջ ոչնչացնելու նպատակով Կովկաս էր աքսորել Նիկոլայ Ա-ն` Կովկասյան հատուկ կորպուսում զինվորական ծառայության:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 44:

Ախալցխայի համար մղված մարտերին մասնակցել են Մ. Ի. Պուշչինը, Ա. Ս. Գանգեբլովը, Ն. Սեմիչևը, Ն. Ռաևսկին, Ֆ. Վիշնևսկին, Դ. Իսկրիցկին, Վ. Սուխորուկովը, Ա. Դոբրինսկին, Ա. Վեդենյապինը, Ա. Ֆոկը, Պյոտր և Պավել Բեստուժև եղբայրները, Պյոտր Կոնովնիցինը, Ի. Բուրցովը, Ա. Միկլաշևսկին և այլք: Ի դեպ, նրանցից շատերն այդ մասին թողել են հուշագրություններ: Այսպես, օրինակ, Պյոտր Ալեքսանդրովիչ Բեստուժևը գրել է. «Օգոստոսի 15-ին վճռված էր գնալ գրոհի: Ընտրությունն ընկավ մեր գնդի վրա...: Լուսամուտներից, ծխնելույզների հետևից անտեսանելիորեն մեզ վրա էր թափվում գնդակների տարափը, ամեն մի անցքից հարվածում էին մեզ և նրանց յուրաքանչյուր կրակոցը դիպուկ էր: Երբեք մոտալուտ վտանգը և հուսահատությունը չեն ծնել այնպիսի արիություն, ինչպիսին նկատելի էր պաշարվածների մոտ: Սպառելով բոլոր փամփուշտները` գազազած թուրքերը, յաթաղանները սպառնագին ճոճելով, նետվում էին շարքերի մեջ, կոտորում ու վայրագություններ անում և զոհ էին գնում իրենց տաքարյունությանը...: Մինչև ուշ մթնշաղ շարունակվում էին կոտորածն ու փոխհրաձգությունը. մերոնք քիչ առաջ էին շարժվել. վերջապես հրամայվեց հրկիզել քաղաքը, և հավանաբար դա էր, որ փրկեց մեր երերուն հաղթանակը...: Քաղաքն այրվում էր հարյուրավոր կետերում, թանձր ծուխը ձգվում էր մինչև երկինք...: Քաղաք մտցված մեր մարտկոցները անդադար գնդակոծում էին միջնաբերդը...: Փրկված կանանց ու երեխաների բազմությունը լացով ու աղաղակով քարշ էր գալիս դեպի ճամբարը...: Առավոտվա դեմ ամեն ինչ հանդարտվեց»:

Մանրամասն տե՛ս Ներսիսյան Մ., Դեկաբրիստները Հայաստանում, Երևան, 1958, էջ 86-87: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 44:

Ախալցխայի բերդի գրավման ժամանակ աչքի է ընկել նաև Իվան Գրիգորևիչ Բուրցովը (1794-1829): Հայտնի է, որ Պասկևիչը նրան նշանակել էր խրամատների պետ: Օգոստոսի 15-ին Ի. Բուրցովի մարտական սխրանքի մասին հայտնի է հետևյալը. «Երբ ուժգին թնդանոթաձգության որոտի տակ Շիրվանյան գունդը, որին առաջնորդում էր քաջ գնդապետ Բորոդինը... տիրեց բաստիոնը և սկսեց առաջ շարժվել դեպի ձորը, նրա հետևից ընթացող Բուրցովը դուրս բերեց կացիններով զինված սակրային վաշտը և հրամայեց նրան կտրատել ցցապատնեշները...: Տեղի ունեցավ արյունահեղ մի մարտ, և անվեհեր Բորոդինը, անձամբ ղեկավարելով հրաձգային շղթան, ամուր ոտք դրեց գերեզմանատանը և շինությունների միջև` կաթոլիկական եկեղեցուց 15 քայլ հեռավորության վրա... Բայց մի փոքր անց, երբ երկու կողմից էլ թուլացել էր փոխհրաձգությունը, մահացու գնդակը խոցեց նրան: Բուրցովը, մնալով որպես ամենաավագը, կարողացավ մնացած թնդանոթները ճեղքից անցկացնել, մոտեցնել գրոհող զորասյունին և մի մասը ուղարկեց դեպի եկեղեցին, իսկ մյուս մասը` դեպի ձախ, դեպի ձորը, որտեղ կայազորի խմբերը համառ դիմադրություն էին ցույց տալիս... Բուրցովը շարունակեց ակտիվ մասնակցություն ունենալ գործերի տնօրինմանը այնքան ժամանակ, մինչև հաղթական դրոշը ծածանվեց բերդի պարիսպների վրա»:

Ներսիսյան Մ., Դեկաբրիստները Հայաստանում, Երևան, 1958, էջ 114-115: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 44:

1829 թ․

Ախալցխայի կորստյան հետ տակավին չհաշտված` ընդամենը 6 ամիս անց` 1829 թ. փետրվարի 20-ին, 18000-անոց (որոշ տվյալներով` 20000) զորաբանակի գլուխ անցած աջար Ահմեդ փաշայի գլխավորությամբ թուրքերը պաշարում են քաղաքը. «1829 թուականին Օսմանցիք Աճառացի Ահմետ-Բէգի առաջնորդութեամբ 18 հազար հոգով յարձակուելով Ախալցխայի վերայ, թէև փորձեցին յետ առնել կրկին ռուսներից, բայց չը յաջողեցան»:

Գեղամեանց Յ., Նամակ Ախալցխայից, «Փորձ», 1876, N 1, էջ 429: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 45:

Ախալցխայի գլխին պայթած այս նոր արհավիրքը նույնպես բավականաչափ լուսաբանվել է ինչպես ականատեսների, այնպես էլ տարեգիրների և պատմաբանների երկերում. «Ռուսները, տիրելով Ախալցիխեին, այն կառուցեցին, ինչպես կարող էին: Ամրոցում տեղավորեցին զինվորների մի գումարտակ, որի հրամանատարն էր գնդապետ իշխան Վասիլ Օսիպովիչ Բեյբութովը, որն այսօր գեներալ է և Հայաստանի կառավարիչը: Կարսի և Էրզրումի փաշաները, լսելով Ախալցիխեի գրավման մասին, վտանգ զգացին. այս ամրոցը այդ կողմից Անատոլիայի բանալին է: Նրանք շտապ հավաքեցին 18000-անոց զորք՝ բոլոր տեսակի զենքերով և հանդերձանքով, և մինչ ֆելդմարշալ Պասկևիչը զբաղված էր այլ տեղ, նրանք հանկարծ հեղեղի նման հարձակվեցին Ախալցիխեի վրա: Բայց նրանք դուրս էին եկել քաջ և հմուտ հրամանատարի և ռուսական կարգուկանոնի դեմ: Նրանք ստիպված եղան հետ քաշվել՝ չկարողանալով ոչինչ անել այդքան մեծ բանակով, որը, սակայն, հմուտ չէր և վերին աստիճանի անկարգապահ էր, հատկապես պաշարման գործում: Քաղաքից հեռանալուց առաջ նրանք բազմաթիվ ավերածություններ կատարեցին այնտեղ՝ քանդելով այն, ինչ ռուսները խնայել էին: Այսպես իրենց հուսախաբության համար նրանք վրեժխնդիր եղան քարերից»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 260 (բնագրում` “Les Russes maîtres d’Akhaltsikhé, la ménagèrent tant qu’ils purent. On logea dans la forteresse un bataillon de soldats commandé par le colonel prince Basile Ossipovitche Béboutof, aujourd’hui général et gouverneur de l’Arménie. A l’ouïe de la prise d’Akhaltsikhé, les pachas de Kars et d’Arzeroum ne se crurent pas en sûreté; cette forteresse est la clé de l’Anatolie de ce côté-là. Ils se hâtèrent de réunir un corps de 18,000 hommes de toutes armes et de tous costumes, et pendant que le feld-maréchal Paszkévitch était occupé autre part, ils tombèrent tout à coup comme une avalanche sur Akhaltsikhé. Mais ils avaient à lutter contre un brave et habile commandant et contre la discipline russe; ils furent forcés de se retirer sans avoir rien fait avec une armée aussi nombreuse, mais maladroite et indisciplinée au possible, surtout pour un siège. Ils n’abandonnèrent pas la ville, sans y causer beaucoup de dégâts, dévastant ce que les Russes avaient épargné, et se vengeant ainsi sur les pierres de leur désappointement”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 45:

1769 թ․

1769 թ. հունիսի 14-ին Հերակլ Բ. Վրաստանին սահմանակից մարզերի նկարագրության մեջ Ախալցխայի վերաբերյալ նշել է. «Ախալցխա քաղաքում տիրում էր նահանգային կառավարում: Այն կազմել է հին Վրաստանի մասը: Ողջ ժողովուրդը հունական հավատքի էր, սակայն մի քանի տարի զավթված լինելով թուրքերի կողմից, որոնց լծի տակ են առ այսօր, ընդունեց մահմեդականություն, բայց որոշ տեղերում քրիստոնյաներ են, և այդ հիմնական տեղն անվանվում է Սաաթաբեգո: Այս տեղանքը լեռնային է` ընդարձակ և բարեբեր դաշտերով: ...այս վայրերի սահմանները կից են մեր տիրույթին: Ախալցխա քաղաքում նստում է կառավարիչը` երեք նշանների վեզիրը...: Այս նահանգում շատերն աղքատացել են լեզգիների արշավանքի հետևանքով...»:

“Армяно-русские отношения в XVIII веке”, т. IV, под редакцией М. Г. Нерсисяна, Ереван, 1990, с. 93-94. Բնագրում` “Город Ахалцих содержит губернское правление: в нем часть древней Грузии, и народ был весь веры греческаго исповедения, а с нескольких лет завладен турком, под которым игом и ныне состоит, и народ обращен в магометанство, а в некоторых частях состоят и до днесь християня, и генерально место оное называетца Саатабего, расположение сего места гористое и между иных пространные и плодоносные поля. ...граница ж лежит в близости к нашему владению. Во оном городе Ахалцихе правитель – везирь трех знаков... В той же губернии мноие разоренные от лезгинцев...” Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 9:

Չհաշտվելով իր կորցրած տիրույթների, այդ թվում նաև Ախալցխայի կորստյան հետ` Մահմուդ Բ սուլթանի (1808-1839) հրամանով և Կարինի գլխավոր զորահրամանատար Հաջի Սալեհ փաշայի կարգադրությամբ 60000 աջարացիներ, քոբուլեթցիներ, լազեր 40 թնդանոթով պետք է Տրապիզոնի կողմից հարձակում գործեին Ախալցխայի վրա: 1829 թ. փետրվարի 17-ին «...տաճիկները և աջարացիք ահագին քանակութեամբ իջան Աջարիայի լեռներից և, թափուելով Ախալցխայի շուրջը գտնւող հայոց գիւղերը, սկսեցին թալանել և կողոպտել բնակչաց: Իշխ. Բէհբութեանը, որ երկու վաշտ զօրքով մնացած էր Ախալցխայի պաշտպանութեան համար, հրամայեց քաղաքիս քրիստոնէից և հրէից իւրեանց ընտանիքները և թանկագին իրեղէնները զետեղել բերդի մէջ, իսկ տղամարդկանց զէնք բաժանելով պատուիրեց մնալ քաղաքում և պաշտպանել իւրեանց տները: Փետրուարի 19-ին գիշերը մօտ 20.000 տաճիկ և աջարացի թափուեցին քաղաքը և սաստիկ արիւնհեղութիւն արին: Նոքա կոտորեցին քրիստոնէից և թալանում էին սոցա տները: Քաղաքի թուրքերը անցան թշնամու կողմը: Մինչև մարտի 4-ը շարունակվում էր Ախալցխայի բերդի պաշարումը, սակայն բերդը զարմանալի քաջութեամբ դիմացաւ և վնասուեցին միայն քաղաքի քրիստոնեայքը: Մարտի 4-ին վրայ հասան Վրաստանի օգնութեան հասած զօրքերը և թշնամին շտապ հեռացաւ գնաց Աջարիայ: Ախալցխայի կրած այդ 12 օրուայ պաշարման միջոցին հայք ոչ միայն զրկուեցին կեանքից, տներից և ունեցած-չունեցածից, այլև նշանաւոր քաջութիւններ արին և շատ օգնեցին ռուսաց: Մանաւանդ հռչակ ստացաւ իւր քաջութեամբ և մատուցած ծառայութեամբ ախալցխացի Ազնավուրեանը»:

Երիցեանց Աղ., Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունը և Կովկասի Հայք, մասն Ա (1800-1832), Թիֆլիզ, 1894, էջ 415: Տե՛ս նաև Գեղամեանց Ե., Պատմական քաղուածքներ, «Հովիւ», 1908, N 33, էջ 519-520: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 45:

12 օր տևած պաշարման ժամանակ «...բերդից թշնամու վրայ ձգեցին 8693 թնդանօթի գնդակ, ձեռքով նետեցին 1354 ռումբ և բերդի պարիսպներից արձակեցին 72,880 հրացանի փամփուշտ: Սակայն այդ հրազէնքներից աւելի ժողովուրդը և նրա տներն էին փչանում, քան թշնամին: Այնպէս որ առաջուան շէն Ախալցխան` այժմ աւերակների կոյտ էր ներկայացնում և այս երկրորդ անգամն ահա ամբողջապէս այրուած խանձուած էր: Ահմէդ փաշան շատ աշխատեց բերդին տիրել, փորձեց բերդի ջրի ճանապարհը գոցել, 3 ականներով ուզեց բերդը օդ ցնդեցնել,– սակայն նրա բոլոր ձեռնարկութիւններն ապարդիւն անցան...: ...բերդում տեղի ունեցած զինուորական խորհուրդը վճռել էր ժողովրդին օգնելու նպատակով` բերդից քաղաք զօրք չհանել: Այդ պատճառով 12 օր շարունակ ժողովուրդը ինքն էր միայն իրան պաշտպանում և միևնոյն ժամանակ, բերդին էլ այլ և այլ օգնութիւններ հասցնում: Իրերի այդ դրութիւնն էր պատճառը, որ Ախալցխայի 25,000 ազգաբնակութիւնից կենդանի մնացին միայն 750 քրիստոնեայ ընտանիք,– նրանք, որոնք բերդումն էին տեղաւորուած թշնամու գործած յարձակումից առաջ»:

Գեղամեանց Ե., Պատմական քաղուածքներ, «Հովիւ», 1908, N 33, էջ 519: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 45-46:

Ախալցխայի բերդի պաշտպանության գործը ստանձնած գեներալ-մայոր Բեհբությանցն առերևույթ դաժան, բայց, ըստ էության, հաշվենկատ գործողություններով ի վերջո մինչ օգնական ուժի ժամանումը կարողանում է աննվաճ պահել բերդը. «Քաղաքի ազգաբնակության մի մասը կազմում էին քրիստոնյաները (հայեր` լուսավորչական և կաթոլիկ, վրացիները) և հրեաները: ...Ոչ մահմեդական ազգաբնակության ընտանիքները, թվով 700-ից ավել, Բեհբությանը վաղօրոք տարել էր բերդը, ուր և նրանք պաշտպանված էին: Եվ որովհետև չէր կարելի այնտեղ տեղավորել և տղամարդկանց, ուստի նրանք ստացան զենքեր և թողնվեցին դրսի քաղաքում: Երբ աջարացիները գիշերով ներս թափվեցին և հարձակվեցին բերդի վրա, այս զինված քաղաքացիները կազմակերպեցին ինքնապաշտպանություն, կռվի բռնվելով թշնամու հետ: Կռիվն այսպիսով ստանում էր փողոցային կերպարանք, պաշտպանողների մի մասը կոտորվում էր, մյուսը` ամրանում մի քարվանսարայի մեջ, որի շուրջը բոլորվում էր կատաղի պատերազմ: Բերդի պարիսպների վրա կռվող ռուս զինվորները քաջարի դիմադրություն էին ցույց տալիս և ետ շպրտում սաստիկ համառությամբ պարիսպները մագլցող աջարացիներին: Լուսանում էր աջարական հարձակման սարսափելի գիշերը, և բացվում էր փետրվարի 20-ի վաղ առավոտը: Միջնաբերդի բարձր պատերի վրա կանգնած ռուս զինվորների առաջ տարածվում էր սարսափելի տեսարան: Թշնամու խմբերն ալիքների նման ծփում էին դժբախտ քաղաքի փողոցներում: Ամեն տեղ արյուն, հառաչանքներ, զոհերի հուսահատական ճիչեր, դահիճների վայրենի աղաղակներ: Տների տափակ կտուրները դարձել էին մի-մի սպանդանոց: Այդտեղ էին բերվում մարդիկ և դանդաղ հոշոտվում էին խանչալներով: Քարվանսարան, որի մեջ փակված էին զինված պաշտպանները, վերցվեց, և բոլոր պատսպարվածները սրի քաշվեցին: Առավոտից բերդի պարիսպի տակ հավաքվել էին մոտ երկու հարյուր կանայք և քիչ էլ տղամարդիկ, որոնք կարողացել էին փախչել արվարձաններից և աղաչում, պաղատում էին զինվորներին, որ իրենց ներս առնեն: Դժբախտներից շատերը դեպի վեր էին բարձրացնում իրենց հետ բերած խաչելությունները, սրբերի պատկերները, որպեսզի ավելի ևս համոզիչ դարձնեին իրենց թախանձանքները: Բայց իզուր: Բերդի դռները պինդ ամրացված էին քարերով, զինվորները խնդրում էին, որ իրենց թույլ տան դուրս հարձակվել և վռնդել թշնամուն քաղաքից, բայց զինվորական խորհուրդը, որ գումարեց իր մոտ Բեհբությանը, մերժեց այդ միտքը` չպակասացնելու համար պաշտպանների թիվը, որ առանց այն էլ շատ փոքր էր: Այնպես որ պահպանված մնաց միայն բերդը, իսկ նրանից դուրս ամեն ինչ մատնվեց կատաղի թշնամու կամքին: Ահմեդ Բեյը չկարողանալով վերցնել Ախալցխան գրոհով, պաշարման ենթարկեց նրան, որ տևեց 12 օր, մինչև որ Վրաստանից օգնության եկավ մի զորաբաժին: Ահմեդ Բեյը շտապով հեռացավ, բայց թուրքական զորաբաժինը, նախքան նահանջելը, համառ դիմադրություն ցույց տվեց ռուսական զորքին, որ դուրս եկավ բերդից և հարձակվեց նրա վրա: Նորից քաղաքը հրդեհվեց: Մահմեդական ազգաբնակչությունը, վախենալով ռուսների վրեժխնդրությունից` փախավ, այնպես որ քաղաքի տերն էին մնում բերդում փակված 700 ընտանիքները, բայց նրանք էլ կորցրել էին իրենց ունեցածը և մատնվել ետին աղքատության»:

Լեո, Հայոց պատմություն (XIX դարի առաջին կես), Երկերի ժողովածու, հ. 4, Երևան, 1984, էջ 469: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 46:

Հայտնի է, որ գեներալ Բեհբությանցն Ախալցխայի բերդի պաշտպանությունը կազմակերպել էր իր հրամանատարության ներքո ունեցած ռուսական կայազորի` ընդամենը 9 վաշտով, ընդ որում, մարտի 4-ին խիզախել էր 5 վաշտով դուրս գալ բերդից և հակահարված տալ թշնամուն: Գեներալին ժամանակին կարողանում է օգնություն հասցնել գնդապետ Բուրցովը160: Քաղաքի պարիսպների տակ և նրա մատույցներում աջարական զորաբանակին պատճառված կորուստն ահռելի էր. «Այս պաշարման միջոց Աճարաց կողմանէ 3,000 մը ինկեր էին և Ռուսաց պահանորդներէն ալ 100 հոգի ըստ իրենց համարոյն»:

Сегаль И., Очерки Кавказских городов: город Ахалцих, “Обзор”, 1878, N 222, с. 1. “Кавказский календарь на 1850 г.”, Тифлис, 1849, с. 37. Տե՛ս նաև Персваленко В., Ахалцих, “Кавказский календарь на 1852 г.”, էջ 281-282: Նուրիխան Մ. (Նուրիխանյան Մինաս վարդ.), Ախլցխայի պատերազմներն (1828-1829), «Բազմավէպ», 1880, էջ 108: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 46:

Նշյալ անցքերի մասին նույնքան ուշագրավ է նաև թուրք տարեգրի վկայությունը. «Որոշ ժամանակ հետո Ախալցխան ետ առնելու համար հավաքվեց մեծ քանակությամբ զորք, պատրաստվեց ռազմամթերք և ուղարկվեց: Երբ մոտ էր Ախալցխայի գրավումը, որոշ թվով իսլամ զինվորներ ցանկացան հափշտակել Ախալցխայի մոտ բնակվող քրիստոնյա և հրեա համայնքների ընտանիքներին ու զավակներին և ստրկացնել նրանց: Այդ դեպքը մյուս հավատարիմ զինվորական դասերի հետ թշնամանալու պատճառ դարձավ: Հափշտակվածները վերադարձվեցին: Նման բռնությունները արգելելու համար միջոցներ ձեռք չառնելու հետևանքով ոչինչ չարվեց, և բավական մարդ զոհ գնաց, ռազմամթերք ոչնչացավ...»:

Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի, հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին, հ. Դ, թարգմանություն բնագրից` Ա. Խ. Սաֆրաստյանի և Գ. Հ. Սանթուրջյանի, Երևան, 1972, էջ 23: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 46:

Ի վերջո, մարտի 4-ին Ահմեդ փաշան, տեղեկություն ստանալով Ախալցխային օգնության եկող ռուսական զորքի մասին, հեռանում է Աջարիա:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 47:

1829 թ․

Ախալցխան հետ գրավելու թուրքերի մեկ այլ փորձ էլ կանխվում է 1829 թ. հունիսի 2-ին: Ընդ որում, մայիսի 30-ին Կարս ժամանած Պասկևիչին հայտնի է դառնում, որ մոտ 30000 զորքով թուրքերը նոր հարձակում են ձեռնարկել, բայց հունիսի 2-ին Փոցխով գետի ափին գտնվող Դիղուր գյուղի մոտ ռուսներին հաջողվում է ետ մղել թուրքական զորքի` նաև այս հարձակումը:

Երիցեանց Աղ., Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունը և Կովկասի Հայք, մասն Ա (1800-1832), Թիֆլիզ, 1894, էջ 417-418: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 47:

Ընդհանուր առմամբ, 1828-1829 թվականների ընթացքում պատերազմական գործողությունների հետևանքով Ախալցխան այն աստիճան էր տուժել, որ շուրջ կես դար անց` 1880 թ., տիրող կացության առթիվ ականատեսը նշել է. «Վրահայոց այս ճոխ և հարուստ քաղաքը յետ հարիւրաւոր տարի Օսմանեան պետութեան մէջ կէս անկախութեամբ մ’ապրելու, անցաւ յետին պատերազմներով Ռուսաց ինքնակալութեան. կրելով ցայսօր այն աղետալի վէրքերը զորս ստացաւ պատերազմին միջոց, և որք մինչև ցայսօր չեն բժշկուած...: Եթէ Ախլցխա այսօրուան օրս աննշան կամ երկրորդական քաղաք մ’է, պատճառը պատերազմունքն են, որոնք աւերեցին և այրեցին քաղաքը և բնակչաց շատին փախստեան պատճառ եղան»:

Նուրիխան Մ. (Նուրիխանյան Մինաս վարդ.), Ախլցխայի պատերազմներն (1828-1829), «Բազմավէպ», 1880, էջ 101-102: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 47:

Հայտնի է, որ պատերազմը հաղթական ավարտին հասցրած Պասկևիչը, հաշտության պայմանագրի համար որպես առաջարկություն, մշակել էր երեք նախագիծ. «...նախ հնարավորին պայմաններում Ռուսաստանի ձեռքում պահել Բաթումը, Քոբուլեթը, Ախալցխայի և Կարսի փաշայությունները, Բայազեդը, Դիադինը` մինչև Եփրատի նշանավոր կամուրջը: Այնուհետև, եթե այդ անհնարին լինի, ապա վերցնել Բաթումը, Քոբուլեթը, Կարսի և Ախալցխայի Ռուսաստանին սահմանակից մասերը և Բայազեդը, իսկ եթե այդ էլ չհաջողվի, ապա Ախալցխան վերադարձնել թուրքերին, բերդը հիմնովին քանդելու պայմանով...»:

Պողոսյան Ա., Ռուս-հայ բարեկամության պատմությունից, Երևան, 1974, էջ 107-108: Ի դեպ, ռուսական զորքերը թուրքերին հետ էին շպրտել մինչև Գյումուշխանե: Ախալցխայի հիշատակությանը հանդիպում ենք ԺԶ-ԺԷ դդ. «Ոսկեփորիկ»-ի հետագա հիշատակարանում` կապված ռուս-թուրքական պատերազմի հետ. «Ի թիւն Հայոց ՌՄՀԷ (1828)-ին Ըռուսաց արքայ Նիկոլա Պավլովիչը յարէւէլից դիհէն դիմելով տաճկաց ազքին, պատէրազմունք տալով, հալածէլով, կոտորէլով, անպատմէլի արիւնահեղութիւն անէլով, Ղարս քաղաքէն, Ախըլցըղա քաղաքէն, Կարնոյ քաղաքէն մինչեւ Կիմիշխանա քաղաքն երթալօվ, էտ նորայ Բ (2) արքայն Նիկոլա Պավլովիչը, Սուլդան Մահմուտը հաշտութիւն անէլով, մէկ տարի Կարնոյ քաղաքը կէցաւ, յետքը ելաւ ու գնաց, շատ ալ հայ գնաց...» (Քյուրտյան Հ., Համառոտ ցուցակ հայերեն գրչագիրներու Քյուրտյան հավաքածոյի ի Ուիչիտա, Կանզաս, ԱՄՆ, «Բանբեր Մատենադարանի», հ. 10, էջ 415): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 47:

Հաշտության պայմանագիրը կնքվում է Ադրիանապոլսում 1829 թ. սեպտեմբերի 2-ին: Համաձայն հաստատագրած և 16 հոդվածներից բաղկացած պայմանագրի 4-րդ հոդվածի` Ախալցխան իր մերձակա հողատարածքներով անջատվում է Օսմանյան տերությունից և միացվում Ռուսական կայսրությանը. «Վրաստանը, Իմերեթիան, Մինգրելիան, Գուրիան և Անդրկովկասի շատ այլ մարզեր, արդեն վաղուցվանից առհավետ միացված են Ռուսական կայսրությանը. 1828 թվականի փետրվարի 10-ին Պարսկաստանի հետ կնքված պայմանագրով սույն Տերությանն են զիջված նաև Երևանի և Նախիջևանի խանությունները: Ուստի երկու Բարձր պայմանավորվող կողմերը անհրաժեշտ համարեցին երկու կողմերի տիրույթների միջև, հիշյալ գծի ամբողջ երկայնքով, հաստատել ճշտորոշ սահմանագիծ, որն ընդունակ լինի ապագայում կանխելու ամեն տեսակ թյուրիմացություններ: Նույն կերպով նրանք նկատի առան այն միջոցները, որոնք կարող են անհաղթահարելի խոչընդոտ դառնալ սահմանակից ցեղերի ասպատակումների և ավարառությունների դեմ, որոնք ցայսօր այնքան հաճախ խախտում են երկու Կայսրությունների բարեկամական և բարիդրացիական կապերը: Այս պատճառով որոշված է սրանից հետո Ասիայում Ռուսական կայսերական արքունիքի և Օսմանյան Բարձր դռան տիրապետությունների միջև սահման համարել այն գիծը, որը Սև ծովից սկսած Գուրիայի այսօրվա սահմանագծի երկայնքով առաջանալով, հասնում է Իմերեթիայի սահմանին, և այնտեղից ուղիղ գծով` այն կետին, որտեղ Ախալցխայի և Կարսի փաշայությունների սահմանագծերը միանում են վրացականի հետ, այնպես, որպեսզի Ախալցխա քաղաքը և Ախալքալաք ամրոցը մնան հիշյալ գծից դեպի հյուսիս, և նրանից առնվազն երկու ժամվա ճանապարհի հեռավորության վրա: Վերը նշված սահմանագծից հարավ և արևմուտք` դեպի Կարսի և Տրապիզոնի փաշայությունների, մեծ մասամբ Ախալցխայի փաշայության կողմն ընկած բոլոր հողերը կմնան Բարձր դռան առհավետ տիրակալության ներքո, իսկ այն հողերը, որոնք հիշյալ գծից ընկած են հյուսիս և արևելք` դեպի Վրաստանի, Իմերեթիայի և Գուրիայի կողմը, ինչպես նաև Սև ծովի ափը` Կուբանի գետաբերանից մինչև ներառեալ Ս. Նիկոլայի նավահանգիստը կմնան Ռուսական կայսրության առհավետ տիրակալության ներքո:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 47:

Սրա հետևանքով Ռուսական Կայսերական արքունիքը Մեծ դռանը տալիս է և վերադարձնում Ախալցխայի փաշայության մնացած մասը, Կարս քաղաքը` իր փաշայությամբ հանդերձ, Բայազետ քաղաքը` իր փաշայությամբ հանդերձ, Էրզրում քաղաքը` իր փաշայությամբ հանդերձ, ինչպես նաև այն բոլոր վայրերը, որոնք գրաված են ռուսական զորքերի կողմից և որոնք գտնվում են վերը նշված սահմանագծից դուրս»: Այլ խոսքով, դաշնագրի համաձայն` «...Անդրկովկասին է կցւում պատմական Ջավախքը կամ Ախալքալաքի գաւառը, ինչպէս նաեւ Ախալցխան»:

Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության և սովետական արտաքին քաղաքականության փաստաթղթերում (1828-1923), խմբագիր` Ջ. Կիրակոսյան, Երևան, 1972, էջ 75-76: Աբեղեան Արտ., Կովկասի ժողովուրդները, «Հայրենիք», Պոսթըն, 1924, N 9, էջ 125-127: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 47-48:

Մարդկային ահռելի կորուստներն ու ողջ մնացողների մի նշանակալի մասի ցիրուցան լինելը ցավալիորեն անխուսափելի էին, որոնք հատկանշական դարձան նաև այս գաղթի համար: Գաղթականների սոսկալի վիճակի, անհաշիվ զոհերի, ծայրահեղ հուսահատության մեջ բարոյական անկման տարբեր դրսևորումների մասին հայտնի են ականատեսների կամ ժամանակակիցների բազմաթիվ վկայություններ: Ներքո ծանոթանանք դրանցից մի քանիսին:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 56:

Այսպես, ականատես Ղազարոս վարժապետը Ախալցխայում հաստատված հայ գաղթականության մասին նշել է. «Երբ Ախլցխայ կ’երթան, պատերազմէն վառուած փլած քաղաք, տուն չկայ, աւերակ, երկու ամիսի չափ եւս գետին եզերք խմբովին վրանաբնակ կը մնան. օդին` կլիմային չվարժուած, խորշակահար դիպուածով եւ արեւակէզ շատեր գերեզմանին եւ մահուան բաժին եղան. ջերմէ բռնուողներ անթիւ, Եանիղարայ ըսուած ցաւէն բռնուած յանկարծամահ, առաւօտ բռնուածը երեկոյին, երեկոյեան բռնուածը առաւօտ կը մեռնին, թողում ջուրը ընկող խեղդուողներ, Նիլիթ մէյտանի ըսուած գետին եզերքը, որոնք գաղթականութեան հետեւութիւնն եւ արդիւնքն է. ասոնցմէ զատ հասարակութեան շատ մեծ կորուստը եւ տնաւէրութիւնը. ի բաց առեալ շատերը հացակարօտ խեղճ ողորմելի եւ անպատմելի թշուառ վիճակի մէջ երերեալ տատանեալ, անպատմելի: Գաղթականութիւնը երկար տեւեց, արդէն կահք ու կարասիք բան չմնաց ծախեցինք...»:

Քօսեան Յ., Բարձր Հայք, հ. Ա, Վիեննա, 1925, էջ 97: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 56:

1832 թ․

Հետևանքների մասին մեկ այլ հեղինակ` Ա. Բեստուժևը, 1832 թ. դեկտեմբերի 14-ին նշել է. «...Ոսկե սարեր խոստացան, և նրանք շարժվեցին... Եկան և չգտան հացի հատիկ, գլուխ դնելու տեղ, ճյուղ` կյանք պահպանելու համար: Ոչինչ չէր պատրաստվել: Նրանց տվեցին կորստաբեր կլիմա, անբերրի հող և դրա հետ աննշան դրամական օգնություն, այն էլ մի մասին: Նրանցից կեսը կոտորվեց, քառորդը ցրվեց, վերջին քառորդը իր թշվառ գոյությունն է քարշ տալիս օտարության մեջ...»:

Ներսիսյան Մ., Դեկաբրիստները Հայաստանում, Երևան, 1958, էջ 262: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 56:

1828 — 1829 թթ․

1828-1829 թվականներին, երբ «Ռուսներ ... թէ՛ յորդորանքով եւ թէ՛ այլով ճանապարհաւ 15 հազար գերդաստան քրիստոնեայ հետերնին գաղթեցուցին թէ՛ այս քաղաքէն թէ՛ ի շրջակայ գիւղօրէից...: Ղազարոս վրժպ. Վահանեան՝ որ նոյնպէս տարիները ապրած էր եւ գաղթականաց հետ ընկեր եղած, սոյն տողերը կը գրէ. «Մինչ ռուսաց զօրքը Կարնոյ քաղաքէն մեկնեցաւ, զօրաց բանակին հետ թէ՛ քաղաքէն թէ՛ շրջակայ գաւառներէն եւ գիւղերէն 96.000 մարդ կամ տասը հազար տուն գաղթեցին դէպի ռուսաց հողը»:

Քօսեան Յ., Բարձր Հայք, հ. Ա, Վիեննա, 1925, էջ 29-30:

1829 թ․

Մեծ գաղթից գրեթե 130 տարի անց Բարձր Հայքին բաժին հասած օրհասի առնչությամբ համառոտաբար նշվել է. «1829 յունիսի մէջ ռուս բանակը կը մտնէ Կարին, բայց մէկ քանի ամիս յետոյ կը պարպէ քաղաքը, ու զայն կը յանձնէ դարձեալ Օսմանեան կայսրութեան, համաձայն Ադրիանապոլսի` Կիւլ Հանէի դաշնագրի պայմաններուն...: Մէկ քանի ամիս միայն տեւող ռուսական գրաւման շրջանին, հայութիւնը ազատ կեանք կ’ունենայ: Իսկ պարպումը ծանր հիասթափութեան մը կ’ենթարկէ Կարնոյ եւ շրջանի հայութիւնը, որոնք զանգուածօրէն կը հետեւին ռուսական բանակին եւ կը գաղթեն Կովկաս, ազատուելու համար թուրք բռնակալութեան հալածանքներէն եւ վրէժխնդրութենէն: Մեծ չափանիշով տեղի ունեցած այս գաղթը շէն ու ծաղկեալ Կարինը կ’ենթարկէ նոր աւերի մը»:

Ղազար Չարըգ, Յուշամատեան Բարձր Հայքի. Կարինապատում, Պէյրութ, 1957, էջ 45: Վերջին անդրադարձների թվում են. «1830-ին, երբ ռուսները Կարինը թողլով ետ կը քաշուին, 90,000 հայեր Կարինէն, Կարսէն և Պայազիտէն կ’անցնին ռուսաց սահմանը և Աղեքսանդրապոլ, Ախալցխա և Ախալքալաք կը հաստատուին» (Ալպօյաճեան Ա., Պատմութիւն հայ գաղթականութեան, հ. Գ, մաս Ա, Գահիրէ, 1961, էջ 106) կամ «...Ախալցխա և Ախալքալաք ռուսաց ձեռքն անցան, Կարինէն, Կարսէն, և Պայազետէն 90.000 հոգի թողուցին Տաճկաստանը և գաղթեցին Շիրակի և Սևանայ լճի շրջաններ, Ախալցխայի և Ախալքալաքի գավառներ» (Աճառյան Հր., Հայ գաղթականության պատմություն, Երևան, 2002, էջ 32): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 56:

1830 թ․

Դիմումներ Պասկևիչին. 1830 թ. օգոստոսի 21-ին Ախալցխայում հաստատված կարինցի հայերը դիմում են կոմս Պասկևիչին` ճանապարհին իրենց կրած դժվարությունների և նոր քաղաք հիմնադրելու մասին. «Մեք ազգովին քահանայիւք և ժողովրդովք ելաք ի Կարնոյ ի մայիս ամսոյ սկսեալ` ի Ղարս և ի Գիւմրի, օր անցուցանելով` յուլիսի Ա (1) առաք յԱխալցխայ գիւղական բազմութեամբ: Մեք յԱխալցխայ քաղաքն նստեալ նեղութեամբ ի վերայ միմեանց և զգիւղականս հանգոցանելով ի շրջակայ սորա ի գիւղօրեայ, բայց ի քաղաքացեաց, մերոց իբր հազար տուն մնացեալ են տակաւին ի դաշտն Գիւմրոյ: Յորէ անտի մտանելոցն մերոյ ի քաղաքս, խօսէր մեզ պայծառ կամենդանտն տեղւոյս վասն շինման նոր քաղաքի, և մեք գովեցաք և գովեմք զբարեհաճութիւն զայդ, զի բարեվայելուչ է տեղին և զուարճալի, ուստի և զօգոստոս 3 մեծաւ հանդիսի և հոգևորականաց դասուք մեք և քրիստոնեայ եղբայրքն մեր, որք աստ կան, թափօրիւ գնացեալ ի տեղին տեառնագրեցաք և օրհնեցաք զհիմն նոր քաղաքին: Եւս և 15 օգոստոս յաւուր առման սոյն քաղաքիս կամենդանտն մեր մեծ հանդէս արար ի նոյն տեղին յառաւօտէ մինչև յերեկոյ...: Բայց, սակայն, յայտնի է ձերդ գերազանցութեան, զի երեք և չորս ամիս է ժողովուրդ մեր արտաքոյ կան, սոցա ոչ փող մնաց և ոչ ստացուած և ոչ ունին կարողութիւն ինքեանց ապրուստ ճարել, քանզի գործել և վաստակի չկայ, ուստի աղաչեմք գթածաբարոյ այցելութիւնդ մեր զգերազանցութեան ձեր և խնդրեմք յատկապէս զողորմութիւն ներեսջիք մեզ մինչև ի գարուն, զի յայսպիսի նեղութեան ժամանակիս ոչ ի գլուխ ելանէ այդ գործ, ...զի մեք աղքատիկ ստրուկ գոլով` զի արդ կարեմք քաղաք շինել, եթէ ոչ դու ինքն ողորմած տէրդ մեր խնամս մեծամեծս արասցե մեզ: Վասն որոյ աղերսեմք հրամայել այժմ տեղւոյս կամենդանտին, զի և սա թոյլ տացէ մեզ ի հին քաղաքի զաւերական ըստ իւրաքանչիւր տանուտեառն մի աչք տեղի շինել, եթէ որ օրինաւոր տեղի և տուն, գեթ իբր պատսպարան, զի ձմեռային ժամանակս ի բացի մնացեալ ժողովուրդն մեր աստ եկեալ` տեղի գտցեն հանգչիլ յերեսաց տօթոյ և ցրտոյ»:

Դարբինյան Մ., Վավերագրեր պարսկահայերի և արևմտահայերի 1828-1830 թթ. գաղթի վերաբերյալ, «ԲՀԱ», 1973, N 2, էջ 141: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 56-57:

Դիմումներ Պասկևիչին. իշխանությունների հետ ունեցած իրենց հարաբերություններին առնչվող հարցերով մտահոգ` ակնկալվող իրավունքների մասին 10 կետից բաղկացած մի խնդրագիր էլ կոմս Պասկևիչին են ներկայացնում Ախալցխայում հանգրվանած արհեստավորները 1831 թ. հունվարի 10-ին, որտեղ ի մասնավորի նշել են. «Խնդրեմք, զի տեղին անուանեալ Նոր քաղաք տուալ լիցի միայն ի բնակութիւն Արզրումցի քաղաքացւոց հայոց, առնել անդ տանց և վաճառանոցաց և այլն և լիցի այն բնակութիւն նոցա անխառն յայլոց ազգաց: ...եթէ կարելի է, զի տերութիւն շնորհս արասցէ իւրով օգնութեամբ շինել վասն աղքատաց տունս բաւականս, մինչև յետ ամաց կարողութիւն ստացեալ նոցա հատուսցեն տէրութեան...: Նորեկ ժողովուրդքս ունիցեն զազատաբար վաճառականութիւն թէ ի նահանգս իւրեանց և թէ ռահագնացութիւն ի Ռուսաստան, ի Պարսկաստան, ի Թուրքաստան և յԵվրոպա ըստ առաջին սովորութեան իւրեանց, զոր ունէին ի մէջ օսմանցւոց և այս երթևեկութիւն նոցա միշտ փաշփօրթիւ տէրութեան...: Խնդրեմք, զի երևելիք նորեկաց կարող լիցեն ստանալ զգիւղս, և այլք հասարակութեան կարող լիցին ստանալ ըստ իւրաքանչիւր կարողութեան զանդաստանս, ջրաղացս, զպարտէզ և զայլ անշարժ կալուածս, և կառավարութիւն Ախալցխայու առանց դժուարութեանց արձանագրեսցէ առ ի հաստատութիւն և ոչ առնել որպէս արար մինչև ցայժմ: Բազումք ’ի գաղթական ժողովրդոցս այսոցիկ պատճառաւ սաստկութեան եղանակի ձմռան ցիր ու ցան մնացին ոմանք ի գիւղօրեայս և ոմանք ’ի գիւղաքաղաքս ’ի Գիւմրի կամ յայլ տեղս. ցանկամք, զի նոցա ոչ լիցի արգելումն, որոց կամիցեն գալ յԱխլցխայ կամ ’ի վիճակս նորա: Վասն ջուլհակաց և վասն աղքատ բանւոր կանանց խնդրեմք բամբակ շնորհել, զի նովաւ գործեալ զգործս` ապրուստ առնիցեն. նոյնպէս և ապրշմեալ գործաւորաց ղազեզից ապրեշում շնորհել, որք կարող լինելն հատուսցեն»: Գլխավոր ցանկություններից էր ազգային դատարան ունենալու և առևտրի համար նախատեսված բոլոր հարկերից ազատվելու արտոնագրերի ձեռքբերումը: Բավարարվում է միայն այն պահանջը, որով 7 տարով վերացվում են պետական տուրքն ու մաքսը:

Դարբինյան Մ., Վավերագրեր պարսկահայերի և արևմտահայերի 1828-1830 թթ. գաղթի վերաբերյալ, «ԲՀԱ», 1973, N 2, էջ 142-144: Տե՛ս նաև Մատենադարան, թղթ. 163ե, վավ. 48-V: Ղաֆադարյան Կ., Նյութեր Ախալցխայի հայ համայնքի պատմության վերաբերյալ, 1967, «ՊԲՀ», N 1, էջ 121: Ղաֆադարյան Կ., Մի փաստաթուղթ Ախալցխայի հայերի կենցաղի վերաբերյալ, «ԲԵՀ», N 3, 1967, էջ 167: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 57:

Դիմումներ Պասկևիչին. 10 կետից շարադրված խնդրագրի առնչությամբ ուշագրավ մեկնաբանություն ունի հետազոտող Զագուրսկին. «1831 թ. ախալցխայի վերաբնակիչները կոմս Պասկևիչին հղել էին 10 կետից բաղկացած խնդրագիր: Գլխավոր կետերն էին. ա) որպեսզի հայերի հետ այլ ազգություններ չբնակեցվեին, բ) վերաբնակիչներին իրավունք տրվեր ունենալ ազգային դատարան, գ) իրենց ազատ և անտուրք առևտրի իրավունք տրվի: Ավագանիներն իրենց մասին էլ չէին մոռացել. նրանք խնդրել էին, որպեսզի պատվավոր ընտանիքները և նրանց ժառանգները կարողանային օգտվել տոհմական իրավունքներից, նրանք իրավունք ունենային գյուղեր գնելու: Պարզ է, որ նման խնդիրներ կառավարությունը չէր կարող բավարարել»:

Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 10 (բնագրում` “В 1831 г. ахалцихские поселенцы подали прошение гр. Паскевичу, состоявшее из 10 пунктов. Главные пункты: а) чтобы с армяно-григорянами не были поселены другия народности, б) чтобы переселенцы имели право учредить свой особый националный суд, в) чтобы им предоставлено было право свободной и безпошлиной торговли. Старшины не забыли и о себе: они просили, чтобы почетныя семейства и их наследники могли пользоваться преимуществами и родовыми отличиями, чтобы они имели право покупать деревни. Ясно дело, что правительство не могло удовлетворить подобных просьб”). Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 57:

Կացությունը հայրենադավ գաղթին հաջորդած առաջին տարիներին. հայտնի է, որ գաղթի երկրորդ տարվա վերջին ևս Ախալցխայում հաստատված նորաբնակ հայերի տնտեսական վիճակը շարունակում էր մնալ գրեթե օրհասական դրության մեջ: Մինչև իսկ ծայր էր առել գաղտնի իրականացվող վերադարձի շարժում դեպի հայրենի լքված օջախները, սակայն «...ռուս կառավարութեան խիստ հսկողութիւնը ազատ չէր թողուր` սոյն գաղթական Հայոց վերադառնալ իրենց տեղը. թէպէտ եւ շատ մը ընտանիքներ` նոյն իսկ գաղթականութեան յաջորդ տարին, յաջողած են փախչելով վերադառնալ, եւ յաջորդ տարիներու մէջ եւս շատեր իրենց կրած թշուառութեանց հետեւութեամբ կամ հայրենի ծոցին տենչով` կրցած են գալ եւ գտնել իրենց աւեր թողուցած տեղն ու տունը, սակայն մեծամասնութիւնը մնացած է հոն` ուր որ գացած է...»:

Քօսեան Յ., Բարձր Հայք, հ. Ա, Վիեննա, 1925, էջ 99: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 57-58:

1832 թ․

Եվ չնայած ձեռնարկված միջոցներին և խստացված հսկողությանը, այնուամենայնիվ, գտնվում էին դեպի հայրենիք գաղտնի փախչողներ: Այս կարգի տեղեկություն ենք գտնում, օրինակ, ոմն Կիրակոսովի` 1832 թ. մայիսի 28-ին Կարապետ եպիսկոպոսին հղած գրության մեջ. «Մինչ ’ի 27-ըն մայիսի հանդարտ էր քաղաքս ’և ժողովուրդք առ ’ի նմին, բայց ’ի 28-ըն սկսեաց յայլ եղանակ դառնալ. զի ’ի միում աւուր չորս տուն և ’ի միւսում աւուր երեք փախեան...»: Նույնի մասին վկայել են նաև քաղաքաբնակ վաճառականները մայիսի 31-ին հղած գրության մեջ. «Մինչ ’ի 27-ըն մայիսի հանդարտ էին ժողովուրդք մեր, բայց ’ի նոյն աւուր սկսեցին փախուստ առնել ոմանք տունք»:

Մատենադարան, թղթ. 163ե, վավ. 77-78: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 58:

1829 թ․

Դեպի Կարին ետ փախչողների մասին վկայություն ունի նաև Զագուրսկին. «...նրանցից ոմանք (այդպիսիք չափազանց քիչ էին) հետ փախան Թուրքիա...»: Ավելի ուշ խնդրո առթիվ նշվել է. «... 1829 թուին Կովկաս գաղթող հայութեան մէկ մասն ալ, չդիմանալով գաղթական կեանքի լքուած ու թշուառ վիճակին, կը դառնան Կարին, տէր դառնալու համար իրենց սեփականութեանց եւ գործերուն»:

Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 10 (բնագրում` “...некоторые из них (таких было весьма немного) бежали обратно в Турцию...”). Ղազար-Չարըգ, Յուշամատեան Բարձր Հայքի. Կարինապատում, Պէյրութ, 1957, էջ 180: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 58:

Հայրենադավ գաղթի պատճառով ծայրահեղ չքավորության ճիրաններում հեծող նորաբնակներն արդեն հունիսի 10-ին շարադրած հերթական աղերսագրով (20 մարդու ստորագրությամբ) Կարապետ սրբազանին հայտնել են. «...ճշմարտապէս գիտասջիք ’զի ժողովուրդք առհասարակ ցիր և ցան լինին, և յետոյ աւելի խեղճութեան դիպեալ յուսահատութեամբ ոչընչանան: ...մեծաւ ջանիւ տնօրէնութիւն իմն գործեցէք, զի ժողովուրդք մեր եղեալ կիսակենդան...», իսկ հարազատ հոտին արմատախիլ արած և «Ռուսիո տերության» սահմաններն իբրև «փրկության ափ» առաջնորդած գաղթի կազմակերպիչ Կարապետ Բագրատունին տարիներ անց (1850 թ.) պետք է խոստովաներ. «...թողեալ զհայրենիս իւրեանց ի խնդիր ազատ Աստուածապաշտութեան դիմեցին ի հովանաւորութիւն ռուսաց կայսերութեան...»:

Մատենադարան, թղթ. 163ե, վավ. 82-I: Մատենադարան, թղթ. 147, վավ. 61, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 58:

Նոր բնակավայրերում հաստատված գաղթականների հույսերն առաջին իսկ ամիսներից ի դերև եղան: Առաջին հերթին դա վերաբերում էր նրանց բնակության տեղին և 6 տարով հարկատվությունից ազատվելուն: Այսպես, Պասկևիչի հրամանով նրանք պետք է բնակվեին արքունի հողերում, սակայն «...Ախալցխայի շրջանի կառավարիչ գնդապետ Դրեշերնը, օրինակի համար, մի կողմից գաղթականական յանձնաժողովին ցուցակ էր ուղարկում թէ Ախալցխայում այսքան ու այն ինչ արքունի ազատ հողերը կան, որոց տէրերը Տաճկաստան էին գաղթել և այլևս յետ դառնալու չեն, միւս կողմից այդ հողերի նախկին տէրերի անձնական ներկայութեամբ կամ նրանց հաւատարմաթղթերով տեղի ունեցած վաճառքների թղթերն էր հաստատում և վաւերացնում: Գաղթականական յանձնաժողովը` հիմնուելով Դրէշէրնի նախկին գրութիւնների վրայ, հիմնուելով նրա ներկայացրած իբր թէ արքունի, ազատ հողերի ցուցակների վրայ,– գաղթականների մի մեծ խումբ Ախալցխա ուղարկեց, թուով 1600 գերդաստան: Դրէշէրնը իսկոյն նրանց տեղաւորեց իր և յանձնաժողովի մատնանշած հողերի վրայ: Եւ գաղթականները, ի շնորհս կառավարութեան կողմից իրանց տրուած նպաստներին թէ՛ դրամով, թէ նիւթերով, ատաղձներով, ձեռաց սկսեցին իրանց համար բնակարաններ շինել, արհեստանոցներ հիմնել, իրանց համար տնտեսութիւն կազմել, իրանց տրուած արքունի, ազատ հողերը վարել, ցանել: Բայց ահա հետզհետէ, մեկզմէկու ետքևից, կարծես նախամտածուած ծրագրով, այդ հողերի իսկական տէրերը լոյս են ընկնում և գնդապետ Դրէշէրնին ցոյց տալով` նրա իսկ ձեռքով վաւերացրած կալուածագրերը` պահանջում են, որ նա,– Դրէշէրն իշխանաւորը,– կամ նորեկ գաղթականներին դուրս հանէ իրանց պատկանեալ տեղերից և կամ նրանց պարտաւորեցնէ սահմանեալ հարկն ու տուրքը վճարել կալուածատէրերին: Օրինապահ իշխանաւորը դիմում է գաղթականներին և ստիպում է անշուշտ բաւականութիւն տալ կալուածատէրերի գէթ երկրորդ և աւելի օրինական պահանջին: Գաղթականները մերժում են` յայտնելով, որ կայսերական խոստման համաձայն` նրանք 6 տարի արքունի հարկերից և 3 տարի կօռ ու բեգեառից ազատ պէտք է լինին»: Ի վերջո, հարցին միջամտում է Պասկևիչը, և գաղթականները 6 տարով ազատվում են հարկերի մուծումից, իսկ կալվածատերերից էլ հողը գնվում է ավելի բարձր գնով, քան նրանք գնել էին նախկին տերերից:

Գեղամեանց Ե., Պատմական քաղուածքներ, «Հովիւ», 1908, N 37, էջ 585-586: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 58:

1832 թ․

Բավական ծանր էր նաև Ախալցխայում և Ածղորում հաստատված արհեստավորների ու առևտրականների վիճակը: Օրհասական դրության մեջ հայտնվելով` գաղթից երկու տարի անց` 1832 թ. մայիսի 16-ին, նրանք բողոքագիր են հղում Այսրկովկասի գլխավոր կառավարիչ բարոն Ռոզենին. «Երկու տարի է եկեալ եմք յԱխալցխայ, ոմանք արհեստանոց չունենալով զկարողութիւն և ոչ զգործիք արհեստից իւրեանց այլ կան մնան անգործ և կեսք թեպետ գործեն ըստ կարի զգործս իւրեանց այլ ոչ են կարող վաճառել, զի մերձակայ սահմանաց և կամ յօսմանցւոց երկրէ ոչ գան աստ վասն առևտրի վասն որոյ նոքա համարին անգործ որով և ամենեքեան օր քան զօր աղքատանան»:

Դարբինյան Մ., Վավերագրեր պարսկահայերի և արևմտահայերի 1828-1830 թթ. գաղթի վերաբերյալ, «ԲՀԱ», 1973, N 2, էջ 215: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 58-59:

1833 թ․

1833 թ. ականատեսը նկատել էր, որ «Ամենադժգոհը այդ հայերն էին՝ նորեկները, ովքեր կարծել էին, թե Ախալցիխեում ոսկե սարեր են գտնելու»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 261 (բնագրում` “Les plus mécontents étaient ces Arméniens, nouveaux venus qui croyaient trouver à Akhaltsikhé des monts d’or à gagner”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 59:

Գաղթականների անսպառ բողոքները և դժգոհություններն ի վերջո սկսեցին լրջորեն ձանձրացնել և նույնիսկ զայրացնել նրանց հոգսերի և ցանկությունների մեծագույն մասին անհաղորդ իշխանություններին. «Ախալցիխեի այդ նոր բնակիչներն առևտրականներ կամ բանվորներ էին, և բոլորը ցանկանում էին ապրուստի միջոցներ վաստակել...: Նրանք բողոքեցին ռուսական կառավարությանը` առանց մտածելու, որ պետք է իրենք իրենց մեղադրեն սեփական թշվառության համար, որը գնալով աճում էր: Բոլորն ուզում էին առևտուր անել, ոչ մեկը չէր ուզում գյուղատնտեսությամբ զբաղվել: Իսկ Ռուսաստանին միայն աշխատող ձեռք էր պետք՝ հողը մշակելու համար»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 264 (բնագրում` “Ces nouveaux habitants d’Akhaltsikhé sont tous marchands ou ouvriers, et veulent tous gagner de quoi vivre... Ils se plaignirent du gouvernement russe, sans songer à s’en prendre à eux-mêmes de leur misère qui allait toujours en croissant. Tous voulaient négocier, trafiquer; aucun ne voulait se livrer à l’agriculture, et c’étaient des bras pour cultiver la terre que la Russie demandait”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 59:

Շուտով բողոքներից հոգնած՝ կառավարությունն ընդունում է նաև «...նորեկների՝ Անատոլիա վերադառնալու ցանկությունը: Ամեն կերպ հեշտացրին նրանց մեկնումը, նույնիսկ գումար հատկացրին, այնքան ուրախ էին նրանցից ազատվելու համար»: Նույն ժամանակ, սակայն, նկատվել է, որ բողոքողների թվում գյուղաբնակներ չկային. «Ի դեպ, միայն առևտրական հայերն էին բողոքում: Գյուղատնտեսությամբ զբաղվողները շատ լավ էին զգում իրենց նոր բնակավայրում»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 264 (բնագրում` “...le désir de s’en retourner en Anatolie; on leur a facilité de toutes manières leur départ; on leur a avancé de l’argent, tant on était aise de se débarasser d’eux”): (բնագրում` “Au reste, il y a eu que les Arméniens négociants et brocanteurs qui se sont plaints; les agriculteurs se sont très bien trouvés de leurs colonisations”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 59:

1829 — 1833 թթ․

Հակառակ Ադրիանապոլսում 1829 թ. սեպտեմբերի 2-ին կնքված դաշնագրի` թուրքերը որևէ կերպ չէին կարողանում հաշտվել Ախալցխան մեկընդմիշտ կորցրած լինելու մտքի հետ և անարդյունք ավարտված 1829 թ. փետրվարյան արշավանքին հաջորդած նախապատրաստությունից հետո` 1833 թ., նրանք ձեռնարկում են Ախալցխան վերանվաճելու մի փորձ ևս. «Մի այդպիսի անյաջող փորձ օսմանցիների կողմից կրկնուեցաւ և 1833 թուականին, երբ տեղական հայ ժողովուրդը առանձին հայկական բանակ կազմելով, սակաւաթիւ ռուս զինուորների հետ ազատեցին դարձեալ քաղաքը...»:

Գեղամեանց Յ., Նամակ Ախալցխայից, «Փորձ», 1876, N1, էջ 429: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 59:

1834 թ․

Սոցիալական ընդվզում 1834 թվականին. արհեստավորների և վաճառականների ուժերով հին քաղաքում վաճառակետեր և արհեստանոցներ բացելու նախաձեռնության արգելումը (մարտի 5-ին) վրդովմունքի և խառնակչության պատճառ էր դարձել: Քաղաքացիներին հանդարտեցնելու նպատակով մարտի 23-ին Գաղթականական կոմիտեի նախագահ Ն. Փալավանդովը դիմել է ախալցխացիներին. «Սոյն մարտ ամսոյ 5-ին, որ էր առաջին օր պահոց, Ախալցխու բնակիչք, մոռանալով քրիստոնէական սերն, ժողովեալ են մեծ բազմութեամբ, սկսել են կռուել սաստիկ: Երբ որ տեղւոյս կառավարութիւնն հրամայեալ է սոցա ցրուեալ, միայն Ախալցխոյ երլի բնակիչքն հնազանդեր են պօլիցիու հրամանին: Միայն Արզրումցիք անհնազանդ լինելով համարձակուել են, մինչև իւրեանց ձեռն բարձրացուցանել պօլիցիու չինովնիկներու վերայ և սկսեր են գնալ ի բնակութիւն հին երլիքին և կոտորել նոցայ դուռներ և մտել են ղահվեներն, համարձակուել են առնել աւազակութիւն»:

Դարբինյան Մ., Վավերագրեր պարսկահայերի և արևմտահայերի 1828-1830 թթ. գաղթի վերաբերյալ, «ԲՀԱ», 1973, N 2, էջ 144: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 59:

1853 թ․

Ախալցխայի ճակատամարտը 1853 թվականին. հայտնի է, որ 1853-1856 թվականներին ռուս-թուրքական պատերազմի հենց սկզբին «Անատոլիայի բանակի հրամանատար Չերփանելի Աբդուլքերիմ Նադիր փաշան հարձակումներ գործելով Ախալցխայի և Արփաչայի վրա, բանակի հրամանատար Նաջերլի Ահմեդ փաշայի օգնությամբ գրոհով գրավում է Գյումրիի բերդը. քանի որ այդ շրջանում եղած ռուսական զինվորները փակված մնացել էին Ախալցխայում, փաշան սկսեց ճնշում գործել այդ քաղաքի վրա»:

Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի, հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին, հ. Դ, թարգմանություն բնագրից` Ա. Խ. Սաֆրաստյանի և Գ. Հ. Սանթուրջյանի, Երևան, 1972, էջ 76: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 59:

1853 թ․

Ախալցխայի ճակատամարտը 1853 թվականին. 1853 թ. հոկտեմբերի սկզբներին թուրքական 18000-անոց զորքը Ալի (Աբդի) փաշայի գլխավորությամբ ասպատակում է Ախալցխայի շրջակայքը, իսկ արդեն ամսվա վերջին մոտենում է քաղաքին և նախապատրաստվում հարձակման: Ախալցխայում գտնվում էին գեներալ Անդրոնիկովի հրամանատարությամբ շուրջ 7000 զինվոր և տեղական ոստիկանության օժանդակ ուժեր: Դրությունն էլ ավելի է սրվում տեղացի թուրքերով համալրված ոստիկանության շարքերում ապստամբական նկրտումներ ի հայտ գալու հետևանքով. «...ապստամբութիւն միլիցայից յԱխալցըխու թէպէտ հասարակաբար չէ երևեալ բայց յայտնի երևեալ է առ գլխաւորս նոցա որք են որդիքն Միւֆտի բեկի, մինչ վօիսկի նաչալնիկն փոխեալ ի պաշտամանց առաջարկեալ է մեռուցանել հրացանիւ»:

Դիւան Հայոց Պատմութեան, գիրք ԺԳ, Թիֆլիս, 1915, էջ 26-27: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 59-60:

1853 թ․

Ախալցխայի ճակատամարտը 1853 թվականին. շուտով թշնամու կողմն են անցնում նաև Քոբլիանի և Ածղորի մահմեդականները. «...այնու զի մահմետական բնակիչք Քօպլիանու և Ածղօրու սահմանաց բոլորովին միացան ընդ նոսա և զինեալ ընդ նոսա ետուն պատերազմ ընդ մեզ մինչև Սէֆէր բէկն վերակացուն պահապան զօրաց գիւղօրէից և մէլիցայն Մայիօր Ալիբէկի բաժանեալ ի նմանէ դարձան առ նոսա»:

Դիւան Հայոց Պատմութեան, գիրք ԺԳ, Թիֆլիս, 1915, էջ 21: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 60:

Ախալցխայի ճակատամարտը 1853 թվականին. հանկարծակի հարձակումով վերջիններիս հաջողվում է Ճաղզմանի մոտ ոչնչացնել կոզակների ոչ մեծ մի պահակախմբի իր հարյուրապետով. «...այլ իմն խումբ հեծելազօրաց նոցունց դիմեալ ի փօստայն Ճաղզման արարին նոյնպէս եղեռնագործութիւնս ոչ սակաւ, ուր և սպանին զհարիւրապետն ղազախաց աստիճանաւոր Մավրիտովն հանդերձ քանի մի ղազախօք»:

Դիւան Հայոց Պատմութեան, գիրք ԺԳ, Թիֆլիս, 1915, էջ 19: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 60:

Ախալցխայի ճակատամարտը 1853 թվականին. քաղաքի վրա թուրքերի ընդհանուր գրոհը տեղի է ունենում նոյեմբերի 1-ին. «...ի մէկն նոյեմբեր ամսոյս բազմութիւն թշնամեաց յարձակեցան կրկին ի հարաւակողմանէ քաղաքիս ի լերանց և ի դաշտաց ի ձորամիջին Մարտայի և ի գլուխս լերանց և յ2-րդ ժամէ սկսան պատերազմիլ յընթացս երից ժամուց թնդանօթք մեր որ յամրոցէն և թէ յարևելեան կողմանէ քաղաքագլխոյն յարձակեցան ոչ սակաւ. զօրք մեր ոչ միայն պահպանէին զշրջակայս քաղաքիս այլ և խումբ խումբ պատերազմեցան ի կողմ Մարտայի ընդ Հայազգի մանկանց որք գովանի ջերմեռանդութեամբ ինքնակամ յառաջ խաղացեալ օգնութիւն ետուն զօրաց մերոց որպէս յ30-ն հոկտեմբեր ամսոյ, յորպիսի քաջասրտութիւն նոցա ուրախացաւ և նորին գերազանցութիւն. յ7-րդ ժամու դադարեցաւ պատերազմ...»:

Դիւան Հայոց Պատմութեան, գիրք ԺԳ, Թիֆլիս, 1915, էջ 20-21: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 60:

1853 թ․

Ախալցխայի ճակատամարտը 1853 թվականին. քաղաքը պաշտպանելու նպատակով անմիջապես հրավիրվում է ռազմական խորհուրդ, որից հետո գեն. Անդրոնիկովը հայտարարում է ընդունված որոշումը. «...կատարել հետախուզություն և ապա ամբողջ զորքով հին քաղաքից դուրս գալ ընդդեմ թուրքերի, իսկ բնակիչներին, ով զենք ունի, զենքով, ով չունի, ձողափայտերով մնալ իրենց տներում»: Գլխավոր հրամանատարի կոչին անմիջապես արձագանքում են տեղի հայ և վրացի բնակիչները, որոնք հաջորդ օրը համատեղ ուժերով գրոհում են Սուխլիս գյուղի ուղղությամբ և պարտության մատնում թշնամուն:

Պողոսյան Ա., Ռուս-հայ բարեկամության պատմությունից, Երևան, 1974, էջ 146: Сегаль И., Очерки Кавказских городов: город Ахалцих, “Обзор”, 1878, N 222, էջ 1: Տե՛ս նաև Դիւան Հայոց Պատմութեան, գիրք ԺԳ, Թիֆլիս, 1915, էջ 43-44: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 60:

Ախալցխայի ճակատամարտը 1853 թվականին. ճակատամարտը տեղի է ունենում նոյեմբերի 14-ին երեք անգամ գերակշիռ թուրքական ուժերի դեմ: Թշնամու կորուստները կազմում են 1500 զոհ, մոտ 2000 վիրավոր, 120 գերեվարված: Ռուսների ձեռքն է անցնում գրեթե ողջ հրետանին, պարենի հսկայական պաշարները, 5 դրոշ և այլ ռազմավար, իսկ ռուսական զորքից և աշխարհազորայիններից զոհվում է 61, վիրավորվում 365 հոգի:

Ախալցխայի ճակատամարտի մասին մանրամասն տե՛ս Потто В., Ахалцых, “Кавказ”, 1903, N 334, с. 2; N 336, с. 2. Ибрагимбейли Х. М., Кавказ в Крымской войне 1853-1856 гг. и международные отношения, Москва, 1971, с. 194-198. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 60:

Ախալցխայի ճակատամարտը 1853 թվականին. hաղթական ճակատամարտում աչքի ընկած հայ մարտիկներից պարգևատրվում են փոխգնդապետ Օսիպովը Գեորգիևյան 4-րդ աստիճանի, փոխտեղակալ Կորգանովը` Ս. Աննայի 3-րդ աստիճանի և ոստիկան Հակոբ Հարությունյանը` Փառքի 4-րդ աստիճանի շքանշաններով, իսկ Ի. Անդրոնիկովը` Սբ. Գիորգիի 3-րդ աստիճանի շքանշանով:

Պողոսյան Ա., Ռուս-հայ բարեկամության պատմությունից, Երևան, 1974, էջ 147: Ибрагимбейли Х. М., Кавказ в Крымской войне 1853-1856 гг. и международные отношения, Москва, 1971, էջ 196: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 60:

1877 — 1878 թթ․

1877 թ. ընդվզումը. 1877-1878 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ Ախալցխայի (նույնպես և Ախալքալաքի) հայերն ապըստամբում են իշխանությունների դեմ: Պատճառը պատերազմական օրերին վիճակահանությամբ զորակոչության հրամանն էր. «Յայտնի է, որ վիճակահանութեամբ սովորական զօրաժողովներն են լինում: Եւ եթէ կովկասեան իշխանութիւնը այժմ այդ եղանակով զինուորներ է պահանջում ազգաբնակութիւնից,– նշանակում է, որ ուզում են սովորական զինուորագրութիւն մտցնել, ուզում են մեր երիտասարդներին «սալտաթ» տանել, այն էլ պատերազմի այս օրերում, ուզում են մեզ... Աջարացիների ձեռքը մատնել: Քաղաքային վարչութեան մէջ` մասնաւոր կերպով ժողոված քաղաքացիների մի փոքրիկ խումբ,– հայեր, վրացիներ, հրէաներ,– միաբերան և դրականօրէն ինձ (իմա՛ քաղաքագլուխ Եղիշե Գեղամյանցին) յայտնեցին, որ Փոխարքայի այդ կարգադրութեան իրագործումը անկարելի է: Իսկ եթէ ստիպեցին անպատճառ իրագործել,– այն ժամանակ արիւնհեղութիւնը անխուսափելի կը դառնայ»: Շնորհիվ քաղաքագլխի ձեռնարկած քայլերի` հարցը խաղաղ լուծում է ստանում, և բացի վիճակահանությամբ զորակոչված երիտասարդներից` զինվորագրվում են նաև նույնքան կամավորներ:

Գեղամեանց Ե., Պատմական քաղուածքներ, «Հովիւ», 1908, N 41, էջ 650: Տե՛ս նաև «Հովիւ», 1908, N 42, էջ 665-666: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 60:

1903 — 1906 թթ․

Ռուսական իշխանությունների կեցվածքը 1903-1906 թվականներին և դրանց անդրադարձն ու արձագանքը Ախալցխայում. Ռուսաստանում ճորտատիրական կարգերի վերացման (1861 թ.) ժամանակից սկսած` հաշված տասնամյակների ընթացքում ողջ Այսրկովկասում տնտեսական հզորությունների նշանակալի մասն իր ձեռքում կենտրոնացրած հայկական կապիտալը, որն օրավուր առավել ակնառու դարձող ազգերի ազգային զարթոնքի և ինքնագիտակցության դրսևորման պայմաններում մի օր կարող էր ի սպաս դրվել Հայաստանի վերականգնման գործին, արդեն ԺԹ դարի վերջերին սկսել էր լուրջ անհանգստություն պատճառել ցարական իշխանություններին: Բորչալուի, Թիֆլիսի, Թելավի, Սղնախի, Գորու, Ախալցխայի գավառներում եկամուտ ապահովող ճորտերից զրկված և ծուլությունից սնանկացած ազնվականների` վաճառքի հանած կալվածքները գնելով, ավելի ու ավելի տիրապետելով Բաքվի նավթահանքերին, ստանձնելով այսրկովկասյան գրեթե բոլոր քաղաքների (մեծ մասամբ հայազգի էին քաղաքագլուխներն ու քաղաքային խորհուրդների անդամների հիմնական մասը) և դրամատների կառավարումը` հայերը, իրոք, տարածաշրջանում իրենցից հետ էին թողել անխտիր բոլոր ազգություններին, այդ թվում` ռուսներին: Ահա սա էր, որ հանդուրժելի չէր ցարական իշխանությունների համար, իսկ Ռուսաստանում որևէ ազգի կրթական և տնտեսական առաջընթացին լուրջ և ծանր հարված հասցնելու հաճախ կիրառվող, փորձված, առավել արդյունավետ և նախապատվելի միջոցը, ճնշումների բազմազան ձևերից զատ, ազգամիջյան ընդհարումների հրահրումն էր:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 61:

Ռուսական իշխանությունների կեցվածքը 1903-1906 թվականներին և դրանց անդրադարձն ու արձագանքը Ախալցխայում. Հայոց դպրոցների գործունեության արգելումը (1885, 1895-1905 թթ.), հայոց եկեղեցու կալվածքների բռնագրավումը (1903 թ.), հայ-թաթարական ընդհարումների հրահրումը (1904-1906 թթ.), արևմտահայ եղբայրներին օգնության մեկնող կամավորական զինյալ խմբերի ջարդերը ռուս-թուրքական սահմանի վրա, հայրենասեր երիտասարդության և մտավորականների պարբերական ձերբակալությունները, դատավարություններն ու աքսորը` ահա ռուսական իշխանությունների հակահայ գործունեության` բնավ ոչ լրիվ ցանկը: Այս բոլոր իրողություններն իրենց անխուսափելի արձագանքն էին գտնում Ախալցխայի հայ բնակչության շրջանում: Օրինակ, 1903 թ.` եկեղեցական կալվածքների բռնագրավման ժամանակ, «Ախալցխայում ամբողջ հասարակութեան ներկայութեամբ քահանաները պատարագ են արել և, ինչպէս լսում ենք, նզովք են կարդացել կառավարութեան հասցէին: Յուզմունքը սաստիկ է: Սպասւում են մեծ ցոյցեր»:

Գաւառներում, «Դրօշակ», 1903, N 8, էջ 118: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 61:

Ռուսական իշխանությունների կեցվածքը 1903-1906 թվականներին և դրանց անդրադարձն ու արձագանքը Ախալցխայում. օրավուր ահագնացող խտրական հալածանքը, առանց բացառության, հայերի դեմ էր. «Թիւրքահայերին քշում են, իսկ կովկասահայերին տանում դէպի բանտ կամ դէպի աքսոր: Ահա թւեր, քաղւած մի մասնաւոր նամակից. «Ախալքալաքի գաւառից աքսորւած են Ռուսաստան 24 հոգի. 40 հոգի էլ բանտումն են: Ախալցխայից աքսորւած են առ այժմ 18 հոգի. իսկ բանտերում եղածները բազմաթիւ են»:

Ակնունի Է., Կովկասեան խաբրիկներ, «Դրօշակ», 1904, N 4-5, էջ 67: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 61:

1904 թ․

Ռուսական իշխանությունների կեցվածքը 1903-1906 թվականներին և դրանց անդրադարձն ու արձագանքը Ախալցխայում. 1904 թ. փետրվարի 9-ին դրությունը կտրուկ սրվում է. «Ախալցխայ և Ախալքալաք քաղաքները խիստ հսկողութեան տան են գտնւում, որովհետև ենթադրւում է, թէ այդ կողմի ժողովուրդը կողոպտելով Ալէքսանդրապօլի փամփուշտների պահեստը` պատրաստւում է յարձակում գործել կառավարութեան վրայ»:

Մ-ՊԵՏ, Նամակներ Կովկասից, «Հնչակ», 1904, N 1-2, էջ 6-7: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 61:

1906 թ․

Ռուսական իշխանությունների կեցվածքը 1903-1906 թվականներին և դրանց անդրադարձն ու արձագանքը Ախալցխայում. ազգային անվտանգության հարցերով մտահոգ` գավառի և մասնավորապես Ախալցխա քաղաքի հայերը մշտարթուն և գործուն մասնակցություն են ունենում զանազան կարևոր ձեռնարկումներին: Օրինակ, հայ-թաթարական ընդհարումները դադարեցնելու նպատակով 1906 թ. հունվարին գումարվելիք խորհրդակցությանը մասնակցելու համար ընտրվում են հայ կաթողիկե 5 պատգամավորներ (նրանց թվում` Պողոս Գուրգենյանցը): Նույն թվականի օգոստոսի 17-ին Սբ. Էջմիածնում գումարված Ռուսահայոց առաջին կենտրոնական ժողովի 46 մասնակիցների թվում հիշվում է Ախալցխա գավառի և քաղաքի հայ աշխատավորության շահերը ներկայացնող Հակոբ Մանանդյանը, որն էլ օգոստոսի 19-ի նիստում նշել է. «Ես այստեղ ներկայացնում եմ իբրև պատգամաւոր Ախալցխա քաղաքի և գաւառի աշխատաւոր հայ ազգաբնակչութեան, որին ես ճանաչում եմ մանկութիւնից: Այդ աշխատաւոր ժողովուրդը գտնւում է ամենաթշւառ և կեղեքւած դրութեան մէջ և նրա կենսական և էական պահանջներն են հաց, կրթութիւն և իր քաղաքական և քաղաքացիական բնական իրաւունքների յաղթանակ: Ռուսահայ Կենդրոնական ժողովը կարող է որոշ բաւարարութիւն տալ այդ աշխատաւոր, կեղեքւած ու թշւառ ժողովրդի շահերին: Արդ` այդ բաւարարութիւնը շատ թերի ու սահմանափակ է և վերաբերում է էապէս տնտեսական և դպրոցական խնդիրներին»:

Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան. Խրիմեան Հայրիկը եւ ցարական բռնապետութիւնը (1903-1907 թթ.), գիրք Է, Երեւան, 2000, էջ 413, վավ. 383; էջ 516, վավ. 434, 540: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 61:

1917 թ․

Արդեն 1917 թ. օգոստոսի վերջին քաղաքային իշխանությունները հարկադրաբար ձեռնարկում են որոշ արտակարգ միջոցներ` ելնելով իրավիճակից: Օրինակ, որոշում է ընդունվում արգելել գաղտնի և քարտային համակարգով գինեվաճառությունը քաղաքում, ընդ որում, գաղտնի գինեվաճառների պատժաչափն առաջին անգամ 1000 ռուբլի էր, երկրորդ անգամ նրանք պետք է ենթարկվեին եռամսյա, իսկ երրորդ անգամ` վեցամսյա բանտարկության:

«Շարժում», 1917, N 9, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 63:

1918 թ․

Հայտնի է, որ 1918 թ. փետրվարին երկու շաբաթով ընդհատվել է նաև «Շարժում» թերթի տպագրությունը, քանի որ տպարանի բոլոր աշխատողները գտնվում էին ինքնապաշտպանության դիրքերում:

«Շարժում», 1918, N 17, էջ 3: Տե՛ս նաև Մաղալյան Վ., Ախալցխայի «Շարժում» թերթը (1917-1918 թթ.), «ԲԵՀ», 1998, N 2, էջ 143-156: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 63:

1917 թ․

Արդեն 1917 թ. դեկտեմբերին, երբ թուրքական զորամասերն ընդհուպ մոտեցել էին Ախալցխային, գավառի մահմեդական բնակչության շրջանում նկատելի էր դարձել համընդհանուր ոգևորություն և ակնկալվող թալանից օգտվելու բուռն մղումով թելադրված թուրքական բանակին միանալու անթաքույց ձգտում: Անկանխատեսելի հետևանքներով լի կացությունը կարողանում է հավասարակշռել Փոցխովի կոմիսար Ասլան բեկը, որն իր հորդորներով կարողանում է զսպել Փոցխովի ազգաբնակչությանը և արգելել վերջիններիս արշավելու Ախալցխայի վրա:

«Շարժում», 1918, N 16, էջ 4: Ինքնապաշտպանության մասին տե՛ս Սիմոնյան Ե., Ախալցխան կրակե օղակում, Երևան, 2000: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 63-64:

1917 թ․

1917 թ. դեկտեմբերի 27-ին քաղաքը շրջապատվում է թուրքական 15000-անոց զորքով, որը խուճապ է առաջացնում բնակիչների շրջանում. «Խանութներն անմիջապէս փակւեցին և քաղաքացիները խումբ խումբ հաւաքւած փողոցներում աշխատում էին լուրը ճշտել և տեղեկութիւններ հաւաքել: Պաշարումը փաստ էր: Անմիջապէս կազմակերպւեց «Քաղաքի ինքնապաշտպանութեան գվարդիա» և հմուտ ու փորձւած հրամանատարների ղեկավարութեամբ ուղարկւեց քաղաքի դիրքերը բռնելու...: Առաւօտեան ժամը 10-ին քաղաքի ներկայացուցիչները` քաղաքագլուխ Զ. Զօրեանի գլխաւորութեամբ հրաւիրւեցին պաշարող թուրքերի ներկայացուցիչների կողմից` քաղաքի մի րեստորանում: Թուրքերի պարագլուխ Օմար Էֆենդին յայտնեց, որ քաղաքը պաշարւած է 15 հազար թուրքերով, որոնք միտք ունեն մտնել քաղաք և գրաւել զինարանը և հաշւի առնելով քաղաքի ազգաբնակութեան թիւը, նրանց հետ արսենալը և առհասարակ զինւորական ինչքը պաշտպանել: Յայտնեց նոյնպէս, որ քաղաքի ազգաբնակութեան նկատմամբ ոչ մի պրիտենզիա չունեն, մանաւանդ հայերի դէմ: Սակայն թուրքերը գտնում են, որ Ախալցխան թրքական կանտօն է լինելու և եթէ որևէ խնդիր լինի այդ ուղղութեամբ, դա կլինի վրացիների հետ»: Ի պատասխան թուրքերի պահանջների` քաղաքագլուխը նշում է, որ եթե փորձեն քաղաք ներխուժել, կհանդիպեն դիմադրության: Թուրքերն էլ իրենց հերթին վերջնագիր են ներկայացնում մինչև հաջորդ օրվա ժամը 3-ը: Ստեղծված կացության թելադրանքով քաղաքում ստեղծվում է Հայկական բատալիոն, որին նվիրված միջոցառումը տեղի է ունենում հունվարի 28-ին քաղաքային այգում:

Աւագեան Ա., Ախալցխայի անցքերը, «Շարժում», 1918, N 1, էջ 2: «Շարժում», 1918, N 8, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 64:

1918 թ․

Ի դեպ, համաձայն նախնական պայմանավորվածության, Ախալցխայի պետական ունեցվածքն ու հաստատությունները պաշտպանելու համար տեղի ռուս զինվորները պետք է տեղում մնային մինչև նոր զորամասերի գալը, սակայն արդեն 1918 թ. հունվարի սկզբին նրանք «չը պահպանեցին իրանց որոշում-խոստումը և խումբ-խումբ սկսեցին հեռանալ քաղաքից: Սրանցից շատերը տանում էին նաև իրենց հրացանները, որ ինչպէս տեղեկացրին, թուրքերը ճանապարհին նրանցից գնում էին, կամ խլում էին ձեռքերից...: Ռուս զինւորների քաղաքից հեռանալու խնդիրը բաւական մտահոգիչ էր, ուստի քաղաքացիները օգտւելով բարձր իշխանութեան ներկայացուցիչների տեղումս լինելուց, որոշեցին հարց բարձրացնել, արտակարգ կերպով` ժամանակաւորապէս զօրամաս հրաւիրելու գարնիզոնի ծառայութեան համար, մինչև վերջնականապէս կը որոշւի տեղումս մշտական զօրքի առկախ խնդիրը»: Հայտնի է դարձել, որ հունվարի 9-ին Ախալցխայից հեռացած ռուս զինվորներին Ածղորում թուրքերը զինաթափել են և վերցրել 115 հրացան ու մոտ 20000 փամփուշտ:

Աւագեան Ա., Ախալցխայի անցքերը, «Շարժում», 1918, N 2, էջ 1: «Շարժում», 1918, N 2, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 64:

1918 թ․

1918 թ. մարտի վերջին հաշվի առնելով Ախալցխայի շուրջ ստեղծված բավական ծանր կացությունը, Քաղաքային խորհրդի հրավիրած արտակարգ ժողովում հրապարակվում է համաքաղաքացիներին ինքնապաշտպանության դիմելու հետևյալ կոչը. «Բոլոր զինւորական և ոչ զինւորական քաղաքացիները, որոնք ընդունակ են զէնք կրելու, կամ կարող են օգտակար լինել ազատութեանը, յեղափոխութեանը եւ ժողովրդի ֆիզիկական գոյութիւնը պաշտպանելու գործին, պարտաւոր են հպատակւել զինւորական հրամանատարական կազմին եւ անտրտունջ կատարել նրա բոլոր կարգադրութիւնները: Բոլոր դասալիքները եւ իրենց պարտականութիւններից խուսափողները կենթարկւեն յեղափոխական դատի, որը նրանց նկատմամբ կարող է արձակել մինչեւ իսկ մահւան դատավճիռ: Քաղաքացիներ, կազմակերպւեցէք ինքնապաշտպանութեան համար. դրա մէջ է ձեր փրկութիւնը»:

«Շարժում», 1918, N 20, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 64:

1917 թ․

Տիրող կացության և դեպքերի հետագա զարգացումների մասին ուշագրավ դիտողություններ ունի հայտնի հեղափոխական Ռուբենը. «Այսօր քիչ բան փոխուած է երկու քոյր գաւառներուն մէջ: Եթէ ուշադրութեամբ դիտենք դէպքերը, պիտի տեսնենք թէ նոյն պատմութիւնն է, որ կը կրկնուի: Երբ ռուս իշխանութիւնը կը վերնայ 1917-ին և հայկական իշխանութեան վերածնունդի հաւանականութիւնները կ’աւելնան, այդ գաւառներուն մէջ ուժեղ հոսանք մը կը նկատուի դէպի Հայաստան: Անոնք կ’ուզեն ամէն գնով միանալ մայր հայրենիքին: Երբ թուրք զօրքերը յաղթական կ’արշաւեն դէպի նորածին Հայաստան, ոտքի տակ կ’առնեն (1918) Կարսն ու Ալէքսանտրապօլը և այդպիսով կապակցութիւնը կը կտրուի Հայաստանի հետ, բնազդօրէն այդ երկու քոյր գաւառները կը միանան իրարու, ինչպէս ԺԳ դարուն և կը փորձեն ինքնավար հանրապետութիւն ստեղծել ու իրենց գլխուն ճարը տեսնել: Անոնք միացած ուժերով կը ջանան թումբ կանգնել թուրքին առջեւ: Ժամանակաւոր կառավորութիւն կը ստեղծուի տեղական զինւորներով. կը կառավարուին ազատ և անկախ քանի մը ամիս: Յետոյ Ախալքալակը աւելի դժբախտ կ’ըլլայ քան Ախալցխան: Կը տապալի թուրք բանակին կողմէ և կը հարկադրուի ծանր զոհերով նահանջել դէպի հիւսիս, ուր Բակուրեանի լեռներուն վրայ իրեն կըսպասէր նոր աղէտ մը, վրաց զօրքին սուինը, որ թուրքին չափ վնաս պատճառեց սառնապատ Թրիալէթի, Բակուրեանի շղթաներուն մէջ: Իսկ Ախալցխան նախնի աթաբէկներու արժանի փառքով ինկաւ, դիմադրեց մինչեւ վերջին հնարաւորութիւնը. ի վերջոյ թուրք բանակին հետ համաձայնեցաւ դադրեցնելու դիմադրութիւնը, պայմանով որ ժողովուրդին վնաս չտրուի և կռւող մարտիկներն իրենց զէնքերով և թնդանօթներով անցնին Վրաստան: Այդ հերոսները երբ կ’անցնին Աղջոռի ձորը, հոն կը շրջապատուին վրաց զօրքերուն կողմէ և զինաթափ կ’ըլլան: Այս փաստերուն վրայ, ի հարկէ Ախալքալակցին և Ախալցխացին ուզեն-չուզեն պիտի եզրակացնեն թէ թուրքին պակասը վրացին լրացուց»:

Ռուբէն, Ախալքալակի պայքարը, «Դրօշակ», 1926, N 1, էջ 7: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 64:

1918 թ․

1918 թ. ապրիլի 1-ին Ախալցխայի Քաղաքային դումայի շենքում տեղի է ունենում կանանց ընդհանուր ժողով, որի նպատակն էր խորհրդակցել դրության մասին և նյութական միջոցներով սատար կանգնել քաղաքի պաշտպանության գործին: Առավելապես զենք գնելու համար կանանց մեծ մասը նվիրում է զարդեր, ճակատի ոսկիներ (ճակատանոց) ու գումար:

Եպրաքսէ, Ախալցխայի հայ կանանց և օրիորդների ընդհանուր ժողովը, «Շարժում», 1918, N 22, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 65:

1918 թ․

Հայտնի է, որ ապրիլի 7-ի երեկոյան թուրքական մի ջոկատ Աբասթումանի ուղղությամբ մոտենում է Ախալցխային, սակայն հարձակում չի լինում: Ավելի ուշ` ապրիլի 14-ին, թուրքերը հարձակում են գործում վրացաբնակ Անդրեածմինդա գյուղի ուղղությամբ, որտեղ հայկական ինքնապաշտպանական ուժերը տալիս են երկու զոհ:

«Շարժում», 1918, N 24, էջ 2: Նրանցից մեկն էր Արմենակ Սարայտարյանը (ծնվել է 1889 թ. Ախալցխայում, զոհվել 1918 թ. ապրիլի 14-ին Անդրեածմինդա վրացական գյուղը թուրքերի հարձակումներից պաշտպանելու ժամանակ: Հուղարկավորությունը տեղի է ունեցել նույն օրը: Նույն կռվում զոհվել է նաև ախալցխացի գիմնազիստ Գարեգին Մուրադյանը: Ա. Սարայտարյանը նախնական կրթությունը ստացել է քաղաքային դպրոցում, ապա շարունակել Ելիսավետգրադի Բոնչ-Բրուևիչի առևտրական դպրոցը: Առաջին աշխարհամարտի տարիներին զինվորագրվել է և ավարտել Թիֆլիսի զինվորական դպրոցը: Զինվորական գերազանց ծառայությունների համար ստացել էր շտաբս-կապիտանի աստիճան և պարգևատրվել շքանշաններով: Մասնակցել է Էրզրումի, Երզնկայի, Քյոփրիքյոյի, Բայբուրդի և Հասան-Ղալայի կռիվներին (Ստեփանեան Մ., Արմենակ Սարայտարեան, «Շարժում», 1918, N 26, էջ 2-3): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 64:

1918 թ․

Այնուհետև ախալցխացիներին ջրից զրկելու և դրանով իսկ նրանց անձնատուր լինելու նպատակով թուրքերն ապրիլի սկզբին կտրում են քաղաքի մի մասին ջուր մատակարարող Զիլ-Բուխարի ջրանցքը, սակայն պաշտպաններին հաջողվում է նրանց ետ շպրտել և ջրանցքը վերստին բացել: Ապրիլի 13-ին ջրանցքը սկսում է գործել:

«Շարժում», 1918, N 25, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 65:

1918 թ․

1918 թ. հունիսի 3-ին` առավոտյան ժամը 4-ին, Վրաստանի և Թուրքիայի միջև Բաթումում կնքված պայմանագրի համաձայն` «...Ախալցխայի գաւառից Վրաստանին մնում է Ացխուր-Աբասթուման-Զէքար շրջանը, իսկ Ախալցխա գաւառի մնացած մասը, ինչպէս և ամբողջ Ախալքալաքի գաւառը` անցնում են Թիւրքային»: Ի դեպ, հունիսի 11-ի տեղեկատվությամբ, քայլեր են արվում Ախալցխայի, Ախալքալաքի գավառները և Բաթում քաղաքը պատերազմից հետո Գերմանիայի ճնշման ներքո Վրաստանին վերադարձնելու համար:

Վրաստանի և Թիւրքիայի հաշտութիւնը, «Մշակ», 1918, N105, էջ 1: «Մշակ», 1918, N 109, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 65:

Բաթումի պայմանագիրը կնքելուց հետո հայկական զորամասը հեռանում է Բորժոմի ուղղությամբ: Նույն ժամանակ Ախալցխայի արևմտյան կողմից քաղաք է մտնում օսմանյան 3000-անոց զորամասը:

Հաշտութեան կնքման մանրամասնութիւնները, «Մշակ», 1918, N 103, էջ 1: Ղաֆադարյան Կ., Ախալցխայի 1917-1918 թթ. ինքնապաշտպանական կռիվները, «ԲՀԱ», 1988, N 1, էջ 159: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 65:

Թուրքերի` քաղաք մտնելուց հետո ախալցխացի հայերի շրջանում սկիզբ է առնում արտագաղթը, որը կասեցնելու նպատակով Թիֆլիսի Հայոց ազգային խորհրդի նախաձեռնությամբ Ստեփան Մալխասյանցը և Հ. Բաղդասարյանը մեկնում են Ախալցխա և բանակցելով օսմանյան կառավարության ներկայացուցիչների հետ` կարողանում են գաղթողների թվաքանակը նվազեցնել:

«Մշակ», 1918, N 118, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 65:

1918 թ․

Մոտ 6-ամսյա իշխանությունից հետո` 1918 թ. դեկտեմբերին` գերմանական բլոկի պարտությունից հետո, թուրքերը ստիպված հեռանում են նաև Ախալցխայից:

Ղաֆադարյան Կ.., Ախալցխայի 1917-1918 թթ. ինքնապաշտպանական կռիվները, «ԲՀԱ», 1988, N 1, էջ 160: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 65:

1919 թ․

1919 թ. հունվարի սկզբից թուրքական գործակալներն Օմար-Ֆայիկ Նեյման զադեի գլխավորությամբ Ախալցխայի գավառում արդեն ծավալել էին քարոզչական գործունեություն` ապստամբություն բարձրացնելու նպատակով: Դավադիրների գլխավոր կենտրոնը Փոցխովի շրջանն էր, ռազմական ղեկավարը` Շուրուտ բեյը: Հունվարի 19-ին սահմանն անցնելով` նրանք գրավում են Խոնա, Ծարիասթուբան, Ուդե, Ցկիսե, Ջաղիսման, Իննեկալ և Չատլու գյուղերը: Ապստամբությունն անհաջողության է մատնվում, ներկայացվում է վերջնագիր, որով Ախալցխայի շրջանից հեռանալու համար թուրքերին տրվում է 24 ժամ, իսկ պայմանը չկատարելու դեպքում սպառնում էին զինված դիմադրությամբ: Վերջնագիրն ընդունվում է. հունվարի 22-ին ապստամբները հեռանում են Ախալցխայի սահմաններից:

Վ. Հ. Գ., Դէպքերն Ախալցխայի շրջանում, «Յառաջ», 1919, N 12, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 65-66:

1919 թ․

Սակայն թուրքերը միայն ժամանակավորապես են հեռանում և փետրվարի 12-ին գրավում են Ախալցխան: Բորժոմում հանգրվանած աբասթումանցի երկու փախստականների վկայությամբ` «Փետր. 12-ին Ախալցխա է մտել Փոցխովի զորքը` Սերւէր բէկ Կորլեանսկու առաջնորդութեամբ: Ռազմական գործողութիւնները ղեկավարել է Լաթիֆ բէյը, Ացխուրի և շրջակայքի զորքերի նախկին հրամանատարը: Ղարսի կառավարութեան զորքերի միջև կան բազմաթիւ տաճիկ սպաներ: Նրանք Ախալցխա մտնելուն պէս` ձերբակալել են այն բոլոր վարչական պաշտօնեաներին, որոնց չէր յաջողւել մեկնել քաղաքից, և տեղական միլիցիային: ...գաւառում տիրում է լիակատար անիշխանութիւն, ժողովրդին թալանում են, կողոպուտներ են կատարում և Ախալցխայում»:

Վ. Հ. Գ., Դրութիւնը Ախալցխայում, «Յառաջ», 1919, N 40, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 66:

1919 թ․

1919 թվականի մարտի 7-ին վրաց զորքերն առանց կռվի մտնում են Ախալցխա:

«Յառաջ», 1919, N 45, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 66:

1837 թ․

1837 թ. հոկտեմբերի 2-ին Ախալցխա է ժամանել Նիկոլայ Ա կայսրը (1825-1855) և «...իջաւ նոյն արքեպիսկոպոսի (իմա՛ Կարապետ արքեպիսկոպոս) կառուցած Հայոց առաջնորդարանում: Նորին Մեծութեանը ցոյց տուած ընդունելութեան մասին Կարապետ արքեպիսկոպոսը գրում է Յովհաննէս կաթողիկոսին` «Ն.Կ. Մեծութիւն 2 հոկտեմբերի յերեկոյան հասեալ ժամու գործեաց զԲարձրագոյն զիւր մուտ ’ի քաղաքն Ախալցխա և ետես սուրբ աչօք զփոքրագոյն զայս քաղաք, կեդրոն ինչ արդարև արժանի տեսանելոյ, զի ’ի միում կողման` ’ի Հին քաղաքի համարեա թէ խառնափնդոր աւերակք տակաւին ծխէին ճենճեր անողորմ հրոյ Հագարեան բռնաւորաց... բայց ’ի միւսում կողման` ’ի Նոր քաղաքի տեսնէր թագաւորեալ խաղաղութիւն և անդորրութիւն, որում նոյն ինքն էր պատճառ և յառաջացուցիչ, բնակիչք որոյ տակաւին փոշոտեալ մուրճ և փայտատ ’ի ձեռին տառապէին ’ի շինութիւն իւրեանց քաղաքի...: Իսկ յառաւօտուն` ’ի վեցերորդում ժամու ընձեռեաց և մեզ զամենաքաղցր տեսութիւն սուրբ պատկերի իւրոյ, և յետ յարգարակն ողջունատուութեան արժանի արար զիս առանձնախօսութեան ըստ բաւականին միով ևեթ թարգմանաւ, զհետ որոյ եթող և առ մեզ զիւրն բարեհաճութիւն շնորհեալ ինձ զոսկի խաչ ոսկի շղթայիւք յեռեալ ադամանդ ակամբք»:

Երիցեանց Աղ., Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունը և Կովկասի Հայք, մասն Բ, Թիֆլիզ, 1895, էջ 432-433: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 66:

1858 թ․

1858 թ. սեպտեմբերի 6-ին Ախալցխա են այցելել Ռուսաստանի արքայազն եղբայրներ Նիկոլայ և Միխայիլ Նիկոլաևիչները:

«Մեղու Հայաստանի», 1858, N 41, էջ 324: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 66:

1867 թ․

1867 թ. հուլիսի 25-ին քաղաք է այցելել Ամենայն Հայոց Գևորգ Դ կաթողիկոսը:

«Մեղու Հայաստանի», 1867, N 32, էջ 273: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 66:

1895 թ․

1895 թ. Ախալցխա է այցելել Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Ա Խրիմյանը:

«Արարատ», 1895, էջ 270: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 66:

Իր բազմադարյան պատմության ընթացքում Ախալցխան բազմիցս վնասվել է ոչ միայն թշնամական արշավանքների, այլև բնական տարբեր աղետների` երկրաշարժերի, հեղեղումների, երբեմն նաև հրդեհների հետևանքով:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 29-30:

«Աշխարհացույցի» գիտական մեկնությունների հեղինակ-պատմաբանները ցարդ Ախալցխայի` Մեծ Հայքի թագավորության վարչական սահմանների մեջ ընդգրկված-չընդգրկված լինելու հարցում միակարծիք չեն: ԺԹ դարի հասարակական ենթագիտակցության մեջ կարծրացած տեսակետի համաձայն` Ախալցխան Մեծ Հայքի Տայք նահանգի մաս էր կազմում. «Ախալցխան իւր գաւառովը մեր ազգային պատմութեան մէջ յայտնի` Տայոց աշխարհ, Տայքաստան և երբեմն լոկ Տայք անուններով և է Հայաստանի Մեծ Հայք կոչուած մասի զերեքտասաներորդ նահանգը»: Նույն համոզմունքն ուներ նաև անվանի պատմաբան Լեոն: Ըստ նրա` Ախալցխան, ներառելով ավելի ուշ շրջանում ձևավորված Չուխուրեթ, Էրաշեթ և Ախալցխա գավառամասերը, համապատասխանում էր 14-րդ նահանգ Տայքի Ճակք կամ Ճակատք գավառին:

Գեղամեանց Յ., Նամակ Ախալցխայից, «Փորձ», 1876, N 1, էջ 428: Հմմտ. «Այս գավառը հաճախ է ներառվել Տայքի երկրամասի մեջ, որը գտնվում է Բարձր Հայքից հյուսիս-արևելք, Արարատի գավառից հյուսիս, Գուգարքի գավառից արևմուտք, Խադղդիղ (հունարեն` Կելդիր) երկրից և Լազերի երկրից արևելք և վերջապես դեպի հարավ Կոլխիդայի և Իվերիայի այն մասից, որը կազմում էր Գուրիելի թագավորությունը մինչև ռուսների նվաճումը: Հայաստանի թագավորության անկումից հետո Տայքի երկիրն անցավ բյուզանդական կայսրերի տիրապետության տակ: Սակայն Մամիկոնյան իշխանները, որոնք ժառանգական տիրույթներ ունեին այնտեղ, և նրանցից հետո էլ` վրացիները, երբեք չթողեցին, որ նվաճողները հանգիստ վայելեն նվաճածը» (բնագրում` “Cette province fut souvent comprise dans celle de Daïkh, située au nord-est de la Haute-Arménie, au nord de la province d’Ararat, à l’ouest de celle de Koukarkh, à l’est du pays de Khadghdigh (le Keldir des Grecs), et de celui des Lazes, et enfin au sud de la partie de la Kolchide et de l’Ibérie qui formoit le royaume de Gouriel avant sa conquête par les Russes. Après la destruction du royaume d’Arménie, le pays de Daïkh passa sous la domination des empereurs de Constantinople; mais les princes Mamigoniens qui y avoient une partie de leurs possessions héréditaires, et après eux les Géorgiens, ne leur en laissèrent jamais la jouissance paisible”. Chevalier Gamba, Voyage dans la Russie méridionale et particulièrement dans les provinces situées au-delà du Caucase, fait depuis 1820 jusqu’en 1824, Paris, 1826, t. I, p. 401): Նաև «Մ. թ. I դարի վերջերին Փոքր Հայքի թագավոր Երվանդը (Erovant), որը տիրել էր Մեծ Հայքին, նվաճեց նաև Զեմո-Քարթլին և միացրեց իր տարածքներին: Նա բնակեցրեց վայրենի ժողովուրդներին` նրանց տեղավորելով նաև Ծունդայում: Նրա և հաջորդի օրոք վրացիներն ամեն ջանք գործադրեցին, որպեսզի ետ ստանան իրենց իրավունքները և այդ բանին հասան միայն արյունալի ճակատամարտերի գնով» (բնագրում` “Vers la fin du premier siècle de notre ère, Erovant, roi de la petite Arménie, s’étant emparé de la grande Arménie, fit aussi la conquête du Sémo-Karthli qu’il ajouta à ses états; il y colonisa des peuples sauvages dont il peupla entre autres Tzounda. Les Géorgiens sous lui et sous son successeur firent tous leurs efforts pour rentrer dans leurs droits, et n’y parvinrent qu’après de sanglants combats”. F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, 275): Նաև «Ինչ-որ ժամանակ մտնելով հայկական թագավորության մեջ` Ախալցխայի մարզը հետագայում անցավ արևելյան կայսրությունների տիրապետություններին և վերջապես նվաճվեց վրաց թագավորներից» (բնագրում` ”Составляя некогда достояние Армянскаго Царства, Ахалцых в последствии перешел во власть Восточных Императоров, а наконец был завоеван Грузинскими Царями”. Ушаков Н., История военных действий Азиатской Турции в 1828 и 1829 годах, часть первая, СПБ, 1836, էջ 58): Տե՛ս նաև “Кавказский календарь на 1850 г.”, Тифлис, 1849, с. 36. Նաև «Ախլցխայ` հին ժամանակումը Հայաստանի քաղաքներից մինն էր եւ այս կողմերս կոչվում էր Տայք, յետոյ ընկաւ Բիւզանդիոյ կայսերաց իշխանութեան ներքեւ եւ վերջապէս տիրեցին նրան Վրաց թագաւորները, զոր յետոյ նուաճեցին պարսիկները, իսկ 1635 ամին ընկաւ նա թուրքերի իշխանութեան ներքեւ եւ հուսկ ուրեմն 1829 թուին միացաւ Ռուսաստանի հետ Ադրիանուպօլի դաշանց զօրութեամբ» (Հազարապետեանց Ի., Ախալցխայու սուրբ Վարդանայ եկեղեցու օծման հանդէսը, «Մեղու Հայաստանի» 1864, N 18, էջ 148): Նաև «...Ախալցխայի մարզը Ք. ա. Բ դարում` հայոց Վաղարշակի օրով, սկզբում կազմել է 15 նահանգների բաժանված հայկական թագավորության Տայք նահանգի մի մասը: Ք. հետո` ԺԲ դարում, այն անցել է Վրաստանի իշխանության ներքո և ստացել Զեմո Քարթլի (Վերին Քարթլի) անունը» (բնագրում` ”...ахалцихская область сначала составляла часть провинции Далкх, одной из пятнадцати, на которыя было разделено армянское царство Вагаршаком, во II веке до Р. Х. В XI в по Р. Х., она перешла по власть Грузии и получила название Земо-Картли (верхняя Карталиния)...” Сегаль И., Очерки Кавказских городов: город Ахалцих, “Обзор”, 1878, N 222, с. 1). Նաև «Ըստ աշխարհագրական բնական բաժանումին, Ախլցխա հին ժամանակներէ ի վեր Հայաստանի մաս կազմած էր, սակայն քիչ անգամ մեր իշխանները եւ թագաւորները կրցած են հոն երկար ժամանակ մնալ: Այդ քաղաքին իշխանները շատ անգամներ վրացական տան հարկատու եղած են» (Յովհաննիսեան Մ., Հայաստանի բերդերը, Վենետիկ, 1970, էջ 602-603): Լեո, Երկերի ժողովածու, հ. Ա, Երևան 1966, էջ 163: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 31:

Տարածաշրջանի նորագույն ժամանակաշրջանի հեղինակները, սակայն, հերքում են առկա տեսակետները և գտնում են, որ Սամցխեն կամ Ախալցխայի գավառը Մեծ Հայքի սահմաններից դուրս, հարևանակից գավառ էր:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 31:

Երկրամասը երբեմն նույնացվել է Վարդան Արևելցու հիշատակած Իշխանաց երկրի հետ, որն Իշխան գյուղն է, այլ ոչ Ախալցխան:

Յովհաննիսեան Մ., Հայաստանի բերդերը, Վենետիկ, 1970, էջ 602: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 31:

15 դ․

ԺԵ դարն Ախալցխայի պատմության առավել փոթորկահույզ ժամանակաշրջաններից էր: Ողջ հարյուրամյակը նշանավորվում է քաղաքի և երկրամասի պարբերաբար ավերումներով և միջանկյալ վերակառուցումներով. «(Բագրատի որդի Կոստանտինե թագավորի օրոք) թուրքմենների անթիվ բազմություն եկավ Սամցխե և մոտեցավ Տաշիրին...»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, Գ, Երևան, 1955, էջ 16: Կոստանտինե Ա-ն գահակալել է 1407-1411 թվականներին: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 34:

1416 թ․

Քաղաքի համար ողբերգական էր հատկապես 1416 թվականը: Օրհասն իբր սկսել էր մի կողմից տեղի վրացիների և հայերի, իսկ մյուս կողմից պանդուխտ պարսիկների միջև ծագած հակամարտությունից և Ատրպատականի տիրակալ Յուսուֆ ամիրային վերջիններիս փոխանցած գանգատից: Քաղաքաբնակ քրիստոնյաների համար աղետալի վախճան ունեցած անցքն առանձնապես լայն արձագանք է գտել հայ պատմագրության մեջ. «Եւ գնացեալ ի քաղաքն Ախըլցխէ, եւ ժողովեալ զմանկունս քրիստոնէից՝ վրաց եւ հայոց...» կամ «...բըռնաւորն Թաւրիզու գնաց գաղտաբար ի վերայ Վրաց քաղաքին Ախըլցխու, էառ զքաղաքն եւ զմեծամեծսն կոտորեաց, եւ զկին եւ զորդիսն գերեաց՝ աւելի քան զԶՌ. (6000) ոգիս: Եւ լցաւ երկիր լալով եւ կոծով, եւ ազգս ամենայն յուսահատ եղեն, թէ վասն է՞ր մատնէ Աստուած զհաւատացեալս իւր ի ձեռն անհաւատից», կամ «...գնացեալ անօրէն բռնաւորն Խարա-Ուսուֆ կոչեցեալ, վառեալ չարութեամբ, և մտեալ ի Տունն Վրաց, և առեալ զքաղաքն յԱղլծխա, և զամենեսեան, առհասարակ, զարսն ի սուրն սուսերի մաշեալ, և զկանայս և զմանկունս գերի վարեալ...»:

Միքայէլ Չամչեանց, Պատմութիւն Հայոց ի սկզբանէ աշխարհի մինչև ցամ տեառն 1784, Գ, Վենետիկ, 1786, էջ 458 (թվականը դնում է 1413/1414-ի միջակայքում, որը ճիշտ չէ): Թովմա Մեծոփեցի, Պատմագրություն, Երևան, 1999, էջ 127: Թովմա Մեծոփեցի, Պատմագրություն, Երևան, 1999, էջ 236: Տե՛ս նաև Թովմա Մեծոփեցու յիշատակարանը, հրատարակեց իւր յառաջաբանով Կարապետ Կոստանեանց, Թիֆլիզ, 1892, էջ 62: Քաղելով Մեծոփեցուց` Գրիգոր Դարանաղցին գրել է. «Ի թվ ՊԿԵ (1416) բռնաւորն Թավրիզու գնաց գաղտ ի վերայ Ախլցխու եւ զամենայն մեծամեծսն կոտորեաց, զկին եւ զորդիս նոցա գերեաց` վեց հազար ոգիս եւ լցաւ ամենայն աշխարհս մեր աղաղակաւ (Ժամանակագրութիւն Գրիգոր վարդապետի Կամախեցւոյ կամ Դարանաղցւոյ, հրատ. Մեսրոպ վարդապետ Նշանեան, Երուսաղէմ, 1915, էջ 309): ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Ա, Երևան, 1955, էջ 186-187: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 34:

Չափածո ստեղծագործությամբ արհավիրքին անդրադարձել է նաև Գրիգոր վարդապետ Խլաթեցին. «Եղև գընալ խան Ուսուֆին յԱխըլծըխէ Վրաց քաղքին, Արար ղազայ և գերութիւն, Անթիւ վնաս և չարութիւն»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Ա, Երևան, 1955, էջ 280: Տե՛ս նաև Ալիշան Ղ., Հայապատում, Վենետիկ, 1901, էջ 567: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 34:

1441 թ․

Քառորդ դար անց, սակայն, քաղաքը հասցնում է վերագտնել իր նախկին փառքը և արդեն 1441 թ. հիշվում է «...ի մեծահռչակ նահանգէն և յանուանի և յականաւոր քաղաքէն Ախըլցխոյ...»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Ա, Երևան, 1955, էջ 518: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 34:

1444 թ․

Նոր արհավիրքներն իրենց երկար սպասեցնել չեն տալիս: Նախ 1444 թ. Ախալցխան կրում է պարսից ավերիչ և կորստաբեր արշավանքի հետևանքները. «Թուին ՊՂԳ Ջահնշէն զԱխլցխայ գերեցոյց»:

Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, Երևան, 1990, էջ 473: Տե՛ս նաև Մանր ժամանակագրություններ, Բ, Երևան, 1956, էջ 515: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 34:

1462 թ․

Ապա մոտավորապես 1462 թ. շատ այլ վայրերի հետ միասին Ախալցխան գրավում է Լալա փաշան:

Նույն դեպքերի առնչությամբ «...ի դառնացեալ ժամանակիս, ի թագաւորութեան Ջհանշայի, որ ի յայսմ ամի գնաց բազում զօրօք յԱխլցխայ և բազում քրիստոնեայս գերի արար...» (ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Ա, Երևան, 1955, էջ 584): Նաև «...ի յայսմ ամի (1445 թ.) գնաց բազում զօրօք յԱխլցխայ և բազում քրիստոնեայս գերի արար, զոր տեսաք աչօք մերովք զխիղճ և զկսկիծ սոցա...» (ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Ա, Երևան, 1955, էջ 473): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 34:

1553 — 1580 թթ․

1553-1580 թվականներին այս դժբախտ երկրում միայն ճակատամարտեր, պաշարումներ և ավերածություններ էին տեղի ունենում: Վարձիան, Զեդա-Թմոգվին, Ածկվերը, Խերթվիսը և այլն, հաճախ են նվաճվում և վերանվանճում»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 280 (բնագրում` “De 1553 à 1580, ce ne fut que combats, sièges et ravages dans ce malheureux pays. Vardsie, Zéda-Tmogvi, Atskver, Kherthvis, etc., furent souvent pris et repris.”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 35:

Առանց այն էլ մեծ զոհողությունների գնով անկախությունը պահպանած և արդեն նաև Տփղիսի և Գորիի կողմից թուրքերին հպատակված տիրույթներով շրջապատված Սաաթաբագոյի իշխանության համար ԺԶ դարի կեսերից ստեղծվում է օրհասական վիճակ: Բոլոր կողմերից օրավուր սաստկացող անհամեմատ ահեղ թշնամական ուժերի հարձակումների հետևանքով Սաաթաբագոն ներքաշվում է հարատև պատերազմների մեջ. «Պայքարն ավելի թեժացավ, երբ երկու հերոսներ՝ Կվարկվարեն և Մանուչարը, հաջորդեցին իրենց հորը՝ Քայխոսրովին: Այս երկրի ավանդություններում շատ են հիշվում այս երկու քաջ ռազմիկների ճակատամարտերը թուրքերի դեմ յոթ տարի շարունակ. նրանց հաղթանակները միայն մի քանի օրով հետաձգեցին իրենց կործանումը. ի՞նչ կարող էին անել նրանք ամբողջ օսմանյան բանակի դեմ: Բացի դրանից` Վրաստանի Դավիթ-խան իշխանը հայտարարել էր, որ թուրքերի կողմն է և նրանց առջև բացել էր Թիֆլիսի և Գորիի դռները: Թիֆլիսը դարձել էր մի փաշայության գլխավոր քաղաքը, իսկ Գորին՝ մի սանջակի, իսկ դժբախտ Սաաթաբագոն ասես խեղդված լիներ թուրքական տիրույթների մեջ»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 280 (բնագրում` “La lutte devint encore plus vive quand les deux héros Kouarkouaré et Manoutchar eurent succédé à leur père Kaikhosrov. Les traditions du pays sont riches en souvenirs des valeurex combats de ces deux guerriers contre les Turcs pendant sept années consécutives; leurs victoires ne firent que retarder leur ruine de quelques jours; qu’auraient-ils pu faire contre toute l’armée ottomane! D’ailleurs le prince de Géorgie David-khan s’était déclaré pour les Turcs et leur avait ouvert les portes de Tiflis et de Gori; Tiflis était devenu le chef-lieu d’un pachaik, et Gori celui d’un sandjak, et le malheureux Sa-atabago était comme noyé dans les domaines de la Turquie”): Ակներև է, որ Դյուբուայից քաղելով` հայր Էփրիկյանը նշել է. «1553-էն 1580, այս երկրի մէջ շարունակաբար անպակաս եղան պատերազմք, կոտորածք և աւերմունք: Կռիւն դեռ աւելին սաստկացաւ երբ Կուարկուարէ և Մանուչար դիւցազունք` յաջորդեցին իրենց Քէյխոսրով հօրը: Աւանդութիւնը շատ բաներ կը պատմէ այս կրկին քաջաց` եօթը տարիներու մէջ ընդդէմ թրքաց մղած յաղթող պատերազմներու վրայ. բայց ափսո՜ս որ իրենց քաջութիւնն միայն քանի մը տարի ուշացուց իրենց կործանումը. և ի՞նչ կարող էին ընել ամբողջ Օսմանեան բանակին դէմ: Վերջապէս 1579-ին թուրքերը Ախալցխային տիրեցին. նոյն տարին Կուարկուարէ և իր եղբայրն Մանուչար Կ. Պոլիս երթալով, պատուով ընդունուեցան: Մանուչարի կարգէ դուրս քաջութիւններն և անձնական ձիրքերը, իրեն ձգած էին թրքաց զարմանքը. այդ պատճառաւ, սուլտանը զինքը իւր հայրենիքը դարձուց, և փաշայութեան տիտղոս տուաւ: Սակայն, ինչպէս կ’երեւի, շուտ զղջացին թուրքերը, Մանուչարի այս կերպով տեսակ մը անկախութիւն տրուելուն, և փորձեցին իրեն վնասել, բայց չյաջողեցան» (Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 57): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 35:

1579 թ․

Ի վերջո, 1579 թ. Սաաթաբագոն թեև կորցնում է պատերազմների և թանկագին զոհերի գնով մի կերպ պահպանած անկախությունը, այնուամենայնիվ, թուրքերը գնահատում են իրենց նվաճած հակառակորդին և հենց նրան էլ հաստատում են երկրամասի փաշայի պաշտոնում. «Այդքան դիմադրությունից և ճակատամարտերից հետո, Կվարկվարեին և Մանուչարին այնուամենայնիվ նեղեցին, մեկուսացրին, բոլոր կողմերից շրջապատեցին և ծայրահեղ ծանր դրության մեջ գցեցին: Նրանք ի վերջո հարկադրված էին ենթարկվել թուրքերին, որոնք նրանց հետ բավական մեծահոգաբար վարվեցին: Երբ 1579 թ. Մանուչարը և իր եղբայրը մեկնեցին Կոնստանդնուպոլիս, նրանց այնտեղ շատ լավ ընդունեցին, հատկապես Մանուչարին, քանի որ նրա քաջությունը և անձնական որակները հիացրել էին թուրքերին: Սուլթանը նրան նույն տարին հետ ուղարկեց Սաաթաբագո՝ փաշայի կոչումով: Ինչ վերաբերում է Կվարկվարեին, նրան թույլ տվեցին հետ դառնալ քրիստոնեությունից հրաժարումից հետո»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 280 (բնագրáõÙ` “Ainsi après tant de résistance et de combats, Kouarkouaré et Manoutchar se trouvèrent pressés, coupés, cernés de toutes parts et réduits à la dernière extrémité. Force leur fut de se soumettre aux Turcs qui les traitèrent avec une certaine générosité; car Manoutchar et son frère étant partis en 1579 pour Constantinople, ils y furent fort bien reçus, surtout Manoutchar, tant sa bravoure et ses qualités personnelles lui avaient attiré l’admiration des Turcs. Le sultan le renvoya dans le Sa-atabago la même année avec le titre de pacha. Quand à Kouarkouaré, ce ne fut qu’après son abjuration, qu’on lui permit de s’en retourner”.): Խնդրո առթիվ մեկ այլ ֆրանսիացի հետազոտող նշել է. «...վրացիները մնացին որպես այս երկրի տերերը մինչև 1580 թ., երբ Մենուջեհերը` Գազեհի որդին, որն այդ ժամանակ նրա միապետն էր, պարտություն կրեց թուրքերից և հարկադրված եղավ ենթարկվել նրանց: Ընդունելով իսլամը` նա վերցրեց Աթա-Բեյ անունը և նշանակվեց Ակիսկայի փաշա» ¥ Chevalier Gamba, Voyage dans la Russie méridionale et particulièrement dans les provinces situées au-delà du Caucase, fait depuis 1820 jusqu’en 1824, Paris, 1826, t. I, էջ 401 (բնագրում` “Ces derniers en restèrent enfin les maîtres jusqu’en 1580, époque à laquelle Menoudjeher, fils de Gazeh, qui en étioit alors souverain, vaincu par les Turcs, fut contraint de se soumettre à leur puissance; ayant embrassé l’islamisme, il prit le nom d’Atta-Bey, et fut élévé à la dignité de pacha d’Akiska”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 36:

Այս կերպ Սաաթաբագոն, փաստորեն, ձեռք է բերում կիսանկախ մի վիճակ, որը շատ շուտով թուրքերին սկսում է չբավարարել. «...ըստ երևույթին թուրքերը շուտով զղջացին, որ անկախության նման մի բան են տվել Մանուչարին: Նրանք վերջինիս համար ծուղակ լարեցին՝ նրանից ազատվելու համար: Բայց նա դրանից հաղթանակած դուրս եկավ` ծանր վիրավորելով և փախուստի մատնելով երկու փաշայի»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 281 (բնագրում` “... il paraît que les Turcs se repentirent bientôt d’avoir donné une espèce d’indépendance à Manoutchar; ils lui tendirent une embuscade pour s’en défaire; mais il en sortit victorieux, ayant blessé grièvement et mis en fuite deux pachas”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 36:

1579 թ․

Ըստ էության 1579 թ. Ախալցխային իշխող կարգելով Մանուչարին` «Թուրքերը այդպես էլ չէին զգում, որ այս քաղաքի լիիրավ տերն են, քանի դեռ նախկին իշխանների հետնորդն էր իշխում այնտեղ», քանի որ «Այս փաշաները, հեռու լինելով Կոստանդնուպոլսից, պահպանեցին մի տեսակ անկախություն, որը շատ էր չարացնում սուլթաններին: Վերջիններս երբեմն իրենց սովորական միջոցներով փորձում էին ազատվել այդ մարդկանցից, որոնցից վախենում էին»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 281 (բնագրում` “Les Turcs ne se sentaient toujours pas assez maîtres du pays tant qu’un descendant des anciens princes y régnait”): Նշվ. աշխ., էջ 282 (բնագրում` “Ces pachas éloignés de Constantinople conservèrent une espèce d’indépendance, non sans exciter souvent la jalousie des sultans qui voulurent employer quelquefois leurs moyens ordinaires pour se débarasser de ces têtes qu’ils craignaient”): Ի դեպ, սուլթանները երբեմն կենտրոնախույս նկրտումներ էին նկատում անգամ այնպիսի անմեղ, սակայն ինքնագլուխ արարքների մեջ, ինչպիսիք էին շինարարական ինքնագլուխ նախաձեռնությունները. «Հաճախ ամենափոքր մանրուքն իսկ սուլթանների աչքին հանցագործություն էր թվում: Այսպես, նշանավոր Սուլեյման փաշայի՝ Սաֆար փաշայի հետնորդի առատաձեռնությունը մեկնաբանվեց որպես մեծ դավաճանություն կամ կատարյալ անկախություն. նա մեծ գումարներ էր ծախսել մի ջրանցույց կամուրջ կառուցելու համար, որը շատ հեռվից ջուր պետք է մատակարարեր Ախալցիխեին: Նման ծախսեր անելու իրավունքը միայն սուլթանն ուներ: Սուլեյմանը դատապարտվեց, ապա ապստամբելով իր թագավորի դեմ՝ քաշվեց մի պալատ, որի ավերակները մեր օրերում ցույց են տալիս Փոցխովի աջ ափին: Այնտեղ նա երկար պաշտպանվեց և, ի վերջո, զոհվեց: Թուրքերի, պարսիկների և վրացիների միջև այն բոլոր պատերազմները, որոնց թատերաբեմն էր եղել Սաաթաբագոն, նրան մահացու հարված էին հասցրել, որից նա ոտքի չկանգնեց թուրքերի ճնշող կառավարության ժամանակ: Երբ շրջում ենք Քուռի ափերով, որոնք անցյալում այնպե՜ս հարուստ էին և բնակեցված, ամենուրեք տեսնում ենք միայն ավերածություններ և ամայություն...» ¥F. Dubois de Montpéreux, Ýßí. ³ßË., ¿ç 282 (µÝ³·ñáõÙ` “Souvent la moindre bagatelle devient un crime à leurs yeurs yeux: c’est ainsi qu’on sut représenter comme une haute trahison et comme un acte de pleine souveraineté la générosité du fameux Pacha Souleyman, descendant de Saphar Pacha, qui avait dépensé des sommes considérables à l’établissement d’un aquéduc qui devait fournir de fort loin des eaux à Akhaltshikhé; le sultan seul pouvait fournir à des dépenses pareilles. Souleyman fut condamné; révolté contre son souverain, il se retira dans un palais dont on montre de nos jours les ruines sur la rive droite du Potskho; il s’y défendit longtemps et succomba enfin. Toutes ces guerres des Turcs, des Persans, des Géorgiens dont le Sa-atabago avait été le théâtre, lui avaient porté un coup mortel, dont il ne se releva pas sous le gouvernement oppresseur des Turcs. Nous ne verrons, en parcourant les bords du Kour si riches et si peuplés jadis, que ruine et désolation partout...”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 36:

Ուստի արդեն 1580 թ. ուժեղացնելով ճնշումը` թուրքերը նվաճում են Ախալցխայի անկախ իշխանությունը և բռնությամբ տարածում մահմեդականություն. «Ախալցխան վիլայեթի կենտրոնն է: Այս վիլայեթը եղել է վրացական ցեղերի տիրակալներից Ղազեի որդի Մանուչեհրի և ժառանգական պատրիարքի մայրաքաղաքը: 988 (1580) թվականին վեզիր Մուստաֆա փաշան, այն ժամանակ, երբ սուլթան Մուրադ խանը (1574-1595) նրան հանձնարարել էր գրավել Շիրվանը, իբրև օջաքլըք, ժառանգական կարգով ստացավ այս վիլայեթը, որտեղ մի քանի ականավոր մարդիկ արդեն ընդունել էին իսլամությունը»:

Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի, հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին, հ. Բ, կազմեց` Սաֆրաստյան Ա. Խ., Երևան, 1964, էջ 27-28: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 37:

Աթաբեկության անկումից և թուրքական տիրապետության հաստատումից հետո Ախալցխայի տիրակալները աթաբեկի փոխարեն ստանում են փաշա տիտղոսը:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 37:

1583 թ․

1583 թ. սուլթան Մուրադի հրամանով Ֆարհատ (Ֆերհադ) փաշան հին բերդեր է նորոգում և նույնիսկ նորերն է կառուցում ոչ միայն սահմանամերձ թրքապատկան կարևոր վայրերում, այլև նույնն անում է պարսիկներից խլած-նվաճած բազում գավառներում. «...ի թվականիս ՌԼԲ (1583) ամին ելաւ Ֆարհատ փաշայն ի Ըստընպաւլու, հրամանաւ սուլթան Մուրատին իջաւ ի քաղաքն Երեւան եւ փախոյց տէր երկրին ըզՄահամատ խանն Պարսից թագաւորութեանն Խուտաբանդա շահին, որ շինեցին ամուր բերդս ի Տփխիս, ի Գաւրի, եւ ի Թամանիս, ի Թավրէզ եւ ի Գանջայ, ի Շամախի եւ այլ տեղիս բազումս, որ էր թուով ԻԵ բերդ, տիրեցին բոլոր աշխարհիս ի Կարսայ մինչև ի դուռն Ալանաց, ի Ախալցըխոյ մինչև ի Թավրէզ, Ի (20) ամ»:

Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքի, Ա, կազմեց Սմբատ Տէր-Աւետիսեան, Վիեննա, 1970, էջ 67: Տե՛ս նաև ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Ա, Երևան, 1976, էջ 217: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 37:

Մասնավորապես Ախալցխայում Ֆարհատ փաշան «...նորոգում է Ախալցխայի սպիտակ մարգարիտի նման բերդը, մեջը 3000 զինվոր է թողնում: Թեմրիս խան-օղլիին, վեզիրության աստիճանով, Ախալցխայի կառավարիչ է նշանակում և ինքը վերադառնում է Ստամբուլ»:

Թուրքական աղբյուրներ. Էվլիյա Չելեբի, հ. Գ, թարգմանություն բնագրից, առաջաբանը և ծանոթագրությունները` Ա. Խ Սաֆրաստյանի, Երևան, 1967, էջ 82: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 37:

1584 թ․

Հայտնի է նաև, որ 1584 թ. «Քրոնիկոնի 272-ին ...սարդար Վարադ-փաշան եկավ Ախալցիխեն շինելու, բայց չդիմացավ, գնաց և թեմը մեզ (վրացոց) մնաց...»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, Բ, Երևան, 1936, էջ 138: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 37:

1587 թ․

Մանուչարի իշխանության ներքո գտնվող երկրամասի վիճակը, հակառակ թուրքական տիրապետության սահմանած հարկային ծանր պարտավորությունների, ընդհանուր առմամբ տանելի էր. «Խաղաղությունը վերջապես հաստատվեց 1587 թ.: Թուրքերը տիրեցին Ախալցիխեն, որը վերակառուցեցին, ինչպես տեսնում ենք այսօր, և Մանուչարը հանգիստ մնաց որպես փաշա և աթաբեկ: Աթաբեկները վերակառուցել էին տվել Սաֆարի նշանավոր վանքը: Նրանք կարգադրում էին, որ իրենց այդտեղ թաղեն, և Մանուչարը նույնպես թաղվեց այդտեղ, իր հայրերի կողքին: Այնտեղ դեռ մնացել է նրա գերեզմանը: Մանուչարը մահացավ 1614 թ., և նրա որդի Մանուչարը հաջորդեց նրան»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 281 (բնագրում` “La paix se fit enfin en 1587; les Turcs prirent possession d’Akhaltsikhé qu’ils reconstruisirent comme on la voit aujourd’hui, et Manoutchar resta paisible possesseur de la place de pacha et d’atabeg. Les atabegs avaient fait construire le fameux monastère de Saphar; et c’est là que Manoutchar alla rejoindre ses pères; on y montre son tombeau. Manoutchar mourut en 1614. Son fils Manoutchar lui succéda”): Հայր Էփրիկյանի մոտ` «1587-ին խաղաղութիւն հաստատուեցաւ, և Ախլցըխան Թրքաց ձեռքէն ելաւ, և Մանուչար իշխեց այնուհետեւ մինչեւ 1614 թուականը, և մեռնելով յաջորդ թողուց իր համանուն որդին Մանուչար» (Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 57): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 37:

17 դ․

ԺԷ դարի սկզբից պարսիկներն են ցանկանում տիրել Ախալցխային: Մասնավորապես Երևանն ու Կարսը գրավելուց հետո Շահ-Աբասը փորձում է նվաճել նաև Ախալցխան, սակայն անհաջողության է մատնվում. «Շահը նպատակ ուներ գրավել նաև Ախասխան [Ախալցխան]: Այդ ժամանակ Ախասխայի իշխողը Կարակաշ փաշան այնտեղ էր. և Աստծո օգնությամբ կարողացաւ բերդը պահպանել»:

Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի, հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին, հ. Ա, կազմեց` Ա. Խ. Սաֆրաստյան, Երևան, 1961, էջ 75: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 37:

1618 թ․

1618 թ. Սերավի դաշտում կնքված թուրք-պարսկական պայմանագրի համաձայն` Ախալցխան մնում է թուրքերին. «Տեղի ունեցած բանակցությունների հետևանքով Ախասխայի էլայեթն օսմանցիներին մնալու, իսկ Բաղդատի սահմանում երկու սանջակ պարսիկներին տալու պայմանով. ստորագրվում է խաղաղության պայմանագիրը»:

Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի, հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին, հ. Ա, կազմեց` Ա. Խ. Սաֆրաստյան, Երևան, 1961, էջ 81: Ի դեպ, այն տեսակետը, թե 1603 թ.-ից Ախալցխան անցել էր պարսից ձեռքը (տե’ս Веиденбаум Е., Путеводитель по Кавказу, Тифлис, 1888, с. 379) աղբյուրներով չի հաստատվում: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ

1624 թ․

Ախալցխան քաղաքական նոր ալեկոծության է ենթարկվում 1624 թ., երբ, օգտվելով սուլթան Օսմանի (1618-1623) սպանությունից, քաղաքը գրավում է Կարինի (Էրզրում) Աբազա փաշան. «Մէկ մեծ իշխան մի յայտնեցաւ, Ապազա անուն կոչեցաւ, Ի Կարնոյ քաղաքէն ելաւ, Մինչ Ախըլծըխէ ինքն հասաւ: Բազում զօրօք զնա պաշարեաց, Մեծ մեծ թօփերն յորժամ ձգեաց, Զդուռն և զդրանդիքն ի բաց մերժեաց, Ախըլծխէու ինք տիրեաց...»:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Բ, Երևան, 1978, էջ 125: Հմմտ. էջ 325: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 37-38:

1626 թ․

Հատկանշական է, որ մինչև 1626 թ. Ախալցխայի տիրակալները, հակառակ տակավին 1580 թ.-ից ծայր առած կրոնական հալածանքների, կարողացել էին հավատարիմ մնալ նախնիներից ավանդված քրիստոնեական հավատքին, և միայն Բեքա Գ-ն, իշխանությունը պահպանելու համար այլ ելք չգտնելով, մահմեդականություն է ընդունում և վերանվանվում Սաֆար փաշա:

Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 38:

1626 թ․

1626 թ. պարսիկներին հաջողվում է կոտրել պաշարման մեջ ակընկալված օգնությունից զրկված թուրքերի դիմադրությունը և գրավել Ախալցխան. «Այդ ժամանակ Աջեմի սահմանում եղող Ախասխա բերդից օգնություն խնդրողներ էին եկել և հայտնել, որ հազարի չափ կըզըլբաշ զինվորներ պաշարել են վերոհիշյալ բերդը: Այդ պատճառով Դիարբեքիրի բեյլերբեյի` Խուսրեվ փաշան, Հալեբի վալի` Նուզայ փաշան, Մարաշի վալի` Չոր փաշան, Ռումելիի վալի` Սյուլեյման փաշան, Դիարբեքիրի կուլի աղաներ` Չալաբ-Մուհամմեդ աղան խորհրդակցեցին և որոշեցին 4-5 հազարի չափ զինվորներով հավաքվել: Այդ բոլոր բեյլերբեյիներին Սերասքեր նշանակվեց Անադոլուի վալի` Դիշլենկ-Հիւսեին փաշան: Սրանք Զիլհիջջէ ամսի 5-ին շարժվեցին դեպի Ախասխա: Մեծ Սերդարն էլ վճռեց նրանց հետևից գնալ դեպի այդ կողմը: Նախապես Բոստան փաշան ուղարկվեց Էրզրում` Աբազա փաշայի մոտ, որպեսզի նա էլ գնա Ախասխային օգնություն ցույց տալու»: Ներքին անհամաձայնությունների արդյունքում (փաշաները ծրագրել էին սպանել Էրզրումի Աբազա փաշային) թուրք փաշաների օգնությունը տեղ չի հասնում և «...հնարավորություն չեղավ Ախասխային օգնություն հասցնել. կըզըլբաշն արագ կերպով գրավեց Ախասխայի բերդը և ընդհանուր կոտորածի ենթարկեց բերդում եղող իսլամ բնակչությանը...»:

Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի, հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին, հ. Ա, կազմեց` Ա. Խ. Սաֆրաստյան, Երևան, 1961, էջ 92-93: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 38:

1634 թ․

Ըստ ամենայնի, թուրքերին հաջողվում է շատ շուտով վերստին տիրանալ Ախալցխային, քանզի հայտնի է, որ 1634 թ. պարսիկներն օգտագործում են ընձեռված հարմար առիթն ու վերագրավում քաղաքը. «Այն ժամանակ, երբ [էյալեթը] ամեն տեսակետից բարեշեն վիճակումն էր, 1044 (1634) թվականին կըզըլբաշը, առիթը գտնելով, գրավեց [այս էյալեթը]»:

Թուրքական աղբյուրներ. Էվլիյա Չելեբի, հ. Գ, թարգմանություն բնագրից, առաջաբանը և ծանոթագրությունները` Ա. Խ Սաֆրաստյանի, Երևան, 1967, էջ 111: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 38:

1635 թ․

Ընդամենը մեկ տարի անց քաղաքը կրկին անցնում է թուրքերի իշխանության ներքո. «...1045 (1635) թվականին Սուլթան Մուրադ խանը վեզիր Քենան փաշային որոշ քանակությամբ զինվոր տալով, ուղարկեց այս կողմերը: 23 օրվա պաշարումից հետո բերդը խաղաղությամբ հանձնվեց: Այդ շրջանում նվաճված վեց բերդերն էլ օջաքլըքի կարգով հանձնվեցին Սեֆեր փաշային: Ներկայումս դրանք գտնվում են այդ գերդաստանի տիրապետության տակ: Կառուցվել են բազմաթիվ ջամիներ, բաղնիքներ, մեդրեսեներ և խաներ: Այդ վայրերում կան մի շարք հին գերեզմաններ, որոնց մասին վիլայեթի ժողովուրդը ասում է, որ դրանք հին մուսուլմանական գերեզմաններ են»:

Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի, հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին, հ. Բ, կազմեց` Սաֆրաստյան Ա. Խ., Երևան, 1964, էջ 27-28: Այլ տեղեկությունների համաձայն` Ախալցխան 23-օրյա պաշարումից հետո գրավվել է 1625 թ. «1625 թ. 23-օրյա պաշարումից հետո Ախալցխան գրավում է Սուլթան Մուրատի ուղարկած Սաֆար փաշան, որն էլ, որպես պարգևատրում, ժառանգական իրավունքներով ստանում է Ախալցխան և նվաճված Սաաթաբագոն, որը վերանվանվում է Ախալցխայի փաշայություն: Ախալցխան թուրքական տիրապետության ներքո մնում է 203 տարի` մինչև 1829 թ.» (Сегаль И., Очерки Кавказских городов: город Ахалцих, “Обзор”, 1878, N 222, с. 1) կամ 1636 թ. (ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Բ, Երևան, 1978, էջ 670) և կամ 1637 թ. «23-օրյա պաշարումից հետո քաղաքը պարսիկներից խլած Հասան փաշան ժառանգական իրավունքներով կարգվում է Ախալցխայի փաշա» (բնագրում` “Гасан-Паша, военачальник турецкий, овладевает Ахалцыхом после 23-х дневной осады, и с потомством своим наследует титул тамошних Пашей”. տես` Ушаков Н., История военных действий Азиатской Турции в 1828 и 1829 годах, часть первая, СПБ, 1836, էջ 59): Այս մասին հիշատակություն ունի նաև Դյուբուան. «Ամուրաթ IV-ի հրամանով Սաֆար փաշան (Հասան փաշա) 1625 թ. պաշարեց Ախալցիխեն, որը գրավեց 23 օրում: Որպես վարձատրություն` Սաֆար փաշան նշանակվեց Ախալցիխեի փաշա և այդ կոչումը փոխանցեց իր հետնորդներին» (F. Dubois de Montpռreux, նշվ. աշխ., էջ 281 (բնագրում` “Amurath IV fit assiéger Akhaltsikhé en 1625 par Saphar Pacha (Hassan Pacha) qui la prit en 23 jours. Pour sa récompense, Saphar pacha fut nommé au pachalik d’Akhaltsikhé qu’il transmis à ses descendants”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 38:

Քաղաքին վերստին տիրանալուց հետո թուրքերը ձեռնամուխ են լինում քաղաքի և առանձնապես բերդի վերաշինության գործին. «...սուլթան Մուրադ IV-ը, Երևանը Աջեմից գրավելուց հետո, Ախալցխան էլ գրավեց: Ներկայումս վերաշինվում և բարեշինվում է»:

Սուլթան Մուրադ խան Դ-ն գահակալել է 1623-1640 թվականներին: Թուրքական աղբյուրներ. Էվլիյա Չելեբի, հ. Գ, թարգմանություն բնագրից, առաջաբանը և ծանոթագրությունները` Ա. Խ Սաֆրաստյանի, Երևան, 1967, էջ 111: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 38:

1636 թ․

1636 թ. «Անադոլուի բեյլերբեյի` Գյուրջի-Մուհամմեդ փաշային հանձնարարվում է Ախասխայի պարիսպների նորոգման գործը»:

Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի, հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին, հ. Ա, կազմեց` Ա. Խ. Սաֆրաստյան, Երևան, 1961, էջ 109: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 38:

1630 թ․

Հենակետ ունենալով Ախալցխան` 1630-ական թվականների վերջերին թուրքերն արշավում են պարսից տիրապետության ներքո գտնվող խանությունների, մասնավորապես և առաջին հերթին Երևանի վրա. «Էրզրումի վալի` Վեզիր Քենան փաշան և Ախասխայի իշխան` Սեֆեր փաշան, թշնամու երկիրը կողոպտելու պաշտոն ունեցող թաթարական զինվորներով գնում են Երևանի վրա: Հաղթում են վերջինիս, կոտորածով և ավարով ետ վերադառնում»:

Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի, հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին, հ. Ա, կազմեց` Ա. Խ. Սաֆրաստյան, Երևան, 1961, էջ 110: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 38-39:

1741 թ․

1741 թ. Նադիր շահը քաղաքական հարաբերությունների մեջ է մտնում Ախալցխայի փաշայի հետ և վերջինիս պատվիրում աջակցել Իմերեթի թագավոր Ալեքսանդրին:

“Тбилисская коллекция персидских фирманов”, том II, Тбилиси, 1989, с. 1024. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 40:

1744 թ․

1744 թ. պարսիկները «...ավերեցին Ախալցիխեի երկիրը և գրոհ տվին Ղարսին...»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, Գ, Երևան, 1955, էջ 119: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 40:

1745 թ․

1745 թ. Նադիր շահը Քարթլիի թագավոր Թեյմուրազ Բ-ին կարգադրում է ազատել Ախալցխայի բերդը:

“Тбилисская коллекция персидских фирманов”, том II, Тбилиси, 1989, с. 1028: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 40:

1746 թ․

1746 թ. «...Ուռումների և լեզգիների զորքը, որ Ախալքալաքումն էր կանգնած, արշավանքներ էր կազմակերպում դեպի Քարթլիի երկիրը: Այստեղից և Քարթլիից արշավելով՝ ավերում են Ախալցիխեի երկիրը: Երկու կողմից էլ լինում է գրոհ և պատերազմ, ավերվում է ամբողջ երկիրը: Բերդերից և ամրոցներից դուրս (ժողովուրդը) ոչ մի տեղ չէր մնում՝ ո՛չ Ղարսի և ո՛չ էլ Ախալցիխեի երկրների մարդ(իկ)...»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, Գ, Երևան, 1955, էջ 122: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 40:

Փոփոխական հաջողություններով առավելապես ավարառման նպատակով միմյանց նկատմամբ իրականացվող տեղային պատերազմական գործողություններն առանձնապես ԺԸ դարի 2-րդ կեսին ողջ Այսրկովկասում ստեղծել և խորացրել էին անիշխանության այնպիսի անտանելի մթնոլորտ, որից օգտվելու գայթակղությանը, անշուշտ, առաջին հերթին չէին կարող դիմանալ հատկապես թյուրքական խաշնարած և լեռնական ցեղերը:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 40:

1752 թ․

Եվ ահա 1752 թ. լեզգիները «...հասան նույնիսկ մինչև Ախալցիխե (Akalsike)` իրենց ստրուկներին Մեծ Պարոնի հողատարածությունների վրա վաճառելու համար փաշայից արտոնություն ստանալու նպատակով: Փաշան իր համաձայնությունը չտվեց, ասելով, որ Դռնից խիստ հրաման է ստացել այդ գործին չմասնակցելու համար: Զայրացած այդ բացասական պատասխանից, նրանք թալանեցին թրքական տարածքի վրա գտնվող գյուղերն ու քաղաքները...»:

Զուլալյան Մ., Հայ ժողովրդի պատմության հարցերը ըստ եվրոպացի հեղինակների XIII-XVIII դարեր, գիրք Ա, Երևան, 1990, էջ 332: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 40:

1759 թ․

Հարևան տիրույթները թալանելու և հարստանալու անհեռանկար գայթակղությանը չի դիմանում նաև ծագումով Ախալցխայից Չլդրի Վեզիր-Էլհաջ-Ահմեդ փաշան: 1759 թ. նա ինքնագլուխ արշավում է Վրաստանի վրա, որի համար նախ պաշտոնանկ է արվում, ապա գլխատվում:

Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի, հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին, հ. Ա, կազմեց` Ա. Խ. Սաֆրաստյան, Երևան, 1961, էջ 216: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 40:

1765 թ․

1765 թ. ապրիլի 4 թվակիր գրությունից երևում է, որ դեպի Ախալցխայի և հարակից գավառներ թալանի էին դուրս եկել թյուրքական ծագմամբ ղազախլի և բորչալու անուններով հայտնի ցեղերը. «...յազգէ ղազախացն և Բօռչալուացն, յաղագս անդադար ասպատակութեան պիղծ ազգին լէկզեաց ...աւերեալ և անմարդաբնակ լեալ էին գաւառք բազումք ...մինչև ի սահմանս Կարսայ, և Ախլցխայու...»:

Դիւան Հայոց Պատմութեան, գիրք Գ, Թիֆլիս, 1894, էջ 162: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 40:

1772 թ․

Տակավին 1772 թ. հիշյալ ցեղերը պարբերաբար կրկնում էին ավարառու արշավանքները. «...բորչալուեցի և մեր այլ քոչվորները ահ ու սարսափ գցեցին Ախալցիխեի և Ղարսի կողմերում»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, Գ, Երևան, 1955, էջ 200: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 40-41:

1774 թ․

Հատկանշական է, որ Ախալցխայի երկրամասը թալանելու գայթակղությունից զերծ չէին մնացել նաև վրացիները: Այդ մասին է պատմում Սիմեոն կաթողիկոսի` 1774 թ. գրությունը. «...վրացին և բաշաչուխն գնացին ի վերայ Ախլցխայու: Եւ սակաւ ինչ մատուցեալ ընդ օսմանւոցն, յաղթեցին նոցա. և բազում աւարաւ դարձան ի տեղիս իւրեանց»:

Դիւան Հայոց Պատմութեան, գիրք Ը, Թիֆլիս, 1910, էջ 289: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 41:

1775 թ․

Մեկ տարի անց Սիմեոն կաթողիկոսը փորձել է Ախալցխայի Սուլեյման փաշային և վրաց Հերակլ թագավորին միմյանց հետ հաշտեցնել, ուստի այդ առթիվ 1775 թ. հունվարի 1-ին մի նամակ է հղել փաշային. «Զի Հերակլ արքայն վրաց կամելով հաշտիլ ընդ Սուլէյման փաշային, վասն որոյ` քան զայս յառաջ ընդ Գեօրկին Միրզային զգերիսն Ախլցխայու (զորս զօրքն իւր գերեալ էին ի պատերազմին) յետս դարձոյց առ նա»:

Դիւան Հայոց Պատմութեան, գիրք Ը, Թիֆլիս, 1910, էջ 311: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 41:

1785 թ․

1785 թ. դարձյալ Ախալցխա են արշավում լեզգիները: Եղելության մասին Դավիթ Բագրատիոն արքայազնը նշել է. «...երևաց Օմար խան Ավարցին, որն անցավ Իորին և Ղարայազի կողմերը, անցավ Կուրը, մոտեցավ Ախտալային, որն գրավեց, ապա գնաց Ախալցիխե»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, Գ, Երևան, 1955, էջ 201: Տե՛ս նաև Жизнь Артемия Араратскаго, СПБ, 1813, с. 82. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 41:

1785 թ․

Իրավիճակի մասին 1785 թ. փետրվարի 10-ին գեներալ Պ. Ս. Պոտյոմկինին է ահազանգել Հովսեփ արքեպիսկոպոս Արղությանը. «...երեք հազար լէկզի, որպէս Վրացտուն, նմանապէս Ախլցխայ, քանդեալ ապականեն, զորս բերելն թէպէտ և ինքեանք են փոշիման, բայց երկնչին դուրս առնուլն: Լէկզի Ջօն Քութլի Ահմատ խանն, որ է փոքրիկ եղբայր Ալի սուլթանին, հազար հինգ հարիւր ձիաւորօք գնացեալ է ի յԱխլցխայ յամսեանն նոյեմբերի և այժմ անդ են, մեծ պատուով է ընկալեալ զսա փաշայն, և սա առաւել քանդէ զՎրացտուն»:

Աբրահամյան Ա., Վավերագրեր հայ-ռուսական հարաբերություններից (XVIII դարի վերջին քառորդ), «ԲԵՀ», 1978, N 2, էջ 59: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 41:

Ութ օր անց Հովսեփ արքեպիսկոպոսը հավելել է. «...լակզիքն լցեալք են ի յԱխլցխայ, ուստի գերեն և ի սուր սուսերի մաշեն: Գրեն, որ եթէ մինչև եօթն ամիս այսպէս մնայ, և ողորմած թագուհին մէկ հատուկ օգնութիւն չարար Վրացտուն ոչինչ», իսկ փետրվարի 25-ին` «Երեք հազար լէգզի կայ յԱխըլցըխայ, օրն մէկ ռուբլի փող է տալիս փաշայն և իւրաքանչիւր շաբաթ իւր ձեռամբն Ծ-Կ (յիսուն-վաթսուն) ղուռուշ և մեծ յոյս, որպէս թէ Վրաց տուն տիրեսցեն, և սմա հասուցանելոց (է) մեծ մասն երկրին որպէս ազգականի: Ըստ որում, նոքա ևս հռչակեն, որ նախնոյն մերոյ Զաքարիայ սպասալարի եղբայր Իւանէ Աթաբէգից են...»:

Աբրահամյան Ա., Վավերագրեր հայ-ռուսական հարաբերություններից (XVIII դարի վերջին քառորդ), «ԲԵՀ», 1978, N 2, էջ 61-62: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 41:

Այն, որ Ախալցխա թափանցած լեզգիների թվաքանակը, իրոք, 3000 էր, վկայվել է նաև այլ տեղեկագրերում:

“Армяно-русские отношения в XVIII веке”, т. IV, с. 331. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 41:

1785 թ․

Լեզգիների` Ախալցխայում գտնվելն արդեն իսկ խուճապային իրավիճակ էր ստեղծել հարևան Երևանի խանության բնակչության շրջանում: 1785 թ. տարեվերջին` մինչև ձմեռնամուտ, շուրջ 3 ամիս ստիպված Երևանի բերդում էին պատսպարվել նաև Ղուկաս կաթողիկոսն ու Սբ. Էջմիածնի միաբանության մեծագույն մասը:

Դիւան Հայոց Պատմութեան, նոր շարք, գիրք առաջին, հ. Ա, Երևան, 1984, էջ 536, 541: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 41:

1786 թ․

Լեզգիներն Ախալցխայում ձմեռելուց հետո` միայն 1786 թ. ապրիլի վերջին են հեռանում դեպի իրենց երկիրը:

Դիվան Հայոց Պատմության, նոր շարք, գիրք առաջին, հ. Բ, Երևան, 2003, էջ 184: Տե՛ս նաև նշվ. աշխ., էջ 27, 536: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 41:

Գրչօջախներ
1396 թ․

Ախալցխայի զանազան գրչօջախներում կամ այլուր, բայց ախալցխացի գրիչների ձեռքով ստեղծվել, ընդօրինակվել կամ փրկագնվել են մեծ թվով ձեռագրեր, որոնց մի փոքր մասը կա՛մ հասել է մինչև մեր օրերը և կա՛մ գոնե դրանց գոյության մասին պահպանվել են գրավոր հիշատակություններ: Այսպես. 1396 թ. ոմն Ամիր Սարգիս Ախալցխայի Սբ. Քառասունք եկեղեցուն է նվիրաբերել Ավետարան:

ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Երևան, 1950, էջ 614: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 121:

1419 թ․

1419 թ. հիշվում է գրիչ Գրիգոր Ախալցխեցին, որը Վայոց Ձորի Հերմոնի վանքում հեղինակել էր մի ձեռագիր:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Ա, Երևան, 1955, էջ 656: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 121:

1429 թ․

1429 թ. Ախալցխա քաղաքի բնակիչ մահտեսի Ամիր փաշան Երնջակ բերդի մոտ Շահռուխի թաթարական գերությունից ազատել է Սյունյաց աշխարհում Եզեկիել վարդապետի ընդօրինակած ձեռագիր Ճաշոցը և նվիրել Սբ. Թադեոս առաքյալ վանքին:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Ա, Երևան, 1955, էջ 518: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 121:

1438 թ․

1438 թ. «...գրեցաւ սուրբ աւետարանս ի Վրացտունս ...յերկիրս Ախալցխոյ, ի վանքս պարոն Յակոբայ ի մեծ թուիս Հայոց ՊՁԷ (1438), ընդ հովանեաւ սուրբ Հրեշտակապետին...»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Ա, Երևան, 1955, էջ 486: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 121:

1465 — 1473 թթ․

1465-1473 թվականների միջակայքում ստեղծված մի բժշկարանի հիշատակարանում նշվել է. «Արդ գրեցաւ գիրք[ս] այս, որ է անուամպ Մաղրայպատինս, որ թարգմանի ի հայ բառս բժշկարան, ի դուռս միջի վանաց սուրբ Աստուածածնիս, ի հայրապետութեան տէր Ըռըստաքիսի, ի թագաւորութեան պարոն Ղաւրղաւրին, ի երիցկոպոսութեան տէր Գրիգորի, որ է առաջնորդ Սմցխու երկրիս, ի տանուտէրութեան պարոն Ազըզին և պարոն Վարձելին: Այլ ես <տէր> գրեցի գիրքս` Ծապրիանի որդիս տէր Յակոբս, որ յայսմ ամի ձեռնայդրեցա...»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Բ, Երևան, 1958, էջ 350: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 121:

1551 թ․

1551 թ. Ամիրխան Ախալցխացին անօրենների ձեռքից փրկագնել է 1497 թ. Աղթամարում ստեղծված Ավետարանը և հանձնել Հովհաննես երեցին:

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, Ա, Երևան, 1984, էջ 643, ձեռ. N 158: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 121:

1607 թ․

1607 թ. Ավետարան ստանալու կապակցությամբ հիշվում է. «ի Ախլցխոյ մայրաքաղաքէն, այր ոմն անուն որ կոչի Մաքանդար...»:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Ա, Երևան, 1976, էջ 262: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 121:

1445 թ․

1445 թ. ստեղծված ձեռագրի` 1619 թ. հավելած հիշատակարանում նշվել է. «Գրեցաւ յիշատակարանս ի մայրաքաղաքս Ախըլցխայ, ընդ հովանեաւ Զարեհնու Ս. Նշանին...»:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Ա, Երևան, 1976, էջ 687: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 121:

1749 — 1861 թթ․

1749-1861 թվականների ընթացքում ստեղծվել է «Մատեան մկրտութեան երեխայից հայոց եւ վրաց կաթոլիկաց յԱխալցխա» ձեռագիրը:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 1056, ձեռ. N 10150: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1754 թ․

1754 թ. ստեղծվել է «Գիրք սքանչելեաց եւ հրաշից Մարիամու Աստուածածնի» ձեռագիրը («Թարգմանեցեալ յԻտալականէն վրաց բարբառ Անջելոյ կոչեցեալ քահանայք և անդր ածեցեալ ի վրաց լեզուէ ի հայ բարբառ...»):

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 1098, ձեռ. N 10341: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1762 — 1861 թթ․

Հայտնի է, որ 1762-1792 և 1853, 1861 թվականներին Ախալցխայում կաթողիկե տարբեր հոգևորականներ գրել են «Մատյան մկրտության Ախալցիխեի հայ և վրաց կաթոլիկների» երկլեզվյան` հայերեն և վրացերեն ձեռագիրը:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Ցուցակ հայերեն ձեռագրաց Վրաստանի կենտրոնական պատմական արխիվի, «Բանբեր Մատենադարանի», հ. 4, Երևան, 1958, էջ 402-403: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1791 թ․

1791 թ. Ախալցխայում գրիչ Օհան Ղազարյանը հեղինակել է «Ստեփանոս Դաշտեցի, Ընդդէմ հերձուածողաց» ձեռագիրը:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 974, ձեռ. N 9689: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

Տեր-Հովհան հայ կաթողիկե հոգևորականը (ծնվել է 1730-ական թվականներին Ախալցխայում, ուսանել է Հռոմում: 1777 թ.-ից մինչև մահը` 1809 թ., ապրել է Ախալցխայում) հեղինակ է ժամանակագրական բնույթի աշխատության:

Чобанян П., “Дневник” Тер-Иоанна Ходжи-Оганяна, “Кавказ и Бизантия”, Ереван, 1980, N 2, с. 87-90. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1810 թ․

1810 թ. գրիչ Թերզի Մկրտիչը հեղինակել է մի ձեռագիր Տաղարան:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 788, ձեռ. N 8655: Հարկ է նշել, որ գրչության վայրն ու գրչի անունները թեական են: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1821 թ․

Հավանաբար 1821 թ.-ից հետո գրիչ Իվան Նեբիեր Ախալցխացին ստեղծել է մի ձեռագիր Բառգիրք, որի մեջ ներառված էր հեղինակի վրացերեն-ռուսերեն և Հարություն Ալամդարյանի ռուսերեն-հայերեն համառոտ բառարանները:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 1052, ձեռ. N 10130: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1823 թ․

1823 թ. գրիչ Անտոն Թումանյանը ստեղծել է «Մաշտոց հայոց ուղղափառաց» ձեռագիրը:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 1059, ձեռ. N 10163: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1823 թ․

1823 թ. փետրվարի 6-ին «...ի տեառնէ Անտօն քահանայէ ի յԱխլցխայ» գրվել է «Մաշտոց հայ կաթոլիկաց» ձեռագիրը:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Ցուցակ հայերեն ձեռագրաց Վրաստանի կենտրոնական պատմական արխիվի, «Բանբեր Մատենադարանի», հ. 4, Երևան, 1958, էջ 403-404: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1831 — 1862 թթ․

1831-1862 թվականների ընթացքում գրիչ Հակոբ Սուրենյանցն այլոց հետ ստեղծել է մի ձեռագիր Ժողովածու:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 878, ձեռ. N 9138: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1833 թ․

1833 թ. գրիչ Հակոբոս Տեպեճյանը հեղինակել է «Թամիրաս Կուրածին»:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 666, ձեռ. N 8073: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1835 թ․

1835 թ. ստեղծվել է Տաղարան:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 809, ձեռ. N 8764: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1837 թ․

1837 թ. գրիչ Գրիգոր Շաքարճյան Կարնեցին Ախալցխայում հեղինակել է Տաղարան:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 850, ձեռ. N 8990: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1837 թ․

1837 թ. գրիչ Գրիգոր տիրացուն հեղինակն է «Բարոյական աստուածաբանութիւն» ձեռագրի (թարգմանիչ` Եփրեմ Սեթ):

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 1047, ձեռ. N 10102: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1839 թ․

1839 թ. գրիչ Նազարեթ դպիրը ստեղծել է մի ձեռագիր Ժողովածու, իսկ 1842 թ. շարունակել է 1664 թ. Սպահանում ստեղծված «Ուրբաթագիրք, Ախտարք» ձեռագիրը:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 982, ձեռ. N 9725: Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 725, ձեռ. N 8346: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1843 թ․

1843 թ. գրիչ Հակոբ քահանա Տեր-Պետրոսյանը հեղինակել է Ժողովածու, իսկ գրիչ Մովսես Վաղարշյանը (Դանիելյանը)` «Աստուածաբանութիւն»:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 724, ձեռ. N 8341: Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 945, ձեռ. N 9523: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1844 — 1867 թթ․

1844-1867 թվականների ընթացքում Տփղիսում և Ախալցխայում գրիչ Հակոբ Տեր-Զաքարյան Սուրենյանցն ու Թագվոր Հովհաննիսյան Թրակացին ստեղծել են մի Ժողովածու:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 876, ձեռ. N 9129: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1849 թ․

1849 թ. գրիչ Կարապետ Թորոսյան Չմշկյանցը քաղաքում լրացրել է ձեռագիր Ժողովածուն:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 875-876, ձեռ. N 9128: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1852 թ․

1852 թ. գրիչ Մելքոն Չիլինկարյանցն ընդօրինակել է «Յովհաննէս Արճիշեցի, Մեկնութիւն` պատարագի» և «Ներսէս Շնորհալի, Ողբ Եդեսիոյ» ձեռագրերը:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 983-984, ձեռ. N 9735, 9736: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1855 թ․

1855 թ. գրիչ Գևորգ քահանա Գրիգորյանը հեղինակել է «Ազարիա Սասնեցի. վասն ուստուռլապի արուեստի»:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 730-731, ձեռ. N 8372: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1857 — 1860 թթ․

1857, 1860 թվականներին ստեղծված Ժողովածուի հեղինակն է Կարապետ Սերովբյանցը:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 869, ձեռ. N 9097: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1857 — 1860 թթ․

1857-1860 թվականների ընթացքում գրիչ Հակոբ Սուրենյանցն այլոց հետ ստեղծել է ևս մի ձեռագիր Ժողովածու:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 878, ձեռ. N 9137: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1858 թ․

Հավանաբար Ախալցխայում մինչև 1858 թ. գրիչ Կարապետ արքեպիսկոպոսը ստեղծել է «Ցուցակ ձեռագրաց»-ը:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 814, ձեռ. N 8794: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1860 թ․

1860 թ. գրիչ Կարապետ Սերովբյանցը հավանաբար Ախալցխայում շարունակել է նախկինում ստեղծված մի ձեռագիր Ժողովածու:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 869, ձեռ. N 9098: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1862 թ. գրիչ Մելքոն Չիլինկարյանցը ստեղծել է ձեռագիր «Ղունկիանոս, երգարան»: Նույն գրչի հեղինակությամբ 1860-ական թվականներին ստեղծվել է նաև «Ոտանաւորք» ձեռագիրը, որի մեջ ներառված էին Գ. Այվազյանի, Ս. Շահազիզյանի, Ռ. Պատկանյանի և անանուն այլ հեղինակների ստեղծագործությունները:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 983, ձեռ. N 9731, 9732: Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 983, ձեռ. N 9733: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 122:

1878 թ․

1878 թ. Մարտիրոս Մեծատունյանցը հեղինակել է «Ի նահատակութեան Վարդանանց» չափածո ձեռագիրը:

Ցուցակ ձեռագրաց, Ա, Երևան, 1965, էջ 1094, ձեռ. N 3837: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 123:

1890 թ․

1890 թ. հիշվում է «Վեց հազարեակ»-ի ստացող Հովհաննես Աղաճանյան-Կոճայանցը:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 1062, ձեռ. N 10180: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 123:

Բնակչություն
1831 թ․

Վրացիներ. 1831 թ. երկրամասում բազմաբնույթ հետազոտություններ իրականացրած Վասիլի Լեխկոբիտովն էլ նշել է. «Վրացիներից քչերն են պահպանել իրենց կրոնը... մեծամասամբ ընդունել են մահմեդականություն` հետևելով Օմարի ուսմունքին: Չնայած այդ ամենին` նրանք ամբողջությամբ պահպանել են իրենց լեզուն, բնատուր բարությունը և նախնիների սովորույթները»:

Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, “Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом и финансовом отношениях”, СПб., 1836, ч. IV, с. 211-212 (բնագրում` “Из грузин немногие сохранили религию свою... большая часть грузин сделалась мусульманами, следуя учению Омара. Несмотря однако же на все это, они сохранили вполне язык свой, природную доброту и обычаи предков...”). Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 86:

Վրացիներ. հայտնի է, որ ախալցխաբնակ փոքրաթիվ վրացիները քաղաքում բնակվում էին հավաքական առանձին թաղամասում` խմբված իրենց եկեղեցու շուրջ. «Թուրքական բազմազգ քաղաքներում յուրաքանչյուր հավատքի բնակիչները զբաղեցնում են քաղաքի հատուկ մասը. նույնն է և հին Ախալցխայում: Այսպես, օրինակ նրա արևմտյան կողմում` Սբ. Մարինե եկեղեցու շուրջն էին տեղավորվել ուղղափառ բնակիչները»:

Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 15 (բնագրում` “В турецких городах со смешанным населением жители каждаго вероисповедения занимают особенную часть города,-тоже было и в старом Ахалцыхе. Так, напр., на западе его поместилось православное население, которое сосредоточилось вокруг церкви св. Марины...”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 86:

16 դ․

Թուրքեր. Սամցխե երկրամասում և մասնավորապես Ախալցխա քաղաքում թուրք բնակչությունը երևան է գալիս` սկսած միայն ԺԶ դարից (երկրամասն Օսմանյան կայսրությունը նվաճեց 1583 թ.): Հետամուտ տեղաբնիկներին բռնությամբ մահմեդականացնելու և այդ կերպ թուրք ինքնության մեջ ձուլելու քաղաքականությանը` Ախալցխային տիրող փաշաները համեմատաբար կարճ ժամանակահատվածում կարողանում են արմատապես փոխել նվաճած երկրամասի ազգաբաշխական պատկերը հօգուտ թուրքերի:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 86:

1829 թ․

Թուրքեր. 1829 թ., երբ երկրամասն անցնում է տարածաշրջանում իրենց հզորությամբ թուրքերին գերազանցած նոր նվաճողների` ռուսների ձեռքը, երկրամասի ազգային ինքնագիտակցությամբ առաջնորդվող մահմեդական թուրք բնակչության զգալի մասը լքում է քրիստոնյա տերությանը միացած փաշայության սահմանները և վերահաստատվում Օսմանյան տերության ներքին գավառներում: Հարկ է նշել, որ երկրամասի տարածքից դեպի օսմանյան տերություն համանման արտագաղթեր տեղի են ունեցել նաև ռուս-թուրքական հաջորդ պատերազմների ընթացքում և դրանց հաջորդած տարիներին:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 86:

1861 — 1867 թթ․

Թուրքեր. 1861 թ. օսմանյան կառավարությունը «Ակիսկեցի» 2500 թուրք ընտանիքների ցանկացել է ընդունել իր երկիրը, ուստի թույլտվություն ձեռք բերելու համար հիշյալ խնդրով դիմում է հղել Ռուսաստանի ԱԳ նախարարությանը: Վերջինս մի քանի տարի շարունակ ողջ Կովկասում իրենց համար անծանոթ Ակիսկա տեղանունը որոնելուց և չգտնելուց հետո առանց հարցմանը պատասխան տալու 1867 թ. գործը հանձնում է դիվանատուն:

“Тифлисский листок”, 1900, N 20. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 86-87:

1891 թ․

Թուրքեր. սկսած 1891 թ.-ից` գավառի շատ գյուղերում ծայր է առնում մահմեդականների զանգվածային գաղթ դեպի Օսմանյան կայսրություն: Երևույթն իրեն զգացնել է տալիս նաև 1892-1893 թվականներին. «Մեր գաւառի տաճիկները շտապ-շտապ առանց աջ ու ձախ նայելու անհաւատալի աժան գնով ծախում են իրանց բոլոր ունեցածը և ահագին խմբերով գաղթում են Տաճկաստան: Ափսոս, որ հայ գիւղացիք չեն կարողանում գնել նոցա թողած ընդարձակ ու բերրի հողերը, սքանչելի պարտէզներն ու այլ պարագաները», սակայն 1894 թ.-ից արձանագրվում է հակառակ շարժը, այսինքն` շատ թուրքեր վերադառնում են իրենց նախկին բնակավայրերը:

«Մշակ», 1896, N 23, էջ 3: «Արձագանք», 1893, N 91, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 87:

1944 թ․

Թուրքեր. երկրամասի մահմեդական բնակչության համատարած բռնագաղթը, սակայն, իրականացնում է Խորհրդային Միությունը Երկրորդ աշխարհամարտի վերջում` 1944 թ.: Բռնագաղթի ենթարկված բնակչությունից թափուր մնացած մի քանի տասնյակ գյուղերի մեծագույն մասը հաշված տարիների ընթացքում վերաբնակեցվում է Վրաստանի ներքին շրջաններից պետական զանազան արտոնություններով խրախուսված և հովանավորված վրացազգի բնակիչներով: Պայմանականորեն «մեսխեթցի թուրքեր» անունը ստացած Սամցխեից արտաքսված մահմեդականները Խորհրդային Միության փլուզումից հետո հայրենիք վերադառնալու ցանկություն են հայտնել:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 87:

Թուրքեր. վրաց քաղաքագետները, վերջին տարիներին ավելի ու ավելի հաճախ անդրադառնալով թուրք-մեսխերի` Ախալցխա վերադառնալու խնդրին, առաջարկում են տարբեր լուծումներ, բայց դրանցից և ոչ մեկը չի ենթադրում արդեն շուրջ վեց տասնամյակ թուրք-մեսխերի բնակավայրերը զբաղեցրած վրաց ազգաբնակչության տեղահանում: Մյուս կողմից ընդգծված ծայրահեղական մոտեցումներով են հանդես գալիս թուրք-մեսխերի շահերը ներկայացնող որոշ ներկայացուցիչներ: Այս իմաստով ուշագրավ է «...Բիշկեկի ,,թուրք-մեսխերի,, համագումարի բանաձևը, որտեղ նրանք գրում են. «Մենք թուրքեր ենք, ուզում ենք վերադառնալ ոչ թե Վրաստան, այլ Թուրքիա` Ախալցիխեի փաշայություն, որը խլել է Վրաստանը ռուս գեներալ Պասկևիչը 1828-29 թվականներին` ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ: Հետագայում թուրքական այդ տարածքը Վրաստանի սահմաններում հայտնվեց, որի հետևանքով էլ մենք հետապնդվում ենք ու տանջվում: Կվերադառնանք այնտեղ միայն այն դեպքում, եթե Ախալցիխեի փաշայությունը կմիանա իր մայր հայրենիք Թուրքիային, ոչ մի դեպքում չենք սովորի վրացերեն լեզուն, չենք հաճախի վրացական դպրոց և ոչ էլ վրացական եկեղեցի»:

“ალია”, 2005, N 12. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 87:

Հրեաներ. Ախալցխայում հրեաների հաստատման ժամանակաշրջանի վերաբերյալ ստույգ տեղեկություններ հայտնի չեն, սակայն նրանց գոյությունը վկայված է առնվազն ԺԸ դարից: 1833 թ. քաղաքաբնակ հրեաները կազմում էին 117 տուն: Նրանց մասին նշվել է, որ խորամանկ էին, շրջահայաց և արդյունաբերող:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 266: Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, “Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом и финансовом отношениях”, СПб., 1836, ч. IV, с. 214: Հրեական սինագոգների, դպրոցների մասին տե՛ս Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 119, 173: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 87:

1831 թ․

Հույներ. 1831 թ. Ախալցխայում հաստատվել են Գյումուշխանեից գաղթած 50 տուն հույներ, որոնք խոսել են միայն թուրքերեն և հայերեն:

Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, “Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом и финансовом отношениях”, СПб., 1836, ч. IV, с. 210: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 87:

Ազնավուրյան Միքայել (1897-1978). որդի` Միսաք Ազնավուրյանի, մայրն ազատամարտիկ Արտաշես Սուճյանի քույրն էր: Մասնակցել է Ախալցխայի ինքնապաշտպանությանը, ապա տեղափոխվել քրոջ մոտ` Բաքու: Բաքվի ջարդերից ազատվել է Հովհաննես Աբելյանի շնորհիվ, որի դերասանական խմբի հետ էլ մեկնել էր Կ.Պոլիս: Այնտեղ հանդիպել է Քնար Բաղդասարյանին, ամուսնացել և 1920-ական թվականների սկզբին մեկնել Փարիզ: Այստեղ էլ 1924 թ. ծնվել է աշխարհահռչակ երգիչ Շառլ Ազնավուրը, որն էլ 2005 թ. մայիսի 29-ին այցելել է հոր ծննդավայրը:

Մաթևոսյան Լ., Ախալցխայի հայկական դպրոցը, Երևան, 2007, էջ 154-155: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 90:

1813 թ․

Ախալցխացիներն այլուր. 1813 թ. հիշվում է «....Ուրբանեան դպրոցի աշակերտ ախալցխացի Պետրոս վրդ. Կուսձիձեան (Couozizan), որ Հնդկաստանէն Պասրա հասած է 20 յունիս 1813ին, ու հիւանդանալով վախճանած է յուլիս 20ին, 50 տարեկան»:

Ալպօյաճեան Ա., Պատմութիւն հայ գաղթականութեան, հ. Գ, մաս Ա, Գահիրէ, 1961, էջ 288: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 93:

Ախալցխացիներն այլուր. Կարինի հայոց գերեզմանոցի տապանաքարերին. Ղուկասու Տէրազարեան, ծն. 1830 յԱխլցխա, մեռ. 1891, փետ. 6533: ...Ղազարոս Տուբինեան, ծն. յԱխլցխա, 1882, հնգ. 1902 մրտ. 9:

Քօսեան Յ., Բարձր Հայք, հ. Ա, Վիեննա, 1925, էջ 302, 317: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 93:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 93:

1903 թ․

Ախալցխացիներն այլուր. Բագարան գյուղի (Կարսի մարզ, Ախուրյան գետի աջ ափին) եկեղեցու հյուսիսային պատին` 4 տող. Ախլցխացի | Ակովբ Սալքանե|ան Բախչինեան, | 1903 թ.:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 93-94:

Ախալցխացիներն այլուր. Խորվիրապ վանքի եկեղեցու որմերին ևս պահպանվել են ախալցխացիների նմանօրինակ հիշատակագրություններ:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 94:

Ախալցխացի հայերն ու Արևմտյան Հայաստանի ազատագրման գործը. արևմտահայ զարմից սերող ախալցխաբնակ հայերը, ներշնչված նախնյաց օրրանի ազատագրման նվիրական գաղափարով, իրենց գործուն մասնակցությամբ մշտապես հաղորդակցվել են խնդրին. «Մենք, ախալցխացիներս, որպէս տաճկահայ ժողովրդի մի զանգուած, որ դեռ չի մոռացել տաճկաց տիրապետութեան սարսափները, գիտէ եւ զգում է, թէ ինչ ասել է տաճկահայ ժողովրդի դրութիւն, չի կարող անտարբեր եւ սառնասիրտ վերաբերմունք ցոյց տալ դէպի իւր եղբայրակիցների ներկայ դրութիւնը»: Կամավոր մասնակցությամբ հարյուրավոր ախալցխացիներ են մարտնչել Արևմտյան Հայաստանի ազատագրման համար: Նրանցից շատերն իրենց կյանքը նվիրաբերեցին երազած հայրենիքին:

Քաղվածքն առնված է Արևմտյան Հայաստանի հայերին աջակցելու խնդրով մտահոգ 1913 թ. հունիսի 16-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Ե Սուրենյանցին (1847-1930) հղված խնդրագրից (Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք ԺԳ, Երևան, 2005, էջ 178): Ի դեպ, ախալցխացիներն Արևմտյան Հայաստանի հայերին աջակից էին նաև կրթական ոլորտում: Հայտնի է, օրինակ, որ 1879 թ. Միքայել Տեր-Միքայելյանցն Աբասթումանի առողջարաններում հանգստացող անձանցից, հօգուտ Արևմտյան Հայաստանում ուսումնական գործը խթանելու նպատակով ստեղծված «Արարատյան», «Արևելյան Դպրոցասիրաց» և «Կիլիկյան» ընկերությունների, հավաքել է 116 ռուբ.50 կոպեկ (Նվիրատուների ցանկը տե՛ս Տէր-Միքայէլեանց Մ., Նամակ խմբագրին, «Մշակ», 1879, N 157, էջ 2): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 62:

1904 թ․

Ախալցխացի Մարտո. 1904 թ. մասնակցել է Սասունի Սեմալ և Ալիանք գյուղերի կռիվներին: Ալիանքի մարտում վիրավորված Մարտոյի մասին հայտնի է. «Կիրճի կռւին մէջ ծնկներէն ծանր կերպով կը վիրաւորւի ախլցխացի Մատօն (Մարտիրոս). երբ որ ընկերներէն մէկը կը մօտենայ անոր, թևը կը մտնէ և կ’ուզէ դուրս տանել կռւէն, նա կը պատասխանէ. «Դուք ինձնով մի զբաղւիք, յաղթութեանը նայեցէք դուք, յաղթութեանը, եթէ թշնամիներ գան, ես կարող եմ զիս քարէ մը վար նետել»:

Վահան, Սասունի երեք կռիւը. Շէնըք-Սէմալի կռիւները, «Դրօշակ», 1904, N 4-5, էջ 58: Կռիւներ Սասնոյ եւ Մշոյ դաշտին մէջ, «Դրօշակ», 1905, N 3, էջ 35: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 62:

1877 — 1897 թթ․

Ախալցխացի Սերգո (Սարգիս Յազանյան). ծնվել է 1877 թ. Ախալցխայում: Զոհվել է 1897 թ. Խանասորի արշավանքի ժամանակ:

Յուշամատեան Հայ Յեղափոխական դաշնակցութեան, Ալբոմ-ատլաս, հ. Ա, Լոս Անճելըս, 1992, էջ 58: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 62:

1904 թ․

Ախալցխացի Սիսակ. նահատակվել է 1904 թ. Օլթիի շրջանի Զարդանիսի կռվում: «Որսկան» մարտական խմբի երկու բժիշկներից մեկն էր:

«Որսկան» խմբի կռիւը Զարդանիսի մօտ, «Դրօշակ», 1904, N 8, էջ 111: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 62:

1893 թ․

Ախալցխացի Վարդան. Արաբոյի զինակից ընկերներից էր: Նրա հետ էլ զոհվել է 1893 թ. Մշո դաշտի մոտակայքում:

Յուշամատեան Հայ Յեղափոխական դաշնակցութեան, Ալբոմ-ատլաս, հ. Ա, Լոս Անճելըս, 1992, էջ 244: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ

1890 թ․

Աքմաչյան (Էքմեքչյան) Գրիգոր. 1890 թ. սեպտեմբերին մասնակցել է Սարգիս Կուկունյանի արշավանքին և Կուկունյանի խմբի դատավարության ժամանակ աքսորվել Սիբիր: Մահացել է Բաթումի բանտում:

Կուկունեան խմբի դատավարութիւնը, «Դրօշակ», 1912, N 6, էջ 164: Տե՛ս նաև Յուշամատեան Հայ Յեղափոխական դաշնակցութեան, հ. Ա, էջ 26: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 62:

Հաջի Լևոն. հիշվում է որպես 1905 թ. Արամ Մանուկյանի հեղափոխական գործընկերներից մեկը: Երկիր է մտել 1904 թ. Ֆելի ջոջ աղայի հետ: Զինագործ էր և իր 5 հոգիանոց հեծյալ խմբով (Ասլան, Ուսուլ Խեչո, Աշըգ, Մաշտակցի Գասպար և Ավետ) զենք է փոխադրել Երկիր: 1903 թ. Սալմաստից Վարագ 19 մոսին, հրացանի մասեր և թերթեր փոխադրելիս իր խմբով կռվի է բռնվել քրդերի հետ, պարտության մատնել նրանց և զինամթերքը հաջողությամբ տեղ հասցրել: Արամը երկրորդ անգամ հանդիպում է նրան 1915 թ., երբ նա Քեռու կամավորական խմբի հետ մտնում է Վան: Քեռու ձիավոր խմբի ղեկավարն էր, «նրա խմբի գրոհների առջեւ տեղի տուեց թշնամին դէպի Ոստան, Սարէ եւ Զէյվա, ուր եղաւ հռչակաւոր ճակատամարտը»:

Յուշամատեան Հայ Յեղափոխական դաշնակցութեան, Ալբոմ-ատլաս, հ. Բ, Լոս Անճելըս, 2001, էջ 18: Արամ, Յուշեր, «Հայրենիք», Պոսթըն, 1923, N 7, էջ 200-201: Տե՛ս նաև Արամը (Արամի յուշերը), Երևան, 1991, էջ 270-271: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 62:

Պուլղուրյան Հովհաննես (Օննիկ). կռվել է Քեռու կամավորական IV խմբում, զոհվել է Ռևանդուզի կռվում: 1916 թ. հունիսի 26-ին նրա հիշատակը հավերժացնելու համար Սբ. Փրկիչ եկեղեցում տեղի է ունեցել հոգեհանգիստ: Ի հիշատակ իր եղբոր որդու` ազատամարտիկի հորեղբայր Հարություն Պուլղուրյանը 25-ական ռուբլի է նվիրել որբանոցին, ԿՀԲԸ Ախալցխայի ճյուղին, հայ փախստականներին և ռազմի դաշտում վիրավորվածներին:

«Համբաւաբեր», 1916, N29, էջ 903: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 62:

1897 — 1902 թթ․

Սանթոյան-Հովակիմյան Լևոն. 1897 թ. մասնակցել է Խանասորի արշավանքին: Նահատակվել է 1902 թ. Մակվի Արաբլու գյուղում քրդերի դեմ մղած պայքարի ժամանակ:

Յուշամատեան Հայ Յեղափոխական դաշնակցութեան, Ալբոմ-ատլաս, հ. Բ, Լոս Անճելըս, 2001էջ 18: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 63:

Սուճյան Արտաշես. ծնվել է հավանաբար 1882 թ.: Ուսանել է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանում Ռուբեն Տեր-Մինասյանի հետ: Առաջին աշխարհամարտին Անդրանիկի կամավորական ավագ գնդի վաշտապետն էր, մասնակցել է Դիլմանի ճակատամարտին: Զոհվել է 1916 թ. Բաղեշի գրավման ժամանակ: Նույն թվականի ապրիլի 24-ին Ախալցխայի Սբ. Փրկիչ եկեղեցում տեղի է ունեցել Արտաշես Սուճյանի հոգեհանգիստը:

«Դրօշակ», 1902, N 8, էջ 123: Տե՛ս նաև Յուշամատեան Հայ Յեղափոխական դաշնակցութեան, հ. Ա, էջ 58: «Համբաւաբեր», 1916, N 19, էջ 587-588: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 63:

1916 թ․

Ախալցխացի ռազմիկները հատկապես մեծաթիվ էին հրամանատար Քեռու ջոկատում: Հայտնի է, որ Ռևանդուզի կռվում Քեռու կողքին էին նրա ախալցխացի զինեղբայրները: Տեղին է հիշել 1916 թ. հունիսի 5-ին Ախալցխայի մայր եկեղեցում կատարված Ռևանդուզի կռվում զոհված Քեռու և նրա զինակիցների հիշատակը հավերժացնող հոգեհանգստի մանրամասները. «Դիասեղանի վրայ դրուած էր Քեռու պատկերը...: Դիասեղանի գլխավերևը կանգնել էր իւր սիրած ու ղեկավարած կամաւորական գնդի տեղացի յայտնի զինուորներ: Երգում էր քառաձայն երկսեռ խումբը Պօղոս Տէր-Կարապետեանի ղեկավարութեամբ...: Քեռին ծանօթ ու սիրելի էր մեր ախալցխացիներին. մեր կամաւորների մեծ մասը նրա խմբի մէջ էին ծառայում...: Ռևանդուզի կռւում իւր հետ միասին ընկած կամաւոր զինւորների որոշ մասը տեղացի կամաւորներից էին»:

«Համբաւաբեր», 1916, N 26, էջ 819: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 63:

1916 թ․

Ախալցխացիներն անտարբեր չէին նաև թուրքերի դեմ պատերազմում զոհված այլազգի մարտիկների հիշատակի հանդեպ: 1916 թ. մարտի 6-ին, օրինակ, տեղի է ունեցել Արտահանի գրավման ժամանակ (1914 թ. դեկտեմբերի 12) ծանր վիրավորված և Ախալցխայում մահացած Սիբիրի կոզակների 6-րդ գնդի վախմիստր Ստեփան Կրյուկովի մահարձանի բացումը, որը կառուցվել էր ախալցխացիների օժանդակությամբ:

«Համբաւաբեր», 1916, N 13, էջ 396: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 63:

Ենթադրելի է, որ Ախալցխան հայ բնակչություն ունեցել է իր սկզբնավորման ժամանակից ի վեր: Համենայն դեպս այդ են փաստում քաղաքի տարածքում ցարդ պահպանված հայկական միջնադարյան մի քանի գերեզմանոցները:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 77:

14 դ․

Հայերն Ախալցխայում հաստատված կարող էին լինել նաև ի հաշիվ հարևան հայաբնակ Ջավախքից փոխադրվածների, իսկ ԺԴ դարից հետո նաև, ինչպես ավանդաբար վկայվում է, այն անեցիների, որոնք նախ հաստատվել էին Գորիում, ապա մի մասով փոխադրվել Ախալցխա:

Ղաֆադարյան Կ., Նյութեր Ախալցխայի հայ համայնքի պատմության վերաբերյալ, «ՊԲՀ», 1967, N 1, էջ 118: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 77:

1595 թ․

Համաձայն 1595 թ. օսմանյան կառավարության կազմած հարկացուցակի` Ախալցխան մասամբ հայաբնակ էր: Դա երևում է ցանկում առկա հետևյալ անձնանուններից` Ներսես քահանայի որդի Յասա, Ջանիդարի որդի Ռոստոմ, նրա որդիներ Անդրանիկ և Աղդգոմել, Միհրանի որդի Ծահվել, նրա որդի Աստվածատուր, Դավթի որդի Աստվածատուր, նրա եղբայր Միրվել, Գաբեդի որդի Մանվել, նրա որդի Աղդգոմել, Սարգսի որդի Գոզալ, Հուսիկի որդի Ղուզան, նրա եղբայր Գրիգոր, Ազարի որդի Սիմանգուլ, նրա եղբայր Մկրտիչ, նրա որդի Իսկանդար, Խուդադի որդի Հովհան, նրա եղբայրներ Արտաշես և Յասա, Խաչատուրի որդի Գոզալ, Ծամալի որդի Բաքար, նրա որդի Աստվածատուր, եղբայր Վարազգուլ, Ավագի որդի Աստվածատուր, նրա եղբայրներ Բայանդուր և Մայսուր, Գոզալի որդի Թոռնիկ, Դուրալի որդի Խաչատուր, նրա որդի Իսկանդար, Ղանդուլայի որդի Յարալ, նրա եղբայր Աստվածատուր, Աստվածատուրի որդի Միքենդեր, Սարգսի որդի Մինաս, նրա եղբայր Աստվածատուր, Ղազարի որդի Արմեն, նրա եղբայր Գոզալ, Սարգսի որդի Մայսուր, նրա եղբայր Գոզալ, Պարոնի որդի Հովսեփ, Մուրվազի որդի Ղազար և այլն:

გურjისტანის ვილაიეთის დიდი დავტარი ..., თბილისი, 1941, էջ 22-24: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 77:

1745 թ․

Քաղաքի բնակչության ազգային կազմի մասին թերևս առաջին ուղղակի հիշատակությունը գտնում ենք 1745 թ. վրաց արքայազն Վախուշտի Բագրատիոնի մոտ. «Ախալցիխեի բնակիչներն են մեծամեծ և երևելի մահմեդականներ և վաճառականներ: [Այստեղ] բնակվում են նաև հայեր, հրեաներ և մասամբ մեսխեր ևս...»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, Գ, Երևան, 1955, էջ 84: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 77:

18 դ․

ԺԸ դարի վերջերին Ախալցխա քաղաքն ուներ շուրջ 30000 շունչ բնակիչ, «որք են տաճիկք, վիրք, և յազգէս հայոց առաւել քան զվիրս»: «...սակաւ ըստ մեծութեան նորա, յորս ըստ մեծի մասին երևին ցայժմ մենաստանք և եկեղեցիք մեծաշէնք, այլ կամ լքեալք և կամ քայքայեալք: Բնակիչք նոցա ըստ մեծի մասին տաճիկք, դարձեալ գրեթէ առհասարակ կամ ’ի հայոց և կամ ’ի վրաց»: Ի դեպ, այնուհետև շեշտվել է, որ Ախալցխայի քրիստոնեաբնակ գյուղերի բնակիչների զգալի մասը ծագումով հայ է. «...գիւղօրէք բնակեալք մինչև ցայժմ ’ի քրիստոնէից հայոց, նաև ’ի վրաց, որք գրեթէ առհասարակ սերեալ երևին ի հայկազեանց»:

Ինճիճեան Ղ., Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, Վենետիկ, 1806, էջ 123-125: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 77:

19 դ․

ԺԹ դարի առաջին քառորդի ընթացքում ինչպես ողջ սանջակն ընդհանրապես, այնպես էլ և հատկապես Ախալցխան Օսմանյան տերության արևելյան առավել աչքի ընկնող բարգավաճ, վաճառաշահ և մարդաշատ քաղաքներից էր:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 77:

1806 թ․

1806 թ. քաղաքի բնակիչների թվում, ըստ թվաքանակի, հիշվում են թուրքերը, հայերը և վրացիները:

«Նոր-Դար», 1903, N 19, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 77:

1820 թ․

1820 թ. Ախալցխան ուներ շուրջ 40000 բնակիչ. «Այս քաղաքի բնակչության թիվը կարող է կազմել 40000: Բնակչության մեծ մասը թուրք է: Հայերը, վրացիները և հույները փոքրաթիվ են ինչպես քաղաքում, այնպես էլ շրջակա գյուղերում: Նրանք ունեն իրենց եկեղեցիները և սինագոգները, իրենց քահանաները և ռաբբիները»:

Chevalier Gamba, Voyage dans la Russie méridionale et particulièrement dans les provinces situées au-delà du Caucase, fait depuis 1820 jusqu’en 1824, Paris, 1826, t. I, էջ 403 (բնագրում` “La population de cette ville peut s’élever à quarante mille âmes. Les Turcs en forment la majeure partie. Les Arméniens, les Géorgiens et les Juifs sont en petit nombre, soit dans la ville, soit dans les villages environnants. Les uns et les autres ont leurs églises et leurs synagogues, leurs prêtres et leurs rabbins”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 77:

1828 թ․

1828 թ. ականատեսը քաղաքի բնակչության կազմի մասին նշել է. «...բնակեցված էր բացառապես հրեաներով, հայերով և կաթոլիկներով»:

Ушаков Н., История военных действий в Азиятской Турции в 1828 и 1829 годах, Варшава, 1843, ч. 1, էջ 285 (բնագրում` “...населены были исключительно жидами, армянами и католиками”). Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 77:

Ինչ վերաբերում է ոչ մահմեդականներին, ապա նրանցից «...Ախալցխայում մնացին միմիայն 10 տուն լուսաւորչական, 40-50 տան չափ հռովմէական (կաթոլիկ) հայեր, 200 տան չափ հրէաներ և մի քանի տուն էլ վրացիներ»:

Գեղամեանց Յ., Նամակ Ախալցխայից, «Փորձ», 1876, N 1, էջ 29: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 77:

1831 թ․

1831 թ. Ախալցխա քաղաքն ուներ 2734 տուն և 5864 բնակիչ:

Обозрение Российских владении за Кавказом. Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, СПБ, 1836, էջ 367: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 78:

1835 թ․

1835 թ. Ախալցխայում կար 13000 բնակիչ, ներառյալ կայազորը` 16000 շունչ:

Евецкий О., Статистическое описание Закавказского края, СПБ, 1835, с. 187-188. Տե՛ս նաև Махарадзе Ф., Грузия в XIX столетии, 1933, с. 68. F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 263: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 78:

1851 թ․

1851 թ. քաղաքն ուներ 12376 բնակիչ:

Персваленко В., Ахалцих, “Кавказский календарь на 1852 г.”, էջ 285: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 78:

1865 թ․

1865 թ. Ախալցխան ուներ 11617, իսկ 1866 թ.` 16116 բնակիչ:

Махарадзе Ф., Грузия в XIX столетии, 1933, էջ 68: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 78:

1868 թ․

1868 թ. Ախալցխայի նահանգի (նույնն է, թե Ախալցխա քաղաքի, քանի որ նահանգի տարածքում ուրիշ քաղաք դեռևս չկար) քաղաքային բնակչությունը կազմում էր 13545 շունչ (7095 ար., 6450 իգ.):

“Кавказский календарь на 1870 г.”, Тифлис, 1869, с. 406-407. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 78:

1872 թ․

1872 թ. «Հին քաղաքում բնակում են հրէայք 1500 թուով, վրացիք 200 թուով, կաթօլիկներ 1800 թուով և բաւական հայ գերդաստան, որոց թիւը միացրած է նոր քաղաքի հայերի թուի հետ»:

Գեղամեանց Յ., Նամակ Ախալցխայից, «Մշակ», 1872, N 23, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 78:

1873 թ․

1873 թ. քաղաքաբնակների ազգային կազմի մասին նշվել է. «Ախալցխայի բնակչության հիմնական մասը հայեր են, բայց քիչ չեն հրեաները և օսմանցիները...»:

“Кавказ”, 1873, N 115 (բնագրում` “Население Ахалциха главным образом армянское, но есть не мало евреев и осман...”). Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 78:

1876 թ․

1876 թ. Ախալցխայում կար 2599 տուն` 13111 շունչ բազմազգ բնակչություն:

Գեղամեանց Յ., Նամակ Ախալցխայից, «Փորձ», 1876, N 1, էջ 430: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 78:

1878 թ․

1878 թ. քաղաքում հիշվում է 2600 տուն:

Сегаль И., Очерки Кавказских городов: город Ахалцих, “Обзор”, 1878, N 222, с. 1. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 78:

1881 թ. Ախալցխայում բնակվում էր 12000 հայ բնակիչ (6310 ար. և 5690 իգ.), իսկ գյուղերում` 1298 ար. և 1250 իգ. հայ: Արդյունքում` Ախալցխա գավառում 1881 թ. հայերի թիվը կազմում էր 14548 անձ (7608 ար. և 6940 իգ.):

«Մեղու Հայաստանի», 1881, N 15, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 78:

1884 թ. քաղաքն ուներ 2827 տուն` 14216 շունչ բազմազգ բնակչություն:

«Արձագանք», 1885, N 4, էջ 57-58: Հրատարակության մեջ առկա է տպագրական բացահայտ վրիպակ, այն է` հայերի թվաքանակը, փոխանակ 11878-ի` սխալմամբ տպված է 3278: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 78:

1886 թ. քաղաքն ուներ 2500 ընտանիք` 12500 բնակիչ, այդ թվում` հայեր` 1699 տուն` 8502 (4291 ար. և 4211 իգ.), վրացիներ` 436 տուն` 2239 (1082 ար. և 1157 իգ.), հրեաներ` 340 տուն` 1655 (846 ար. և 809 իգ.), ռուսներ` 11 տուն` 46 (20 ար. և 26 իգ.) և այլազգիներ` 14 տուն` 58 (34 ար. և 24 իգ.) անձ:

Иванов В., Город Ахалцих, Тифлисской губернии, “Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа”, вып. V, Тифлис, 1886; вып. VII, Тифлис, 1889, էջ 204: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 78:

1891 թ․

1891 թ. «Բնակչաց ճիշտ 4/5 մասը, այն է 80% հայ է Ախալցխայում, ուր 16,116 բնակչից 12,496-ը հայեր են»:

Ա. Յ. (Հովհաննիսյան Աբգար), Անդրկովկասի քաղաքների հայ ազգաբնակությունը, «Արձագանք», 1891, N 2, էջ 18: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 78:

1892 թ․

Հայտնի է, որ Ախալցխայի հայ բնակչության թվաքանակի նվազումը կապված էր նաև արտագաղթի հետ: Այսպես, 1892 թ. թղթակից Հ. Մալխասյանը գրել է, որ Խաշուրի շրջանի Սուրամի հայերի թիվն ավելացել է նաև ախալցխացիների շնորհիվ և ավելացրել է, թե «Ախալցխայից գաղթողներ թէև ուշ-ուշ, բայց շարունակ նկատւում են...»:

«Նոր-Դար», 1892, N 14, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 78:

1897 թ․

1897 թ. քաղաքն ուներ 15387 բնակիչ:

Махарадзе Ф., Грузия в XIX столетии, 1933, էջ 68: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 78:

1897 թվականի մեկ այլ աղբյուրի մեջ քաղաքի բնակչության վերաբերյալ գրվել է, որ «...Ռաբաթում բնակվում են ուղղափառ վրացիներ և կաթոլիկներ, հրեաներ, հույներ, նաև` հայեր, իսկ քաղաքի նոր թաղում` հայեր, ռուսներ և սակավաթիվ վրացիներ: Թվապես նախ գալիս են հայերը, ապա վրացիները, հրեաները, ռուսներն ու հույները»:

ივერია, 1897, N 178, էջ 2-3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 79:

1905 թ․

1905 թ. Ախալցխայում կար 19220 բնակիչ, որից հայերը կազմում էին 15031 շունչ (7862 ար. և 7169 իգ.), հրեաները` 2322 (1296 ար. և 1026 իգ.), վրացիները` 1075 (544 ար. և 531 իգ.), ռուսները` 470 (260 ար. և 210 իգ.), հույները` 116 (60 ար. և 56 իգ.), գնչուները` 111 (60 ար. և 51 իգ.), թաթարները` 30 (18 ար. և 12 իգ.), լեհերն ու գերմանացիները` 29 (18 ար. և 11 իգ.), չեչենները` 16 (10 ար. և 6 իգ.), լեզգիները` 10 ար. և քրդերը` 10 ար.:

“Кавказский календарь на 1908 г.”, Тифлис, 1907, с. 325-326. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 79:

1908 թ․

1908 թ. Ախալցխան ուներ 20780 բնակիչ:

“Кавказский календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, с. 1910. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 79:

1913 թ․

1913 թ. քաղաքում կար 18000-ից ավելի հայ, շուրջ 2000 վրացի, 3000 վրացախոս հրեա, 26 թուրք և 733 այլազգ (ռուս, հույն, լեհ, եզդի և այլն):

Ղաֆադարյան Կ.., Ախալցխայի 1917-1918 թթ. ինքնապաշտպանական կռիվները, «ԲՀԱ», 1988, N 1, էջ 143: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 79:

1926 թ․

1926 թ. Ախալցխայում բնակվում էր 6.516 հայ: Նրանք կազմում էին քաղաքի բնակչության 52.8 տոկոսը:

Ալեքսանյան Հովհ., Հայ ազգաբնակչության տեղաբաշխումն Ադրբեջանական և Վրացական ԽՍՀ-ներում (1920-1930-ական թվականներ), «ՊԲՀ», 2006, N 2, էջ 101: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 79:

1939 թ․

1939 թ. Ախալցխան ուներ 55490 բնակիչ, որից 28428-ը (51,2 %) թուրքեր էին, 16454-ը (29,7 %)` հայեր, 5836-ը (10,5 %)` վրացիներ, 1538-ը (2,8 %)` ռուսներ, 1423-ը (2,6 %)` քրդեր:

Մինասյան Ս., Ջավախքի սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական իրավիճակը ներկա փուլում, «21-րդ դար», 2005, N 1, էջ 49: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 79:

1959 թ․

1959 թ. քաղաքն ուներ 50430 բնակիչ, որից 25753-ը (51,1 %) հայեր էին, 18878-ը (37,4 %)` վրացիներ, 3684-ը (7,3 %)` ռուսներ և 2115-ը (4,2 %)` այլազգիներ, իսկ 1979 թ.` 19587 բնակիչ (10278 հայ և 5714 վրացի):

Մինասյան Ս., Ջավախքի սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական իրավիճակը ներկա փուլում, «21-րդ դար», 2005, N 1, էջ 50: Ըստ Համամիութենական մարդահամարի տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 79:

15 դ․

Հայ առաքելականներ. ինչպես գրավոր, այնպես էլ նյութական մշակույթի հուշարձանները փաստում են, որ հայերը քաղաքում հաստատվել են քաղաքի սկզբնավորման ժամանակներից ի վեր: Առնվազն ԺԵ դարում հայերն Ախալցխայում արդեն հոծ թիվ էին կազմում: Հարևան երկրամասերի հետ առևտրատնտեսական հարաբերություններ ծավալելու շնորհիվ նրանք ձեռք էին բերել ոչ միայն նյութական կարողություններ, այլև ծաղկեցրել էին մշակույթը, ի մասնավորի` հայ դպրությունը:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 79-80:

15 դ․

Հայ առաքելականներ. խնդրո առթիվ ֆրանսիացի հետազոտողը նշել է. «Թիմուրի կյանքի բազմաթիվ դրվագները հայ հեղինակ Թովմա Մեծոփեցու գործերում վկայում են, որ հայերը, եթե ոչ կաթողիկեները, ԺԵ դարի վերջում մեծ թիվ էին կազմում Ախալցիխեում Ալեքսանդրե թագավորի օրոք: Քանի որ, ըստ հեղինակի, այդ թագավորը խիստ վատ էր վերաբերվում հայ Օրբելյաններին, հնարավոր է, որ նրա հալածանքները ստիպեցին նրանց քաշվել դեպի Վրաստանի արևմուտք»:

Rapports (II) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie executé (en 1847-1848) par M. Brosset, livre 2, St-Pb., 1850, էջ 144 (բնագրում` “Divers passages de la vie de Timour par l’auteur arménien Thomas de Medzop, prouvent, du reste, que les Arméniens, sinon les catholiques, abondaient à Akhal-Tzikhé dans la première moitié du XV siècle, sous le règne du roi Alexandré; et comme il attribue à ce prince de forts mauvais procédés envers les Orbélians arméniens, il serait possible que ces persécutons les eussent fait refluer dans l’O. de la Géorgie”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 80:

18 դ․

Հայ առաքելականներ. առաքելադավան հայերը նշանակալի թիվ էին կազմում նաև ԺԸ դարում: Սա երևում է Ախալցխայի հայերին ուղղված զանազան թղթերից: Օրինակ, 1780 թ. սեպտեմբերին Սիմեոն կաթողիկոսի մահվան և Ղուկասի կաթողիկոս ընտրվելու մասին իրազեկող թղթում նշվել է. «...ի վերայ Ախալցխայու և շրջակայից նորին մերազնեայ ուղղափառ ժողովրդեանն...»:

Դիւան Հայոց Պատմութեան, նոր շարք, գիրք առաջին, հ. Ա, Երևան, 1984, էջ 100: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 80:

Հայ առաքելականներ. 1787 թ. Ղուկաս կաթողիկոսի թղթերից մեկը հղվել էր «...առ մերազնեայ ժողովուրդսն...» Ախալցխայի կամ նույն թվականի ապրիլին գրված կոնդակը «...ի վերայ Ախալցխայու միաբնադաւան ժողովրդեանն վասն յեկեղեցւոյ արգելեալ չհաս կնառու Նիկողայոսին եւ նօցին պսակօղ Դաւիթ երիցուն ներողութեան...: Անդ լեալ մերայնիքն ուղղափառք յոյժ սակաւք էին մնացեալք եւ այնպիսի չհասութիւնք վասն այն լինիւր առ ոմանս ի նոսա...»397:

Դիվան Հայոց Պատմության, նոր շարք, գիրք առաջին, հ. Բ, Երևան, 2003, էջ 218, 235: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 80:

1791 թ․

Հայ առաքելականներ. 1791 թ. հիշվում է «...յԱխլցխայու մերայնոցն խղճալեաց...»:

Դիվան Հայոց Պատմության, նոր շարք, գիրք առաջին, հ. Բ, Երևան, 2003, էջ 631: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 80:

18 դ․

Հայ առաքելականներ. ԺԸ դարավերջին Ախալցխայի հայ բնակչությունը հայտնվել էր անմխիթար կացության մեջ: Այդ են վկայում Ղուկաս կաթողիկոսի դիվանում պահպանված վավերագրերը:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 80:

1792 թ․

Հայ առաքելականներ. առաքելադավան հայերի շրջանում կաթողիկե հավատքի տարածման երևույթից խիստ անհանգստացած` 1792 թ. ախալցխացիներին հղված հերթական կոնդակում նշվել է. «Կոնդակ մի օրհնութեան ու մխիթարութեան ի վերայ մերայնոցն անդանօր եղելոց վասն նեղսակրութեանցն ի չարափառացն մոլորեցելոց»:

Դիվան Հայոց Պատմության, նոր շարք, գիրք առաջին, հ. Բ, Երևան, 2003, էջ 743: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 80:

18 — 19 դդ․

Հայ առաքելականներ. ԺԸ դարավերջի և ԺԹ դարասկզբի պատմական անցքերի բերումով (ավարառությամբ և թալանով ուղեկցվող լեզգիների արշավանքները, Ախալցխան գրավելու ռուսների անհաջող փորձերը և այլն) հայերի թվաքանակը կտրուկ նվազել է. «Գրիգորյան հայերը մինչև ռուսների` Ախալցխայի գրավումը քիչ էին»:

Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 20 (բնագրում` “Армяно-григориан, до взятия русскими Ахалциха, было немного”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 80:

1830 թ․

Հայ առաքելականներ. hայտնի է, որ 1830 թ. Կարնո հայ գաղթականությունից շուրջ 6000 ընտանիք բնակություն է հաստատել Ախալցխայում և հին քաղաքի դիմաց` Փոցխով գետի աջ ափին, հիմնել նոր բնակավայր:

Ղաֆադարյան Կ., Մի փաստաթուղթ Ախալցխայի հայերի կենցաղի վերաբերյալ, «ԲԵՀ», 1967, N 3, էջ 165: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 80:

1896 թ․

Հայ առաքելականներ. ինչպես գյուղական բնակավայրերում, Ախալցխայում ևս հայ ծխերը բաշխված էին ըստ եկեղեցիների և ըստ ծխատեր քահանաների: 1896 թ. քաղաքի Սբ. Վարդանանց եկեղեցու 347 ծխերից 256-ին սպասավորում էր Գևորգ քահանա Սիսակյանցը, իսկ 91 ծխին` ծերունազարդ Գրիգոր քահանա Վանանդյանցը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 566, թ. 5: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 80:

1840 թ․

Հայ առաքելականներ. 1840 թ.-ից իշխանությունների պարտադրմամբ և թեմական առաջնորդների ջանքերով ստեղծվել են աննախընթաց մանրամասնությամբ վիճակագրական տեղեկագրեր: Հայ բնակչության թվաքանակն արտացոլող այդօրինակ տեղեկագրերի աչքի ընկնող պակասությունն է առաքելադավան և կաթողիկե հայերին ոչ միատեղ, այլ առանձին տեղեկագրերում ներկայացնելը: Այդպիսով մենք ևս ստիպված ենք հավատքի պատճառով երկու մասի տրոհված հայ բնակչության թվաքանակը ներկայացնել զատ-զատ:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 80:

13 դ․

Հայ կաթողիկեներ. կաթողիկե քարոզչության մուտքն ու տարածումը Վրաստանում ընդհանրապես վերագրվում է ԺԳ դարին. «...հայտնի է, որ ԺԳ դարի սկզբում Վրաստանի թագավորները նամակագրական կապի մեջ էին պապերի հետ, որ վերջիններս շարունակում էին հաջորդ դարում գրել նրանց և քարոզիչներ ուղարկել, որպեսզի նրանց գրավեն դեպի իրենց»:

Rapports (II) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie executé (en 1847-1848) par M. Brosset, livre 2, St-Pb., 1850, էջ 143 (բնագրում` “On sait seulement qu’au commencement du XIII siècle les rois de Géorgie furent en correspondance avec les papes, que ceux-ci continuèrent de leur écrire, dans le siècle suivant, et de leur envoyer des missionnaires, pour les attirer à eux”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 81:

18 դ․

Հայ կաթողիկեներ. ինչ վերաբերում է Ախալցխային, ապա առկա գրավոր աղբյուրները փաստում են, որ այստեղ կաթողիկե քարոզչությունը տարածում է գտել միայն ԺԸ դարի սկզբներից: Մասնավորապես 1764 թ. Բարձր Հայքի Կարմիր վանքի Գևորգ եպիսկոպոսի` Ախալցխա ժամանելու առթիվ նշվել է, թե «Ախալցխա քաղաքն արդէն անկէ յիսուն տարի յառաջ մուտ գտած էր կաթողիկէութիւնը եւ այնչափ առաջացած, որ կաթողիկէ հայերն երեք եկեղեցի ունէին, կային կաթողիկեայ վարդապետներ ու քահանաներ»:

Գալէմքարեան Գ. Կենսագրութիւններ երկու հայ պատրիարքներու եւ տասն եպիսկոպոսներու եւ ժամանակին հայ կաթողիկեայք, Վիեննա, 1915, էջ 105: Հայ կաթողիկե համայնքի ձեռքում երեք եկեղեցիների առկայությունը վավերացրել է նաև Լ. Զագուրսկին. «Կաթոլիկ բնակչությունը համախմբվել էր երեք եկեղեցիների շուրջ» ¥Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 16 (բնագրում` “Католическое население сосредоточилось около трех церквей”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 81:

Հայ կաթողիկեներ. ինչպես այլուր, Ախալցխայում ևս առաքելադավանությունից կաթողիկե դարձած հայ բնակչության և նրանց հոգևորականության նկատմամբ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունն անզիջում պայքար է ծավալում: Ցավոք, նպատակին հասնելու համար առաքելադավան հոգևոր առաջնորդները չէին խորշում և հաճախ դիմում էին նաև արտաքին ուժերին: 1718-1719 թվականներին Պոլսո պատրիարքը ձեռք էր բերել «Սուլթան Ահմեդի հրամանը, որը գրում է Կոստանդնուպոլսի Հովհաննես պատրիարքի խնդրագրի համաձայն ախթարմա Հարություն վարդապետի` Ախալցխայի առաջնորդի վերաբերյալ, որպեսզի այնտեղից աքսորեն...»:

Նյութին առնչվող վավերագրերի քննությունը, սակայն, ցույց է տալիս, որ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսների և հոգևոր մյուս առաջնորդների մղած սուր պայքարի էությունն ընդդեմ հայ կաթողիկեների ցավալիորեն ոչ թե ազգի հավաքականությունն ամուր պահելն էր, այլ սոսկ բնակչությունից ստացվող եկեղեցական հասույթներին և տուրքերին տիրապետելու մտահոգությունը: Ի դեպ, նույն կերպ հայ կաթողիկե հոգևորականությունն էլ կաթողիկե քարոզչության տարածման մեջ էր տեսնում հասույթներն ավելացնելու հնարավորությունը: Սիմեոն կաթողիկոս Երևանցի, Ջամբռ, Երևան, 2003, էջ 335: Ի դեպ, Սուլթան Ահմեդ խան Գ-ն գահակալել է 1703-1730 թթ.: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 82:

18 դ․

Հայ կաթողիկեներ. ԺԸ դարում Ախալցխան ընդգրկված էր Կարինի Կարմիր վանքի թեմի մեջ: Վանքի միաբաններից Գևորգ վարդապետը, 1760 թ. եպիսկոպոս ձեռնադրվելով, 1764 թ. Կարմիր վանքի առաջնորդ Հակոբ վարդապետի հրամանով մեկնում է Ախալցխա` վանքի հասույթը հավաքելու: Նա բացահայտում է կաթողիկե եկեղեցու նկատմամբ իր համակրանքը. «Մանավանդ որ Ախալցխա քաղաքը նույնպես հիսուն տարի առաջ ապականված էր եղել մեծ մասամբ այդ նույն աղանդով: Ուստի եւ Ոչ-Գեորգը այնտեղ այնքան համարձակություն է գտնում, որ մինչև անգամ (տեղի) հայերին եւ եկեղեցին քարշ է տալիս դատարան եւ վատաբանում, պապի անունն է հիշում եկեղեցու մեջ եւ այլն: Այս մասին բողոքը հասնում է Կարին, եւ կարնեցիները շատերի կողմից ստորագրված նամակով տեղեկացնում են Սիմեոն կաթողիկոսին: Որից հետո արիասիրտ հայրապետը, մանավանդ որ նախանձախնդիր էր Հայաստանյայց ուղղափառ հավատքի մեջ, գրում է Պոլիս եւ բերել է տալիս երեք հրաման Սուլթան Մուստաֆայից (1757-1774), մահմեդական 1179 եւ 1181 թվերին, երկուսը` հատուկ Ախալցխայի վերաբերյալ, իսկ մեկը` բոլոր (մյուս) վայրերին վերաբերող, խիստ հրամանով եւ պես-պես սպառնալիքներով: Այն է` ֆռանկ հայերը, որտեղ էլ որ լինեն, պիտի մեկնեն իրենց երկիրը, իսկ որտեղ որ հայեր լինեն` ֆռանկացած, պիտի շատ մեծ տուգանք կրեն...», իսկ մասնավորապես Ախալցխայի համար սուլթանի սպառնալից հրամանագրում նշված էր. «...Պողոս, Ստեփան եւ Հովհաննես սեւագլուխները, որոնք աղանդավորներ են` բնակություն գտած Ախալցխայում, երկրին աղտեղություններ հարուցողներ են»:

Հիջրայի 1179 և 1181 թվականները համապատասխանում են 1765/66 և 1767/68 թվականներին: Սիմեոն կաթողիկոս Երևանցի, Ջամբռ, Երևան, 2003, էջ 56: Տե՛ս նաև Գալէմքարեան Գ., Կենսագրութիւններ երկու հայ պատրիարքներու եւ տասն եպիսկոպոսներու եւ ժամանակին հայ կաթողիկեայք, Վիեննա, 1915, էջ 115: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 82:

Հայ կաթողիկեներ. Գևորգ եպիսկոպոսը, սակայն, հետագայում էլ շարունակում է քարոզչությունը: Սրա համար Սիմեոն կաթողիկոսը բանադրում է ոչ միայն Գևորգ եպիսկոպոսին, այլև նրան Ախալցխա ուղարկած Կարմիր վանքի առաջնորդ Հակոբ վարդապետին:

Սիմեոն կաթողիկոս Երևանցի, Ջամբռ, Երևան, 2003, էջ 344: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 82:

18 դ․

Հայ կաթողիկեներ. արդեն ԺԸ դարի կեսերից Ախալցխայի հայոց թեմը բաժանվել էր երկու մասի` հայ առաքելական և հայ կաթողիկե: Ստեղծված դրությունից անհանգիստ` Սիմեոն կաթողիկոսը 1769 թ. նոյեմբերին դիմում է կաթողիկե քարոզիչներին. «...ահա ունիք դուք զճոխ թագաւորութիւնս և զշէն աշխարհս և զանթիւ բազմութիւնս ժողովուրդս և զմուտս նոցին: Ընդէ՞ր ոչ բաւականանայք այնու, քան եկեալ մտանէք իբրև զգող ի մէջ հօտից մերոց, և գողանայք զոչխարս մեր և օտարացուցանէք ի մէնջ և ձերացուցանէք, փեռեկտէք ի միմեանց իբրև զյափշտակօղ գայլս և զայլայլութիւնս և զյաւիտենակաւ խռովութիւնս արկանէք ի մէջ սոցա: Զինչ գոյր ձեզ ի յԱխլցխա, հայրենի քաղա՞ք է ձեր, եթէ ունէիք անդ զբնիկ ժառանգութիւնս և զժողովուրդս, զի այնքան երկար մնայիք անդ»:

Документы по истории армяно-грузинских взаимоотношений и общественной жизни Грузии (II пол. XVIII в.), сост. Мартиросян В. М., Чобанян П. А, “Кавказ и Византия”, вып. 3, Ереван, 1982, с. 240. Տե՛ս նաև Դիւան Հայոց Պատմութեան, գիրք Գ, Թիֆլիս, 1894, էջ ճխթ-ճծ, 347-352, 617-618, 622: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 82:

Հայ կաթողիկեներ. 1769 թվականին նա գրել է. «...Ախլցխա հայոց երկիր է և ո՛չ ֆռանկաց», նաև Ախալցխայի կաթողիկեացած հայերին հորդորել վերստին վերադառնալ Մայր եկեղեցու գիրկը. «...բաւական համարեսջի՛ք, որքան մինչև ցայժմ ընթանայք ընդ անկոխ անպէտս, թողլով զուղիղ և զհայրենաւանդ պողոտայն, և դարձջիք` ի յուղղութիւն»:

Դիւան Հայոց Պատմութեան, գիրք Ը, Թիֆլիս, 1910, էջ 77, 112: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 82:

1769 թ․

Հայ կաթողիկեներ. Կաթողիկոսի` 1769 թվակիր գրություններից մեկով հայտնի է դառնում, որ հայ կաթողիկե քարոզիչների դեմ մղած պայքարի արդյունքում ձերբակալվել է ախալցխացի 4 հոգևորական, սակայն «Ախլցխայու չորեքին աստ աքսորեալ կարգաւորքն` Պօղոս և Յովաննէս վարդապետքն, Տէր Ստեփանն և Տէր Յակոբն, ...յորժամ ի յուղիղ կրօնս և ի դաւանութիւնս մեր դարձան, և ձեռագրով և երդմամբ միամտեցուցին զսրբազան վեհն, վասն որոյ` և սրբազան վեհն զիթլախն նոցա բերել ետ ի Պօլսոյ... և զմինն ի նոցանէ զՊօղոս վարդապետն առաջնորդ արարեալ ի վերայ Ախլցխայու, և առաջնորդական կոնդակ տուեալ...: Եւ մարդ եդեալ ընդ մահտեսի Յօնանին` յղեսցէ զնոսա ի յԱխլցխա: Եւ խնդրեաց ևս, զի գրեսցէ Սուլէյման փաշային, և այնպէս բան հոգասցէ, որ ուղղեսցին մնացեալ ախթարմայքն Ախլցխայու»:

Դիւան Հայոց Պատմութեան, գիրք Ը, Թիֆլիս, 1910, էջ 151: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 83:

1770 թ․

Հայ կաթողիկեներ. մեկ տարի անց` 1770 թ. հուլիսին, Սիմեոն կաթողիկոսը Կ.Պոլսի պատրիարք Գրիգոր վարդապետին իր մտահոգությունն է հայտնում առ այն, որ հակառակ ձեռնարկված միջոցների` կաթողիկե քարոզչությունը տարածվում է նաև Ախալցխայից հեռու ընկած վայրերում. «...Ախլցխայու ախթարմայքն հանելոց են զիթլախս աքսորեալ չիք սևագլխացն իւրեանց, որք են աստ: ...Զի այնուհետև ոչ թէ Ախլցխա միայն, այլև ամենայն մօտակայ տեղիք և շրջակայք նորին մինչև ցԿարս և ցԿարին, համարձակապէս զախթարմայութիւնս են առնելոց և ամենայն վաստակն և ջանն մեր, զորս մինչև ցարդ արարաք, զուր և ընդ վայր է լինելուց...: Զի յԱխլցխա և թէ ուր և հանդիպեսցին սոքա, առանց կարծեաց հոտեցուցանելուց են չարապէս, քան զառաջինն: ...չիք Ախլցխայի ախթարմայքն զսոցա իթլախն ընդ՞ր հանել ջանան, զի սոքա Ախլցխացի չեն: Միայն չիք Պօղոս վարդապետն է Ախլցխացի և էրէց մի»:

Документы по истории армяно-грузинских взаимоотношений и общественной жизни Грузии (II пол. XVIII в.), сост. Мартиросян В. М., Чобанян П. А, “Кавказ и Византия”, вып. 3, Ереван, 1982, էջ 234-244: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 82-83:

1772 թ․

Հայ կաթողիկեներ. 1772 թ. հունվարին Ախալցխայի հայ կաթողիկե համայնքը երեսփոխաններ է ընտրում Պստի Սիմոնին, Նուրալենց Պետրեին, Ովակենց Հովսեփին, Նարոյենց Այվազին, Գուլասարենց Օհաննեսին և Աբինենց Եսանին:

Յակոբեան Պ., Հրաւէր ողջմտութեան, Ս. Էջմիածին, 1993, էջ 92-93: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 83:

1790 թ. փետրվարի 18-ին գրիչ տեր Սահակի հեղինակած մի գրության մեջ Ախալցխայի հայ կաթողիկե թեմի վերաբերյալ նշվել է. «Զօրութիւն գրոյս այս է, որ հրամանաւ Թէոդորոս արքեպիսկոպոսին եւ մեծի նուիրակին սրբոյ Երուսաղէմին եւ գիտութեամբ Եփրիկենց մահտեսի Յակոբ աղային կացուցեայ փոխանուիրակ Աղսխու թեմին, որ եւ ի Աղսխայ բնակեալ կաթօլիկ հայերէն` ըստ նախնեաց իւրեանց սովորութեան զնուիրական ողորմութիւն առի, զկնի Ստեփան վարդապետին, փոխանորդին Գէորգքայ... սաղ ստակ, որոյ կէսն կանէ ԾԵ (55) ղուրուշ, եւ տուի զայս ղափս...»:

Յակոբեան Պ., Հրաւէր ողջմտութեան, Ս. Էջմիածին, 1993, էջ 74: Ի դեպ, վավերագրում հիշված Թեոդորոս արքեպիսկոպոսը 1800-1818 թվականներին եղել է Երուսաղեմի պատրիարքը: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 83:

1794 թ․

Հաջորդ ուշագրավ վավերագիրը վերաբերում է 1794 թ. մարտի 20-ին. «Զօրութիւն գրոյս այս է, որ ես` մեղսամած Ղեւոնդ վարդապետ, շնորհիւ տեառն ե՛ւ առաջնորդ ե՛ւ տեսուչ Կարմիր վանք կոչեցեալ սուրբ Աստուածածնից եւ համայն թեմի եւ վիճակի նորին, արքունական բարձր հրամանով թագաւորին, եւ սրբազան պատրիարքին` տեառն Զաքարիա արքեպիսկոպոսին, օրհնութեան նամակաւն վերոգրեալ մարտի 1-ին ի վիճակն իմ Ախսխայ քաթոլիկ հայ ժողովրդեան պտղին ԺԸ (18) ամսոյ անկեալն հեսապս տեսի, եւ առի տէր Օհաննէսին իւրեանց աւագ քահանայ, տէր Գրիգորէն եւ խօջայ Յօհաննէսէն եւ պարոն Անտօնէն, եւ միւս իրեցփոխան քուրքչի պաշի պարոն Օհաննէսէն, եւ մամասախլի պարոն Յէսայէն, նաեւ այս քահանայից եւ իշխանաց խնդրանօք վերոգրեալ թւովն, անցելոյն պայմանաւորեցանք պտղի հատուցմանէն յամէ յամ, մարտ ամսոյ մէջ, Կ (60) ղուրուշ, Ախըլցխայ, Իւլիտա, Վալէ, Արալ, Ուտէ եւ Ապասթուման...»:

Յակոբեան Պ., Հրաւէր ողջմտութեան, Ս. Էջմիածին, 1993, էջ 75: Ի դեպ, վավերագրում հիշված Զաքարիա արքեպիսկոպոսը 1773-1799 թվականներին Երուսաղեմի պատրիարքն էր, իսկ Ղևոնդ վարդապետը 1770-1790-ական թվականներին եղել է Կարինի Կարմի վանքի առաջնորդը: Հեսապ թարգմանաբար` հաշիվ: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 83:

1795 թ․

Հայ կաթողիկեներ. 1795 թ. փետրվարի 11-ին Կ.Պոլսի Ղալաթիո Սբ. Գևորգ եկեղեցում «փոխանորդ ըստ կամաց մերոց ի վերայ թէմին Ախսխայու...» ձեռնադրվում է քարոզիչ ոմն Հովասափը:

Քօսեան Յ., Բարձր Հայք, հ. Ա, Վիեննա, 1925, էջ 417-418: Տե՛ս նաև Երիցեանց Աղ., Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունը և Կովկասի Հայք, մասն Ա (1800-1832), Թիֆլիզ, 1894, էջ 442: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 83:

Հայ կաթողիկեներ. նախքան ռուսական տիրապետության հաստատումը Ախալցխա քաղաքն ու գավառի գյուղերը միասին ունեին շուրջ 1000 ընտանիք հայ կաթողիկե բնակչություն, ուստի առնվազն 5-6000 շունչ և բազմաթիվ եկեղեցիներ. «Ակիսկայում (Ախալցխայում) 500 կաթողիկե ընտանիք կա և այդքան էլ` ցրված Յոլիտա (Իվլիտա), Ձղրաթի, Վալեհ (Վալե), Արալ, Ուդեհ (Ուդե), Աբասթաման (Աբասթուման), Արդահան, Վելի (Վել), Արդանուջի (Արտանուջ), Բարա, Արտվին, Խերթվիս, Ախալքալաք և Խզաբավրա գյուղերում: Կաթողիկեները Ակիսկայում ունեն երկու եկեղեցի, որոնցում ծառայում են վեց քահանա և պատարագներ են մատուցում հայերենով»:

Chevalier Gamba, Voyage dans la Russie méridionale et particulièrement dans les provinces situées au-delà du Caucase, fait depuis 1820 jusqu’en 1824, Paris, 1826, t. I, էջ 403 (On compte à Akiska cinq cents familles catholiques, et autant d’éparses dans les villages d’Yolita, de Zghrati, de Valeh, d’Aral, d’Udeh, d’Abastaman, d’Ardahan, Veli, Ardanoudgi, Bara, Artvin, Chertoïs, Akhor-Kelek et Chisabavra. Les catholiques ont à Akiska deux églises desservies par six prêtres, qui officient en langue arménienne”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 83:

Հայ կաթողիկեներ. ինչ վերաբերում է հոգևոր ենթակայության կառուցվածքին, ապա հայտնի է, որ համայն Ռուսիո հայ կաթողիկեների առաջնորդ Հովսեփ Քրիստափորյանի մահից (վախճանվել է 1816 թ. և թաղվել Մոգիլև քաղաքի եկեղեցում) հետո Ս. Ժողովն առաջադրել էր «Հռոմայ Ուրբանեան դպրանոցի աշակերտ` եւ Ախալցխայի (տակաւին թրքաց իշխանութեան տակ) փոխանորդի տեղապահ (vice vicarius) էր, Պօղոս վարդապետ Շահղուլեանի թեկնածութիւնը», սակայն ռուսական իշխանությունների հովանավորությունը վայելում էր Անտոն արքեպիսկոպոս Մուրադյանը:

Գալէմքարեան Գ., Կենսագրութիւններ երկու հայ պատրիարքներու եւ տասն եպիսկոպոսներու եւ ժամանակին հայ կաթողիկեայք, Վիեննա, 1915, էջ 115: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 83:

Հայ կաթողիկեներ. այնուամենայնիվ, հակառակ ձեռնարկված բազմաթիվ միջոցների և միջնորդությունների, մինչ Ախալցխայի` ռուսներին անցնելը, ըստ էության, հայ կաթողիկեներն այդպես էլ ոչ միայն տեղի չտվեցին, այլև ընդարձակեցին իրենց գործունեությունը. «...ռուսների` Ախալցխան վերցնելուց մեկ տարի առաջ Ախալցխայում հաշվվում էր ավելի քան 20 քահանա: Ընդ որում, կաթողիկե քարոզիչները, դժգոհ հայ կաթողիկե եկեղեցու նկատմամբ հայ-գրիգորյանների մեծ մասի վերաբերմունքից, մտադրվել էին նրանց էլ կաթողիկե դարձնել: Թվում է այսպես պետք է դիտարկել կապուցին քարոզիչների գործունեությունը: Այդ քարոզիչներից առանձնապես աչքի էր ընկնում պատեր Թադեոսը, որի մասին հիշողություններն Ախալցխայում թարմ են մինչև հիմա»:

Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 16-17 (բնագրում` “...за год до взятии русскими Ахалциха, одних священников в Ахалцихе насчитывалось более 20-ти. Между тем католические миссионеры, не довольствуясь обращением значительнаго числа армяно-григориан в лоно армяно-католической церкви, подумывали подчас и об обращении их в настоящих католиков. Так, кажется, надо смотреть на деятельность миссионеров из ордена капуцинов. Из этих миссионеров довольно видное место занимает патер Фома, память о котором до сих пор живо сохранилось в Ахалцыхе”): Ի դեպ, «1838 թ. վախճանված և Սբ. Ռոզալինա եկեղեցու մոտ թաղված հայր Թադեոսի մահից հետո` մինչև 1845 թ., Ախալցխայի հռոմեական կաթողիկե հոտը գլխավորել են կապուցին պատերները, որոնք ենթարկվում էին Կովկասի և Անդրկովկասի հռոմեական կաթողիկե եկեղեցիների առաջնորդին (առաջնորդն իր հերթին ենթարկվում էր Սարատովի կաթոլիկ եպիսկոպոսին)» (Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 17; բնագրում` “После смерти патера Фомы, скончавшагося в 1838 г. и погребеннаго возле церкви св. Розалии, ахалцихскою римско-католическою паствою заведывали другие патера из ордена капуцинов до 1845 г., в котором они были вывезаны св. Розалии подчинен был визитатору римско-католических церквей на Кавказе и за Кавказом (визитатор-же, в свою очередь, подчиняется саратовскому католическому епископу”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 84:

Հայ կաթողիկեներ. ընդամենը «Մի քանի ամիս առաջ նախքան ռուսների` Ախալցխան նվաճելը Կոստանդնուպոլսի Հայոց պատրիարքի դրդմամբ հրապարակվեց սուլթանական ֆերման, որի ուժով Ախալցխայում ավագ հինգշաբթի օրը կնքվեցին կաթողիկե եկեղեցիները և ձերբակալվեցին հայ կաթողիկե բոլոր քահանաները: Վերջիններիս սկզբում ուղարկեցին Էրզրում, իսկ հետո հետ դարձրին և բանտարկեցին Ախալցխայի բերդում: Պահանջներ ներկայացնելու համար նրանց ուղարկում էին պահակազորի ուղեկցությամբ: Սա շարունակվել է մինչև ռուսների` Ախալցխայի գրավումը»:

Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 17 (բնագրում` “За несколько месяцев до взятия русскими Ахалциха, по проискам константинопольскаго армянскаго патриарха, вышел султанский фирман, в силу котораго, в страстной четверг, в Ахалцихе были опечатаны католическия церкви и арестованы все армяно-католические священники. Последние сперва были отправлены в Эрзрум, а потом, по возвращении оттуда, засажены в ахалцихскую крепость. Для совершения треб отправлялись они под конвоем солдат. Это продолжалось до взятия русскими Ахалциха”). Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 84:

Հայ կաթողիկեներ. հայտնի է, որ Բարձր Հայքից հայ գաղթականության` Ախալցխայում հաստատվելու նախօրեին պաշտամունքով երկու մասի պառակտված քաղաքաբնակ հայերի հարաբերությունները, մեղմ ասած, բարեկամական չէին: Զորահրամանատար Ն. Ուշակովն այս առթիվ նշել է, թե «Իսկական հայեր Ախալցխայում այնքան էլ շատ չեն եղել, նրանց մեծ մասը տարբեր ժամանակներում ընդունել է կաթողիկեություն: Այս վերջինները չեն հանդուրժում բնիկ հայերին և համարելով իրենց պարզապես կաթողիկեներ` վիրավորվում են հայ անունից»:

Ушаков Н., История военных действий в Азиятской Турции в 1828 и 1829 годах, Варшава, 1843, ч. 1, էջ 62-63 (բնագրում` “Армян настоящих было в Ахалцихе весьма не много; большая часть из них в разные времена приняла католическую веру. Сии последние не терпят коренных армян, и называя себя просто католиками, обижаются именем армянина”). Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 84:

1831 թ․

Հայ կաթողիկեներ. պակաս ուշագրավ չէ նաև 1831 թ. Վասիլի Լեխկոբիտովի վկայությունը. «Բնիկներից առավել քիչ են հայերը: Քանի որ նրանք հիմնականում կաթողիկեներ են, չեն հանդուրժում իրենց ազգակիցներին և անգամ իրենց չեն համարում հայեր, առավելապես խոսում են թաթարերեն և վրացերեն, բնույթով նման են այնտեղի վրացիներին, միայն թե նրանցից խելացի են և շրջահայաց»:

Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, “Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом и финансовом отношениях”, СПб., 1836, ч. IV, с. 211 (բնագրում` “Из коренных жителей весьма немного армян; как они в большей части католики, то не терпят своих единоплеменников, даже не называют себя армянами; говорят более на татарском и грузинском языках; характером сходны с тамошними грузинами, однако же умнее их и оборотливые.”). Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 84:

1830 թ․

Հայ կաթողիկեներ. 1830 թ. Ախալցխայի հայ կաթողիկե բնակչությունը, ի հաշիվ Բարձր Հայքից Եփրեմ վարդապետ Սեթյանի առաջնորդությամբ գաղթած բնակչության, զգալի համալրում է ստանում:

Երիցեանց Աղ., Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունը և Կովկասի Հայք, մասն Ա (1800-1832), Թիֆլիզ, 1894, էջ 442: Ի դեպ, հայտնի է, որ 1830 թ. հունվարի 19-ին Եփրեմ Սեթյանը (Սեթ) Կարինում հեղինակել է չափածո «Յազատութեան Հայաստանեայց» ստեղծագործությունը (Արևելյան Հայաստանի Ռուսաստանին միանալու արձագանքները հայ գրականության մեջ, բնագրերի պատրաստումը, ներածությունը և ծանոթագրությունները` Պ. Հակոբյանի, Երևան, 1978, էջ 148-151): Հայտնի է նաև, որ Եփրեմ Սեթյանի հեղինակությունն ու սերն այնքան մեծ է եղել ախալցխացիների շրջանում, որ նրա գերեզմանը դարձրել են ուխտատեղի: Այդ մասին Ի դարասկզբին գրվել է. «Հ. Սէթեանցի յիշատակն դեռ վառ է քաղաքիս բնակչաց սրտերու մէջ. նորա գերեզմանն է եկեղեցիէն դուրս անմիջապէս խորանի ետեւը, հանդերձ յատուկ քանդակազարդ տապանաքարով, և ուխտատեղի եղած է, «եւ որպէս սրբոյ տանին զհողն ի շիրմէն վասն ախտաժետաց, և ասեն լինի բժշկութիւն» (Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 60): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 84:

1836 թ․

Հայ կաթողիկեներ. հարկ է նշել, որ հայ կաթողիկե և առաքելադավան առաջնորդների միջև առկա կրոնական տարաձայնությունները երբեմն ցավալիորեն հանգում էին հակամարտության: Այդօրինակ դրսևորման ցայտուն օրինակն է 1836 թ. Եփրեմ Սեթյանին հղված Հովհաննես Ը Կարբեցի կաթողիկոսի գրության մեջ տեղ գտած հետևյալ արտահայտությունը. «...ձեր այդպիսի ներգործութիւն ունիմ փութով կարճել և ձեր որջն ամայի կացուցանել...»:

Մատենադարան, թղթ. 163ե, վավ. 159: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 84:

1830 թ․

Հայ կաթողիկեներ. հայտնի է, որ «Հայ կաթողիկե եկեղեցու ծխական վարչությունը երկար ժամանակ չէր հաստատվում: Առաջնորդության հավակնող անձանց թվում առանձնապես հիանալի էր Պողոս Շահղուլյանը` վախճանված 1855 թ.: Նրան ենթակա էին Այսրկովկասի հայ կաթողիկեները: Նրա մահից հետո ախալցխացի երեք գլխավոր քահանաներ սկսեցին ղեկավարել հայ կաթողիկե եկեղեցին: Այս կերպ կազմավորվեց Սարատովի եպիսկոպոսի ենթակայության ներքո գտնվող հայ կաթողիկե վարչությունը: Վարչության որևէ անդամի մահից հետո կաթողիկե եկեղեցու նվիրակի ներկայությամբ հայ կաթողիկե քահանաներն ընտրում են փոխանորդ: Հարկ է ավելացնել, որ 1830 թ. Թուրքիայից Ախալցխա է վերաբնակվել հայ կաթողիկեների ոչ մեծ թիվ: Նրանք հաստատվել են նոր քաղաքում, խոսում են հայերեն, վրացերեն չեն իմանում»:

1830-ական թվականների վերջերին Ախալցխայի հայ կաթողիկե թեմի առաջնորդ է նշանակվում Պողոս Շահղուլյանը (“Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, т. 9, Тифлис, 1884, с. 113, 117): Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 17 (բնագրում` “Управление армяно-католическою паствою долго не устанавливалось. В числе лиц, заведывавших этою паствою, по чистоте своих нравов, был особенно замечательен Погос Шахулиан, умерший в 1855 г. Ему подчинены были закавказские армяно-католики. После его смерти три главных ахалцихских священника стали управлять армяно-католическою церковью. Таким образом и образовалось армяно-католическое управление, состоящее в зависимости от саратовскаго епископа. После смерти какого-нибудь из членов управления, армяно-католические священники избирают, в присутствии визитатора католических церквей, вакантнаго члена. Следует прибавить, что в 1830 г. переселилось из Турции в Ахалцихи незначительное число армяно-католиков. Они поселились в новом городе; говорят по-армянски, грузинскаго языка не знают”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 84-85:

բնավ առանց բավարար սկզբնաղբյուրային հիմնավորման` հետազոտող Զագուրսկին ենթադրել է, թե Մեփիսով և Ազնավուրյան ազգատոհմերը հավանաբար ի սկզբանե եղել են վրացազգի տոհմեր, սակայն թուրքական ճնշումներից խուսափելու հույսով իբր միացել են հայ կաթողիկե եկեղեցու հոտին: Գոնե Ազնավուրյան ազգանունը հայոց մեջ լայնորեն տարածված Ազնավուր հատուկ անունից է ծագել, որը նշանակում է հսկա, դյուցազն և ըստ այդմ չի առնչվում հին վրացական անունների հետ:

Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 4 (բնագրում` “Можно предположить также, что часть грузинскаго населения, не желавшая принимать ислам, вошла в лоно армяно-католической церкву, которая, как неопасная для Турции, пользовалась под турецким превительством большею веротерпимостью. В пользу этого предположения говорят ни чисто грузинския фамилия большей части ахалцихских католиков (Меписовы, Азнауровы и т. д...): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 85:

1898 թ․

Ինչ վերաբերում է հայ կաթողիկեների «ի հայտ գալու» վրացական պնդումներին, ապա, ցավոք, այստեղ իշխում են պատմագիտության համար միանգամայն անօգուտ, մեկը մյուսից անհեթեթ տեսակետներ, որոնք քննության առնելու ենթակա չեն: Սակայն դրանց մասին մի որոշ պատկերացում ստանալու համար անդրադառնանք 1898 թ. հրապարակված մի հաղորդման: Հոդվածագիրը, «ուսումնասիրելով» կաթողիկե գերեզմանոցներում պահպանված վրացագիր տապանագրերը, հանգել է այն եզրակացության, որ Ախալցխայում հայ կաթողիկեները հայտնվել են միայն 1850-ական թվականներից:

ცნობის ფურცელი, 1898, N 850. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 85:

Վրացիներ. «Վրացական ցեղը կամ Քարթլին միշտ պնդել է, որ Ախալցիխեի փաշայությունն իրենց տիրույթների մի մասն է: Քուռի և Փոցխովի բարձր հովիտը հնում կոչվել է Վերին Քարթլի (Զեմո-Քարթլի): Բորժոմի հովիտը բաժանում էր այն Միջին Քարթլիից (Շիդա-Քարթլի), որտեղ գտնվում էին այդ ցեղի թագավորների նստավայրերը: Այդտեղով էր կատարվում երկու երկրների միջև հաղորդակցությունը: Հետևաբար վրացիներն իրենց տարեգրության մեջ իրենց են վերագրում այս բարձր հովիտների գրեթե բոլոր քաղաքների հիմնումը և առաջին տիրապետությունը»: Հակառակ վրացիների շրջանում արմատացած այս տեսակետի, այնուամենայնիվ, պատմական իրողություն է, որ Սամցխեն այն երկրամասն էր, դեպի ուր պարբերաբար ապաստան էր գտնում Քարթլիի վտանգված ազգաբնակչությունը:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 274 (բնագրում` “Le pachalik d’Akhaltsikhé a toujours été réclamé par la race géorgienne ou Karthli comme faisant partie de ses domaines. La haute vallée du Kour et du Poskho s’appelait dans l’antiquité le Karthli supérieur (Sémo-karthli); la vallée de Bardjom qui le séparait du Karthli moyen (Chida-Karthli) où se trouvaient les résidences des rois de cette race était la porte naturelle qui établissait la communication entre les deux pays. Les Géorgiens s’attribuent par conséquent dans leurs chroniques la possession première et la fondation de presque toutes les villes de ces hautes vallées”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 85:

Վրացիներ. մասնավորապես հայտնի է, որ Դեմետրե Բ և Դավիթ Զ (1293-1311 թթ.) թագավորների օրոք, երբ Վրաստանը դարձել էր իրար անընդհատ հաջորդած մոնղոլ-թաթարական ավերիչ արշավանքների թատերաբեմ, ինչպես նաև Քարթլիում տարածված սովի հետևանքով «...բնակչության մեծ մասը գնում էր Սամցխե՝ Բեքայի երկիր, ուր ծախու հաց էր ճարվում»:

Վրաց ժամանակագրություն. 1207-1318, թարգմանությունը հին վրացերենից, առաջաբանը և ծանոթագրությունները Պարույր Մուրադյանի, Երևան, 1971, էջ 175: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 85-86:

Վրացիներ. Ախալցխայի փաշաների շարունակական արշավանքների հետևանքով Վրաստանի տարբեր շրջաններից գերեվարված և փաշայության սահմաններում վերաբնակեցված վրացիները, Վախուշտի Բագրատիոնիի վկայությամբ, անմիջապես մահմեդականանում էին. «Քրիստոսի 1705 թ. և վրաց 393 թ. եկավ Ասլան փաշան և նստեց Ախալցըխայում... կառուցվում էին գյուղերն ու ավանները, քանի որ այս ժամանակ այդ հողերի վրա խաղաղություն էր տիրում: Եվ Քարթլիից և Սոմխիթից քշվածներն այստեղ էին բնակություն հաստատում, իսկ ավելին՝ Ջավախեթիում հիմնականում գերեվարված իմերները և խիստ բազմանում էին և ընդունում մահմեդականություն, քանի որ հարկ վճարելուց բացի գյուղացիներն այլ կորուստ չէին կրում»:

ქართლის ცხოვრება, IV, ს. ყაუხჩიშვილის რედაქციით, თბილისი, 1973, էջ 736: Տե՛ս նաև Вахушти Багратиони, История Царство Грузинского, перевел, снабдил предисловием, словарями и указателем Накашидзе Н., Тбилиси, 1976, էջ 216: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 86:

1724 թ․

Վրացիներ. քաղաքական ապակայունության հերթական շրջան թևակոխած Քարթլիից դարձյալ դեպի Սամցխե արտագաղթի նոր հոսանք է սկիզբ առնում 1724 թ.-ից ի վեր, երբ երկիրը վերածվել էր թուրքական և հյուսիսկովկասյան ցեղերի ասպատակությունների թատերաբեմի. «Այս Իսակ փաշան Եսեի մահից հետո սուլթանի կողմից կարգվել է ողջ Վրաստանի կառավարիչ և տեր, այսինքն՝ Սամցխե-Սաաթաբագոյի, ողջ Իմերեթի, Քարթլիի, Լոռե-Ղազախ-Շամշադիլոյի և Կախեթի: Իսկ քանի որ Քարթլին մեծ աղետի մեջ էր, Ջավախեթին և Սամցխեն բնակեցվեց և կառուցապատվեց այնտեղից եկածներով»:

ქართლის ცხოვრება, IV, նշվ. աշխ., էջ 738: Տե՛ս նաև Вахушти Багратиони, История Царство Грузинского, перевел, снабдил предисловием, словарями и указателем Накашидзе Н., Тбилиси, 1976, էջ 217: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 86:

Վրացիներ. հատկանշական է, որ նորահաստատ վրացիներն իրենց համար բնակության վայրեր էին ընտրում առավելապես գյուղական վայրերը, ուստի հասկանալի է, թե ԺԹ դարասկզբին երկրամասում տիրող ազգաբաշխական կացությանն անդրադարձած հետազոտողն ինչու է նշել «...ինչ վերաբերում է ժողովուրդներին, ապա, պարզվում է, որ Ախալցխայում և Գորիում վրացիներ համարյա չեն եղել»: Սույն դիտարկմանը հակընդդեմ կարծիք է հայտնել ֆրանսիացի հետազոտողը. «...բնիկ ցեղը միլիոնավոր տարիներ ի վեր վրացիներն են»:

А. К-дзе, Этническое состояние Грузии в XIX веке, “Тифлисский листок”, 1900, N 61 (բնագրում՝ “Что же касается народов: Ахалцихе и Гори, то там, оказывается, почти не было грузин”). F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 275 (բնագրում` “...la race indigène, la race autochtone pour ainsi dire, malgré les milliers d’années, est toujours géorgienne”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 86:

Հիմնադրում
1830 թ․

Ախալցխայի նոր թաղամասի հիմնադրման հանդիսավոր արարողությունը տեղի է ունեցել 1830 թ. օգոստոսի 15-ին Ախալցխայի գավառապետ Դրեշերնի, Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունու, Եփրեմ վարդապետ Սեթյանի, գաղթականների և զինվորականների մասնակցությամբ: Ի դեպ, նորաբնակների ցանկությունը` քաղաքը կոչել Նոր Էրզրում, Պասկևիչը մերժել է:

Դարբինյան Մ., Էջեր Ախալցխայի և Ախալքալաքի հայերի 1829-1830 թթ. գաղթի պատմությունից, «ԲԵՀ», 1973, N 2, էջ 215: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 68-69:

Երկրաշարժ
13 դ․

Գրավոր աղբյուրները Ախալցխայի` երկրաշարժից վնասվելու մասին տեղեկություններ են պարունակում` սկսած միայն ԺԳ դարից: Այդպիսիք են, օրինակ, 1270-1281 թվականների միջակայքում տեղի ունեցած երկրաշարժը, որը պատուհաս էր դարձել առավելապես Սամցխե երկրամասի համար. «...տիրոջ չարչարանաց շաբաթն էր, ավագ չորեքշաբթի երկիրը ուժգին խաղաց` ի ցուցումն մեր անհավատությունների: Հինգշաբթի երկիրը նորից քիչ խաղաց, ոչ ոք գլխի չընկավ, որ ողորմած աստված գթաց մեզ: Երբ հասավ տիրոջ չարչարանաց ուրբաթը, նորից շարժվեց երկիրը, ցնցեց ու անցավ: Երբ շաբաթ եկավ, դարձավ օրվա երրորդ ժամը, ...աստված այնպիսի զայրույթով նայեց երկրին` մեր անհավատությունների բազմության համար, որ երկիրը հիմն ի վեր ցնցվեց, այնպես ցնցվեց, որ խորտակվեցին տաճարներն ու վանքերը, եկեղեցիները, բերդերը, տները, կառույցները ավերվեցին, սարերն ու բարձունքները իջան, ժայռերը փոշու պես փլվեցին. գետինը ճեղքվեց ու կուպրի պես սև ջուր ցայտեց, բարձր ծառերը տապալվում էին ու խառնվում գետնի տարուբերումից: Ուստի փլվեց Ածղուրի տաճարը, իսկ աղոթք-աղերսանքով հանգչող Ածղուրի ամենասուրբ Աստվածածինը տաճարի կենտրոնումն էր գտնվում: Գմբեթը վար իջավ, բայց ինչպես մարդու գլխարկ` դրվեց [հանգստարանի] գլխին, անվնաս մնաց` իր զորությամբ: Այս սարսափելի զայրույթը միայն Սամցխեին հասավ, տևեց մինչև մեկ ամիս, իսկ այլուր չվնասեց, Մցխեթի տաճարը ևս փլվեց: Սամցխեում անթիվ մարդիկ կոտորվեցին, ոչ մի տեղ անվնաս տաճար, եկեղեցի, բերդ չմնաց»:

Վրաց ժամանակագրություն. 1207-1318, թարգմանությունը հին վրացերենից, առաջաբանը և ծանոթագրությունները` Պարույր Մուրադյանի, Երևան, 1971, էջ 146-147: Սույն երկրաշարժի մասին խիստ համառոտ վկայություն ունի նաև Այրիվանեցին. «Շարժն եկն ի Վրացտուն եւ բազում վնաս արար» (Մխիթար Այրիվանեցի, Պատմութիւն, Մոսկուա, 1861, էջ 68): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 30:

1845 թ․

Դարերի տևական ընդմիջումից հետո` միայն ԺԹ դարի առաջին կեսին ենք հանդիպում Սամցխե գավառի տարածքում երկրաշարժերի մասին վկայությունների: Մասնավորապես հիշարժան են 1845 թ. մայիսի 13-ի գիշերվա ժամը 12-ին Ախալցխայում և համանուն գավառում գրանցված 30 վայրկյան տևողությամբ երկրաշարժի երեք հարվածները: Առավել ուժգին առաջին հարվածի հետևանքով շատ տների պատերում ճաքեր են գոյանում:

“Кавказский календарь на 1852 г.”, Тифлис, 1851, с. 61. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 30:

1847 թ․

Տարերային աղետն Ախալցխան ցնցել է նաև 1847 թ. և պատճառել մեծ վնասներ:

Сегаль И., Очерки Кавказских городов: город Ахалцих, “Обзор”, 1878, N 222, с. 1. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 30:

1853 թ․

1853 թ. հոկտեմբերի 3-ից 4-ը Ախալցխա քաղաքում և համանուն գավառի տարբեր վայրերում գիշերվա ժամը 00.30-ին գրանցվել է մի քանի վայրկյան տևողությամբ երկրաշարժ:

“Кавказский календарь на 1855 г.”, Тифлис, 1854, с. 99. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 30:

1874 թ․

1874 թ. փետրվարի 25(13)-ին` երեկոյան ժամը 10.30-ին, Ախալցխայում գրանցվել է հյուսիս-արևմուտքից հարավ-արևելք ուղղությամբ երկրաշարժ:

“Кавказский календарь на 1876 г.”, Тифлис, 1875, с. 51. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 30:

1899 թ․

1899 թ. դեկտեմբերի 31-ին ողջ Ջավախքը ցնցած և բազմաթիվ զոհերի և ավերումների պատճառ դարձած երկրաշարժը բավականաչափ զգացվել է նաև հարևան Ախալցխայի գավառում, ինչպես և Աբասթումանում և Բորժոմում:

«Հանդէս Ամսօրեայ», 1900, փետրուար, էջ 61: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 30:

Անվանի մարդիկ

Ախալցխայում հաստատված հայ ազգատոհմերի անունները և մականունները մոռացության վտանգից ազատելու նպատակով հավաքագրական խիստ շահեկան աշխատանք է կատարել վարպետ Սեպուհ Սաղաթելյանը: Ստորև ներկայացնում ենք նշյալ ցանկը. Աբրահամ աղան, Աբուլենց Արտաշը, Աբուլենք, Ադոյանենք, Ազնավուրեց տերտերը, Ազնավուրովենք, Ալաֆտարովենք, Ալչուճոնք, Ալվառովենք, Ալուր ծախողենք, Ախչիկ Ակոն, Ախչիկ Մոկուլը, Ած Կարոն, Աղալարովենք, Աղալոենք, Աղաճանովենք, Աղամբեկյանենք, Աղինենք, Աղիքչոնց Վարդանը, Աղիքչոնք, Աղվես Կարոն, Աճամ Գասպարենք, Այլավարապայենք, Այծիկը, Այվազենք, Այվազովենք, Անթառովենք, Անիսոնենք, Անճելովենք, Անոթոնք, Անուշենց Լևոնը, Անուշջան, Աշենողենք, Աշխեն Խանումենք, Առաքելովենք, Առյոլը, Առվանովենք, Ասլանովենք, Ավագենք, Ավետենք, Արապաճի Գոքորենք Արապաճովենք, Արապենք, Արզումանենք, Արոյենք, Արջ Գոքորենք, Աֆեռիստ Մանուկը, Բագրատունովենք, Բազոյենք, Բալասանովենք, Բախչինենք, Բայբուրդոնք, Բարսամենք, Բարսեղենք, Բեթանովենք, Բեժանենք, Բիրտանաղայենք, Բղվենք, Բնգլենք, Բոմոնթենք, Բոշա Սարոն, Բոշենք, Բռաֆեսոռենք, Բրդենք, Բրթին Կարոն, Բրուտ Արտեմենք, Բուդուղյան, Գագիկենք, Գադուկենք, Գաթլեթենք, Գելենք, Գեղամենք, Գզրբալենք, Գնդենք, Գող Թորոյենք, Գող Կարոյենք, Գևորիկենք, Դալողլանենք, Դամշոյենք, Դամրչի Չախալը, Դապուլճի Կարոյենք, Դավա Կարոյենք, Դավչի Խաչոն, Դարչոյենք-Դիվիլենք, Դարտակ Օնեսը, Դարտակ Օննիկը, Դիլբարովենք, Դոշոյենք, Դրախտիրճի Գոքորենք, Ելեկանթենք, Եղանովենք, Եղբայրը (Չարուխչյան), Եղիկենք, Եղիշողլենք (թանտարճի), Եշչոպատավայենք, Երամճի Մամիկոնենք, Երկան Անկճենք, Երևանցոնք, Զաքարյաններ, Զեյթոնցոց գազար մա..., Զեյիթոնցոնք, Զեփեթենք, Զոպտոյենք, Զոռբայենք, Զոռբայենց Կարոն, Զռատկաղը, Զուլիենք, Զուռնաճի Վարթը, Թալալ Մելիքը, Թամամենք, Թամբալ Ավենը, Թամբալ Ակոն, Թամբաջենք, Թանաքաճի Արութը, Թարզի Կարապետենք, Թարթալանք, Թաքտանայենք, Թեխմիշճովենք, Թեքմաճի Ներսեսը, Թիթեռնիկենք, Թիթինճոնք, Թիլքը Գևորգը, Թիվանքչի Մկոյենք, Թիք գլխենք, Թղթե Պողոսը, Թորգոմենք, Թփմաղազայենք, Թևոյենք, Ժախենք, Ժամկոչենք, Ժիդը, Ժիոնի Ժովենք, Իգիթխանյանենք, Ինճիկովենք, Իոռդանովենք, Իսկանենք, Լազիևենք, Լալայանենք, Լալենք, Լաղամճոնք, Լանկոնկենք, Լանջ Աշոն, Լիլաճոնք, Լիսանենք, Լոթի Թորոյենք, Լոլոն, Լոկանդան, Լոպազ Խաչոն, Լոպազ Կարոն, Խալֆենք, Խակցոնք, Խաղաղորթենք, Խանդութենք, Խաչատուր աղա, Խավլճի Կարո, Խելառ Աննան, Խզարճոնք, Խնիկ Համոյենք, Խնձորենք, Խսումենք, Խումարենք, Ծիտիկենք, Ծիրացոնք, Ծուրղութծոնց Մկոն, Ծուրղութծոնք, Կալմանտարենք, Կանյուշնիկ Սերգոն, Կանցոնք, Կավալերենք, Կարճ Ակոյենք, Կարճ Մանուկենք, Կարտոն Ռուբենը, Կծոտ Արամը, Կճանենք, Կոթը, Կոլո Պոտոյենք, Կոնտիկենք, Կոշտոյենք, Կոջոյան, Կոռոյենք, Կոստանենք, Կորկոտենք, Կուզիկենց Կարոն, Կուզիկենք, Հազարնոցենք, Հաճի Առաքելենք, Հաճի Արութ, Հաճի Գասպարենք, Հաճի Լևոնենք, Հաճի Կարոյենք, Հաճի Մաթոսենք, Հաճիվարը, Հաճուտղան, Հաճի Գարան, Հաճի Տիգրան, Համալ Սարգիսենք, Համբարենք, Հաշտենք, Հապիպենք, Հապոն, Հավատովենք, Հավկթի Կարոն, Հափշտակենք, Հեթումը, Հեռի իշենք, Հերսոտենք, Հնկչի Մկոն, Հոլիկենց Գարանը, Հոտած պատլիճանենք, Հռե Միսաքը, Հուդայենք, Հուսնենք, Ձկնորս Գևոն, Ղազանճի Արամենք, Ղազանճի Սերգոյենք, Ղազրոյենք, Ղալայճի Արամը, Ղալանանենք, Ղանթարճոնք, Ղանտիլճոնք, Ղաչաղ Մկոն, Ղաչաղ Պետրոսենք, Ղասապպաշովենք, Ղարագյեզենք, Ղարապաղցի Խաչոն, Ղարսեցոնք, Ղզրպաշենք, Ղոբիետցի Արութը, Ղոբոյենց Ակոբը, Ղոճուլենք, Ղոմիփո Գոգորենք, Ղոչիենց Արշակը, Ղոռխմազ, Ղուկասենք, Ղուրպանենք, Ճանճուլենք, Ճառակենք, Ճարպիկենք, Ճարպիկ Սաշոն, Ճերմակյանենք, Ճզմարճոնց Կարոն, Ճինակենք, Ճիվալակենք, Ճլխտին, Ճնոյենց Ռուբենը, Ճոլո Ակո, Ճոլո Արտաշ, Ճոլո Համո, Ճոպիխևցի Խորենենք, Ճոռուխենք, Մալայանենք, Մալխասյանցենք, Մալխասովենք, Մախաթչոնք, Մակարենք, Մաղմանդենք, Մանասովենք, Մանեթնոցենք, Մանուսաճովենք, Մառանճոնք, Մառկոզովենք, Մաստեռ Խաչոյենք, Մատինենք, Մարոյենց Լալը, Մարտիրոսենք, Մարուքովենք, Մեծազիզենք, Մեծատունովենք, Միրաքովենք, Միրուք Մամիկոնը, Մկիտանչի Ակոբը, Մոսեիչը, Մոսեսովենք, Մոքոզենք, Մշեցունք, Մսոտենք, Մրոտենք, Մուզեյը, Մուշա Պաղդոյենք, Մուշա Սաքոյենք, Մուշա Սեթոյենք, Մուրադովենք, Յոզ Կարոն, Նազարենք, Նալբանդ Արութենք, Նալբանդովենք, Նալճի Մանուկենք, Նաղալենք, Նաշխուն թոփենք, Նորընծա Տերտերը, Նռանենք, Նունիկովենք, Շաշվերտցոնք, Շաքարողլենք, Շեկոյենց Մանոն, Շեկոյենք, Շիմշատենք, Շիրինովենք, Շլխտին, Շունշնվորենք, Շուն Պողոսը, Ոհանջանենք, Ոճուխը (դիրկար Արութ), Ոջլոտենք, Ոռալցի Արութը (փայլիվան), Չաթալպաշովենք, Չախալենք, Չախուլենք, Չամադան շինող Կարոն, Չամթնող Մաթոսը, Չամոն, Չանթենք, Չանչի Մարտինը, Չապիճենք, Չարչողլի Գոքորը, Չարչ-Ողլոյենք, Չարուխճի Խաչո, Չարուխճի Վարդգես, Չարուխճյաններ, Չափառ Մկոյենք, Չեմբերլեն Ռուբենը, Չեմբերլինը, Չեշմաճոնք, Չիլ Օվակենք, Չիֆլիկենք, Չիֆտալարենք, Չլուդենք, Չլփոյենք, Չոլաղ Համբոն, Չոլաղ Սերգոյենք, Չոռնի Գոռոդենք, Չոփե Կծիկենք, Չպուխչոնց Լևոնը, Պազոյենք, Պախալ Ալեքսան, Պախալ Խաչոն, Պախալ Գարեգին, Պայպուրթցոնց Կարապետ աղան, Պապաղայենք, Պապաշենց Համոն, Պապոյենք, Պաստեղը, Պատվելճիկ Ստեփը, Պզանենք, Պզտի Սերգոյենք, Պզտկենք, Պիլին, Պիճի Կարոյենք, Պիճիմենք, Պիշայիչի, Պիչախչի Սիմոնը, Պիպրլենք, Պոզուխ-Ողլոնք, Պոյաճի Միսաքը, Պոյաճոնք, Պոչով Արմենը, Պուլանենք, Սաթչի Ռափայելը, Սաթչոնք (բաղնիք), Սալտղենք, Սաղաթելենք, Սանթոսենք, Սապոնճոնք, Սառաչ Կարոն, Սառճոնք, Սարի Պողենք, Սարուխանենք, Սիրականյանենք, Սողոմոնովենք, Ստամպոլցոնք, Սուլթանենք, Սուճի Վանոն, Սուճոնք, Սուրեն աղան, Սուրենյան Վարդգես, Սև Ակոյենք, Աև Աշոյենք, Սև Սաթոյենք, Սևենք, Վայրատենք, Վանցոնք, Վառվառենց Տեփան, Վառվառենք, Վասակենք, Վարթենք, Վարժապետ Պողոսը, Վարժապետենք, Վարով Գիլանկիենք, Վիրապենք, Վռամենք, Վռթանեզենք, Վռթանեսեան Անդռոն, Վռնիկենց Աշոն, Վռնիկենք, Տաճկաճի Ստեփանենք, Տամալացոնք, Տապղենք, Տեծենք, Տերտերանք, Տլոզենք, Տկճի Սենոն, Տնկոզենք, Տոնոյենք, Տռուդենք, Տտռան Աշոտը, Ցեցենք, Ցիցիլիկենք, Ութանենք, Ուլի Կարոյենք, Ունանենք, Ուչուլենք, Փալանչոնք, Փահլևան Կարոն, Փանչոյենք, Փեչնիկ Ենոքը, Փեչնիկենք, Փիճ Գոքորը, Փիմփիլոնք, Փիսիկը, Փիսիկենց Սաքոն, Փոկացոնք, Փոչտին Կարոն, Փորսուղ Կարոն, Փսփս Խաչոն, Փուշուճոնք, Քալ Ակոն, Քալ Աշիկը, Քալ Լևիկը, Քալ Խաչոն, Քալ Կարոն, Քաչա Արամը, Քաչա Համիկը, Քարտուղարենք, Քացխենք, Քացոյենք, Քաք Կլորողենք, Քաք Սապոնենք, Քաքչոնք, Քեշիշյանենք, Քեսաճի Աստոն, Քեսաճի Ավճանը, Քեսաճի Մոկուլը, Քթենց Անդռոն, Քթենք, Քիշմոյենք, Քիրիմը, Քիրիշճովենք, Քիփալենք, Քոթքոթենք, Քոռտեփանենք, Քոսենք, Քրթենք, Քրիստաֆորենք, Քրիստոստուրենք, Քուլա Սեթոն, Քուչուրենք, Քուռկզոնք, Քուրթ Կարոյենք, Ֆայտոնճի Պապոնք, Ֆանարճոնք, Ֆառմնենք, Ֆոլոսովենք:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 87-89:

15 դ․

ԺԵ դարի առաջին կեսին հիշվում է Երուսաղեմ մեկնած ախալցխացի մահտեսի Ամիրը. «Այր ոմն ազնուական Ամիր-փաշայ անուն մահդասի...»:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Ա, Երևան, 1976, էջ 518: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 90:

Աղաջանյան Գրիգոր-Պետրոս (աշխարհիկ անունը` Ղազարոս). կարդինալ (1946 թ.): Ծնվել է 1895 թ.: Ուսանել է Հռոմում: 1917 թ. ձեռնադրվել է քահանա: 1919-1921 թվականներին Թիֆլիսի հայ կաթողիկեների առաջնորդն էր: 1921-1932 թվականներին դասավանդել է Հռոմի Լևոնյան վարժարանում: 1937 թ. ընտրվել է հայ կաթողիկեների պատրիարք` ստանալով Գրիգոր-Պետրոս անունը: Վախճանվել է 1971 թ. և թաղվել Հռոմի Լևոնյան վարժարանի եկեղեցում:

Ով ով է. հայեր, կենսագրական հանրագիտարան, հ. Ա, Երևան, 2005, էջ 72: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 90:

Բագրատունի Հակոբ (1879, Ախալցխա - 1943, Լոնդոն). 1917 թ. ստացել է գեներալ-մայորի կոչում: Մասնակցել է ռուս-ճապոնական պատերազմին և Առաջին աշխարհամարտին: Եղել է «Պետրոգրադի զինվորական օկրուգի գլխավոր շտաբի պետ, ապա գլխավոր հրամանատար: Միաժամանակ Պետրոգրադի հայկական զինվորական կոմիսարն էր: Մեծ աշխատանք է կատարել հայ զինվորներին Կովկասյան ճակատ տեղափոխելու, թուրքական զավթիչներից Հայաստանը, Ղարաբաղը, Բաքուն պաշտպանելու գործում: Եղել է ԱՄՆ-ում Հայկական զինվորական առաքելության ղեկավար, Հայաստանի Առաջին Հանրապետության դեսպանը Անգլիայում»:

Аветисян Г., Генерал Акоп Багратуни, «ՊԲՀ», 1997, N 1, էջ 41-56: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 90-91:

Գայֆեճյան (Գայֆեջյան) Վահրամ (14.4.1879, Ախալցխա - 30.11.1960, Երևան). 1912-1923 թվականներին Ախալցխայում եղել է դրամատիկական թատրոնի ղեկավարը: Նրա անհատական ցուցահանդեսը բացվել է նաև ծննդավայրում 1922 թ.: Ուշագրավ են «Ախալցխայի հրեաների թաղը», «Ախթալա», «Եղրևանի», «Պարահանդեսից հետո», «Երևանյան տեսարան» և բազմաթիվ այլ գործեր:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 91:

1966 թ․

Գինոսյան Գագիկ (1966, Ախալցխա). ինժեներ-կիբեռնետիկ, ազգագրական համույթների միջազգային փառատոնի դափնեկիր, Ա. Իսահակյանի անվան երիտասարդ ստեղծագործողների գրական առաջին մրցանակի դափնեկիր (2001): 1992 թ. մասնակցել է Արցախյան ազատամարտին` ընդգրկվելով Ալեքսանդր Թամանյան-Կրտսերի գլխավորած «X» գաղտնի ջոկատի Մահապարտների «Արծիվ» գումարտակում: Ոչնչացրել է թշնամու երկու տանկ, մասնակցել հայկական նորաստեղծ զենքի փորձակմանը: 1994-1996 թվականներին ծառայել է Հայոց բանակում` հատուկ նշանակության առանձին գումարտակում: 1995-1996 թվականներին սովորել և ավարտել է Մոսկվայի մարշալ Շապոշնիկովի անվան Դաշտային ռազմական ակադեմիան: «Կարին» ազգագրական համույթի ղեկավարն է: Պարգևատրվել է «Արծիվ մահապարտ» (1998) և «Արիության համար» (2000) մեդալներով: 2006 թ. լույս է ընծայել «Ողջույն, տղե՛րք» գիրքը:

Մաթևոսյան Լ., Ախալցխայի հայկական դպրոցը, Երևան, 2007, էջ 175-176: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 91:

1937 թ․

Զաքարյան Լուսինե (1.6.1937, Ախալցխա - 31.12.1992, Երևան). երգչուհի (քնարական սոպրանո):

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 91:

1873 — 1952 թթ․

Էփրիկյան Սուքիաս (1873, Ախալցխա - 1952, Վենետիկ). աշխարհագետ: Կազմել է աշխարհագրական հանրագիտարանային պատկերազարդ «Բնաշխարհիկ բառարան» և «Գրպանի ատլաս»:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 91:

1910 — 1975 թթ․

Ինճիկյան Արամ (29.12.1910, Ախալցխա - 22.3.1975, Երևան). գրականագետ, 1980 թ. հետմահու արժանացել է ՀԽՍՀ պետական մրցանակի: Հեղինակել է «Ծատուրյանի կյանքը», «Հովհաննես Թումանյան. կյանքի և ստեղծագործության պատմությունը, 1869-1899», «Ավետիք Իսահակյան» և այլ աշխատություններ:

Ով ով է. հայեր, կենսագրական հանրագիտարան, հ. Ա, Երևան, 2005, էջ 459: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 91:

1913 — 1990 թթ․

Ինճիկյան Հովհաննես (25.9.1913, Ախալցխա - 5.4.1990, Երևան). պատմաբան, արևելագետ: Հեղինակել է «Բոգդան Կնունյանց», «Օսմանյան կայսրության անկումը», «Սոցիալական հոգեբանությունը և ցեղասպանությունը» և այլ աշխատություններ:

Ով ով է. հայեր, կենսագրական հանրագիտարան, հ. Ա, Երևան, 2005, էջ 459:

1935 թ․

Լուսինյան Արեգ (20.3.1935, Ախալցխա). երգահան, մանկավարժ: Գրել է 2 սիմֆոնիա, «Միշտ քեզ հետ» օպերետը, դաշնամուրային մանրանվագներ, վոկալ, մանկական երգեր և այլն:

Ով ով է. հայեր, կենսագրական հանրագիտարան, հ. Ա, Երևան, 2005, էջ 486: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 91:

1923 — 1998 թթ․

Խաչվանքյան Կարպ (23.1.1923, Ախալցխա - 29.11.1998, Երևան). դերասան, ռեժիսոր: 1967 թ. ստացել է ՀՀ ժող. արտիստի կոչում, 1998 թ. շնորհվել է Մեսրոպ Մաշտոցի շքանշան: Խաղացել է Ա. Պապայանի «Մեծ հարսանիք», Պսաֆասի «Պահանջվում է ստախոս», Ժ. Անանյանի «Տաքսի-տաքսի» և այլ բեմադրություններում: Նկարահանվել է նաև կինոյում («Պատվի համար», «Ճանապարհ դեպի կրկես»), բեմադրել է Լոուի «Իմ չքնաղ լեդի», Ա. Այվազյանի «Սեր աստղերի տակ» ներկայացումները և այլն:

Ով ով է. հայեր, կենսագրական հանրագիտարան, հ. Ա, Երևան, 2005, էջ 512: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 91-92:

1883 — 1959 թթ․

Կոջոյան Հակոբ. (1883, Ախալցխա - 1959, Երևան). նկարիչ: 1935 թ.-ից ՀԽՍՀ ժողնկարիչ: Գործերը պահվում են Հայաստանի ազգային պատկերասրահում և Կոջոյանի տուն-թանգարանում (տուն-թանգարանը գործում է 1973 թ.-ից) և այլ թանգարաններում:

Մեր անվանի դասախոսները, առաջին մաս, Երևան, 1970, էջ 117-118: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 92:

1932 — 2007 թթ․

Ղազարյան Շահում (22.9.1932, Ախալցխա - 2007, Երևան). ՀՀ վաստակավոր արտիստ: 1981 թ. արժանացել է ՀՀ Պետական մրցանակի, 1999 թ. պարգևատրվել է Մովսես Խորենացու մեդալով: Խաղացել է Հ. Պարոնյանի «Մեծապատիվ մուրացկաններ», Վ. Սարոյանի «Մի գավաթ բարություն», Մ. Գալշոյանի «Մամփրե արքա» և այլ ներկայացումներում: Նկարահանվել է կինոյում («Կյանքի լավագույն կեսը», «Հին օրերի երգը» և այլն):

Ով ով է. հայեր, կենսագրական հանրագիտարան, հ. Ա, Երևան, 2005, էջ 700: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 92:

1909 — 1983 թթ․

Ղանալանյան Արամ (12.02.1909, Ախալցխա - 09.06.1983, Երևան). բանագետ-բանասեր: Հեղինակել է «Հայ շինականի աշխատանքի երգերը» (1937), «Հայկական առածանի» (1951), «Ավանդապատում» (1969) և այլ աշխատություններ:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 92:

1857 — 1947 թթ․

Մալխասյանց Ստեփան (25.10.1857, Ախալցխա - 21.7.1947, Երևան). բանասեր, լեզվաբան, բառարանագիր: Նախնական կրթությունը ստացել է Կարապետյան դպրոցում, ապա ուսումը շարունակել է ռուսական գավառական ուսումնարանում: 1874 թ. ավարտել է և դարձել Էջմիածնի նորաբաց Գևորգյան ճեմարանի առաջին սաներից: Տեսուչ է աշխատել նաև իր ծննդավայրի Կարապետյան դպրոցում: Հեղինակել է «Ուսումնասիրություն Փավստոս Բուզանդի պատմության» (1896), «Գրաբարի համաձայնությունը» (1892), «Հայերեն բացատրական բառարան» 4 հատորով (1944-1945) և բազմաթիվ այլ աշխատություններ:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 92:

1873 — 1952 թթ․

Մանանդյան Հակոբ (10.11.1873, Ախալցխա - 4.2.1952, Երևան). պատմաբան, աղբյուրագետ, բանասեր: Հեղինակել է ավելի քան 100 աշխատություն` նվիրված Հայաստանի հին և միջնադարյան պատմությանն ու բանասիրությանը, սոցիալ-տնտեսական հարաբերություններին, պատմական աշխարհագրությանը, առևտրական ճանապարհներին, վիմագրությանը և այլն:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 92:

1927 — 1995 թթ․

Մանուկյան Մամիկոն (1927-1995). ՀՀ վաստակավոր արտիստ (1972): 1981 թ. արժանացել է ՍՍՀՄ պետական մրցանակի: Խաղացել է Երևանի պատանի հանդիսատեսի և Գ. Սունդուկյանի անվան թատրոնում, նկարահանվել է «Սայաթ-Նովա» և այլ ֆիլմերում:

Ստեփանյան Գ., Կենսագրական բառարան, հ. Բ, Երևան, 1981, էջ 293: Տե՛ս նաև Մաթևոսյան Լ., Ախալցխայի հայկական դպրոցը, Երևան, 2007, էջ 220-222: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 92:

1922 թ․

Մեսչյան Ստեփան (1922, Ախալցխա). 2006 թ. արժանացել է ՀՀ Նախագահի մրցանակին` «Կավային գետնահողերի փորձարարական հոսքաբանություն» աշխատության համար: ՀՀ ԳԱԱ Մեխանիկայի ինստիտուտում հիմնել է գետնահողերի ռեոլոգիայի լաբորատորիաներ: Որդին է ճարտարապետ, կոմպոզիտոր, երգիչ Արթուր Մեսչյանը:

Մաթևոսյան Լ., Ախալցխայի հայկական դպրոցը, Երևան, 2007, էջ 226-228: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 92:

1859 — 1932 թթ․

Սաֆրազյան Ալմա (Գելոյան Վարդանուշ` 8.11.1859, Ախալցխա - 18.11.1932, ք. Աղդաշ). դերասանուհի, թատերական գործիչ: Բեմական գործունեությունը սկսել է Ախալցխայում 1881 թ.: Խաղացել է Օֆելյայի դերը Շեքսպիրի «Համլետ»-ում (Համլետի դերակատարն էր Պետրոս Ադամյանը):

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 92:

Սուջյան Կարո. 1909-1910 թվականներին իր միջոցներով Սուխլիս գյուղի մոտ կառուցել է առաջին էլեկտրակայանը և լուսավորել Ախալցխան:

Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 71: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 92:

Սուրենյանց Տեր-Զաքարյան Հակոբ. հայտնի է եղել որպես եկեղեցական գործիչ և պատմաբան: Հեղինակել է ձեռագրեր և Լազարյան ճեմարանի պատմությանն ու Լազարյանների տոհմագրությանը նվիրված աշխատություններ: Աշխարհահռչակ նկարիչ Վարդգես Սուրենյանցի հայրն է: Քահանայագործել սկսել է Ախալցխայում: 1853-1856 թվականներին Ղրիմի պատերազմի ժամանակ Հակոբ քահանան «...տեղի հայ երիտասարդներից կազմել էր պարտիզանական հեծյալ ջոկատ, ձիերի սմբակներին թաղիք փաթաթած` անաղմուկ անցել էր Ախալցխային մոտեցած թուրքական մի զորամասի թիկունքը, անակնկալ հարձակումով թշնամուն կոտորել ու խուճապի մատնել, քաղաքը փրկել հնարավոր ներխուժումից և իր այդ քաջության համար պարգևատրվել ռուսաստանյան մարտական շքանշանով»:

Հարությունյան Վ., Այս տանն է աշխարհ եկել Սուրենյանցը, «Հայրենիքի ձայն», 1985, N 8, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 92-93:

1860 — 1921 թթ․

Սուրենյանց Վարդգես (27.2.1860, Ախալցխա - 6.4.1921, Յալթա). նկարիչ, թարգմանիչ, արվեստի տեսաբան: Ախալցխայում ապրել է մինչև 1867 թ.: Հեղինակն է «Սալոմե», «Ոտնահարված սրբություն», «Շամիրամը Արա Գեղեցիկի դիակի մոտ», «Զաբել թագուհու վերադարձը գահին», «Հռիփսիմեի վանքը Էջմիածնի մոտ», «Ասպետ կինը» և այլ բազմաթիվ կտավների: Առ այսօր Ախալցխայում պահպանվում է Վարդգես Սուրենյանցի հայրական տունը. «Մեկ հարկանի քարե տուն է` հողածածկ հարթ տանիքով, կամարավոր դուռ ու լուսամուտով»:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 93:

1863 — 1887 թթ․

Վարդանյանց Վարդան աղա. Ախալցխայի բարեգործական ընկերության անդամ, պատվավոր քաղաքացի: Նրա նյութական աջակցությամբ 1863 թ. կառուցվել է Մարդայի Սբ. Նշան Վարդանանց եկեղեցին: Վախճանվել է 1887 թ. ապրիլի 21-ին և ամփոփվել Սբ. Նշան եկեղեցու գավթում:

Հրազն, Նամակ Ախալցխայից, «Արձագանք», 1887, N 15, էջ 226-227: Տե՛ս նաև Նահատակյան Ռ., Ախալցխայի պատվավոր քաղաքացին, «Գարուն», 1988, N 9, էջ 19-20: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 93:

1884 թ․

Օրբելյանով Մ. Արտահան-Թիֆլիս առևտրական ընկերության տնօրեն: 1884 թ. կառուցել է Ախալցխայի առաջին երկհարկանի շենքը, որը խորհրդային տարիներին ծառայել է նախ շրջկոմ, ապա երաժշտական դպրոց:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 93:

1898 — 1976 թթ․

Ֆանարջյան Բարդուղիմեոս (1.9.1898, Ախալցխա - 9.4.1976, Երևան). Հայաստանի ռենտգենառադիո-ուռուցքաբանական ծառայության հիմնադիրն է:

Մեր անվանի դասախոսները, առաջին մաս, Երևան, 1970, էջ 260-261: Տե՛ս նաև Կանցյան Լ., Լույսի և հույսի կանթեղներ, Երևան, 2003, էջ 31-37: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 93:

1846 թ․

Ախալցխացիներն այլուր.Կարինի Սբ. Աստվածածին եկեղեցու մուտքերից մեկի «...թեւերուն վրայ գտնուած հրեշտակաձեւ արոյրէ զարդերուն վրայ փորագրուած կը տեսնենք...». Յիշատակ է ախլցխացի յուստայ Կարապետ մհսի. Գալուստեան, 1846: Յիշատակ է ախլցխացի մախաթչի Կարապետ Նազարէթեան, 1846:

Քօսեան Յ., Բարձր Հայք, հ. Ա, Վիեննա, 1925, էջ 152: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 93:

Վերաբնակեցում

Ռուսական կայսրությունն իր սահմանները դեպի հարավ ընդարձակելուն զուգահեռ ջանում էր պատերազմների հետևանքով ամայացած նորանվաճ երկրամասերում հաստատել քիչ թե շատ հուսալի և ստեղծագործ բնակչություն: Սույն ծրագրի շրջանակներում արդեն ԺԸ դարի երկրորդ կեսին ռուսական իշխանությունները քայքայել էին Ղրիմի հայկական հզոր գաղութը և թերակղզու բազմահազար հայերին փոխադրել Դոնի գետաբերանին հարող առափնյա ճահիճները (հետագայի Նոր Նախիջևանն ու հարակից գյուղերը), իսկ Ղուբա-Շիրվանի հայությանը տեղ էր հատկացվել Հյուսիսային Դաղստանի կիսաանապատները և Կուբան-Թերեքյան միջասահմանը (Ղզլար, Եդեսիա, Մոզդոկ, Մաջառ և այլ բնակավայրերը):

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 48:

Ռուս-թուրքական հերթական պատերազմը ռուսներին կանգնեցրել էր ծանոթ կացության առջև. մի կողմից կայսրությանն էր անցել պատերազմի հետևանքով ավերված և մեծ մասամբ փախուստի մատնված բնակչությամբ Ախալցխայի փաշայության ընդարձակ երկրամասը, որը ռուսական իշխանությունները ցանկանում էին բնակեցնել տերության նկատմամբ համակրանք տածող և վստահելի ազգաբնակչությամբ, մյուս կողմից առկա էր օսմանցիներին վերադարձվելիք գավառների հայ բնակչության ընդհանուր անհանգստությունը: Վերջիններս, պատերազմի ընթացքում չեզոք դիրք գրավելու փոխարեն, անխոհեմաբար և բացահայտ կերպով ռուսների կողմն անցնելով, պատերազմի ավարտից հետո, ըստ էության, իրենց դավաճանական արարքի համար հնարավոր խստությունների և պատժի ենթարկվելու կանխատեսումով հակված էին գաղթի` դրանով իսկ պարարտ հող դառնալով ռուսական ծրագրերի իրագործման համար. «...տաճկահայոց գաղթականութեան միտքը ներշնչողը եղաւ նոյն իսկ Պասկևիչը: Չնայելով, որ կոմսը առհասարակ շատ չէր համակրում հայերին, իսկ Ներսէսի պատճառով մինչև անգամ հակակրութիւն էր զգում դէպի յիշեալ ազգութիւնը, այնուամենայնիւ նորան շատ հաճելի թուացին օսմանեան հպատակ հայք: Նա իւր աչքով տեսաւ հայերի թէ արիութիւնը և թէ ջանասիրութիւնը: Շնորհիւ տեղացի հայ երկրագործների նորա զօրքերը երկու տարի կերակրվում էին նոցա հացով, առանց որոյ ռուսները չպիտի կարողանային այնպիսի արագութեամբ յառաջ ընթանալ: Նա տեսաւ նմանապէս, թէ որպիսի ընդունակութեամբ ծաղկացնում էին արհեստները քաղաքացի համեստ հայք: Ունենալ մի այդպիսի ժողովուրդ, որոնք կարող էին գալ և ծաղկացնել Կովկասի ամայի տեղերը,– ահա Պասկևիչի այն ցանկութիւնը, որի իրագործմանը նա հետամուտ էր տակաւին օսմանեան պատերազմի սկզբներից: Շարունակ արծարծելով այդ միտքը, սպարապետը յետաձգում է գաղթականութեան խնդիրը մինչև հաշտութեան օրը, վախենալով, որ չլինի թէ հայք դեռ կռուի ժամանակ դուրս գան Արզրումի հեռաւոր երկրներից և ռուսական զօրքը մնայ այնտեղ շրջապատուած թշնամութեամբ նայող մահմեդական տարրով»:

Երիցեանց Աղ., Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունը և Կովկասի Հայք, մասն Ա (1800-1832), Թիֆլիզ, 1894, էջ 432-433: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 48:

Անտարակույս, ռուսական կողմն առավելագույնս օգտագործում էր օսմանահպատակ քրիստոնյաների կրոնական զգացումները և բազմազան միջոցների ներգործությամբ հենվում ծրագրին հաջողություն խոստացող ազդեցիկ անձերի վրա. «...ճեներալ Բասգեւիչ գուցէ Ռուսիոյ հարաւային կողմանց անբնակ գաւառները բնակիչներով լեցնելու եւ այն կողմերը բարգաւաճեցնելու դիտմամբ, թէ մեծամեծ խոստումներով եւ թէ սպառնալիքով ալ համոզելով եւ դրդելով զՀայերը ի գաղթականութիւն կը շարժէ, որոնք երկու ազդեցիկ անձանց` էջմիածնականաց Կարապետ Առաջնորդի եւ Կաթողիկէ Մխիթարեան ուխտէն Սէթեան Հ. Եփրեմի յորդորանքէն եւ քիչ մ’ալ էջմիածնական գռեհիկ երիտասարդաց ցոյց տուած անտեղի վարմունքներէն ստիպուած, ոչինչ գնով ծախելով իրենց շարժական ինչքը, անշարժները անտերունչ վիճակի մեջ թողլով, բիւրաւոր ընտանիքներ Կարնոյ, Բասենի, Ալաշկերտի, Թորթումի եւ այլ գաւառներէն կը գաղթեն Լոռի, Շիրակ եւ Ախալցխայի կողմերը»:

Քօսեան Հ., Բարձր Հայք. Կարին քաղաքը, հ. Ա, Վիեննա, 1925, էջ 435-436: Տեղեկությունը վերցրած է Կարնո կաթողիկե առաջնորդ Ստեփանոս Մելիքսեդեկյանի կենսագրականից: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 48:

1829 թ․

Արդեն 1829 թ. հոկտեմբերի 10-ին Պասկևիչը գրություն է հղում Նիկոլայ Ա թագավորին Թուրքիայի տիրապետության ներքո գտնվող հայերից 10000 ընտանիքի Ռուսաստանի տարածքում բնակության տեղ հատկացնելու առաջարկով. «Այն ընտանիքների թիվը, որոնց անխուսափելի վտանգ է սպառնում, կարող է հասնել մինչև 10 հազարի: ...մի թույլ տվեք, որ օսմանցիների ինքնիշխանությունը վրեժ լուծի նրանցից այն հավատարմության համար, որ նրանք ցույց տվին Ռուսաստանին»: Նիկոլայ Ա, գաղթեցնելու ծրագրին հավանություն տալով, նոյեմբերի 10-ին առաջարկում է նաև «...մեր նոր սահմանների պաշտպանության համար» նրանց մի մասին բնակեցնել Ախալցխայում և նրա մերձակայքում:

Дарбинян М., Новые документы о переселении персидских и западных армян в 1828-1830 гг, «ԲՀԱ», 1977, ¹ 3, էջ 12 (բնագրում` “Число семейств сих, которым угрожают неизбежные опасности, может простираться до 10-ти тысяч. ...недопустить совершиться, чтобы самовластие оттоманов мстило им за ту привязанность, какую оказали они к России”¤: Տե՛ս նաև Դարբինյան Մ., Էջեր Ախալցխայի և Ախալքալաքի հայերի 1829-1830 թթ. գաղթի պատմությունից, «ԲԵՀ», 1973, N 2, էջ 213: Գեղամեանց Ե., Պատմական քաղուածքներ, «Հովիւ», 1908, N 36, էջ 570: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 48-49:

Զավիլևսկու գլխավորությամբ ստեղծվում է Թուրքիայից քրիստոնյաների տեղափոխության համար հատուկ կոմիտե:

Тунян В., Проекты экономического освоения Закавказья (1826-1834), «ԼՀԳ», 1989, N 12, էջ 19: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 49:

Հայերի անխոհեմ և կարճատես առաջնորդների շրջանում գաղթելու գայթակղություն առաջ բերելու նպատակով ռուսների գործադրած ջանքերն անմիջապես տալիս են իրենց պտուղները. «...Կարին քաղաքի առաջնորդ Կարապետ արքեպիսկոպոսը խնդիր տուեց գլխաւոր սպարապետին հրաման տալու, որպէսզի ժողովուրդը գաղթէ ռուսաց կայսրութեան սահմանները, նոյնպիսի խնդիր տուին նաև կաթոլիկ հայերը իրանց վարդապետի ձեռքով: Կարնեցիների թիւը 3000 տուն էր, իսկ կաթոլիկներինը 300, բացի գիւղացիներից: Չորս օրից յետոյ սպարապետը իրաւունք տուեց, որ ցանկացողները կարող են գաղթել և պատուիրեց միանգամայն, որ ամենքը միասին չշտապեն, որպէսզի ցրտից առանց օթևանի չնեղանան, այլ քիչ քիչ գաղթեն, քանի որ ռուսաց զօրքը դեռ ութն ամիս մնալու է այնտեղ...: Եւ այսպէս 1829 թուի հոկտեմբերի 14-ին թողին իրանց հայրենիքը և սկսան քաղաքից հեռանալ...: Յիշեալ խմբի գնալուց յետ` ձմեռուայ խստութիւնը հասնելուն պէս դադարեցին ճանապարհորդութիւնները, և ամենայն մարդ սկսաւ հանդարտ մտածել տեղափոխութեան տեղերի ու հանգամանքների մասին, գրեթէ բոլոր ժողովուրդը, քաղաքացիք և գիւղացիք իրանց անունները արձանագրել տուին Բանգրատև զօրավարին և նա հայերին ու կաթոլիկներին ցոյց տուեց գլխաւոր սպարապետի ուղարկած թղթի պատճէնը, որի մէջ նշանակուած էր այն տեղերի անունները, ուր կարելի էր ժողովրդին փոխադրել. և առաջարկեց ազատ կերպով ընտրել որն էլ կամենան: Կարապետ արքեպիսկոպոսը իւր 38 պատուաւոր ազգայիններով ստորագրութեամբ խնդրեց Ախալցխան, նոյնպէս կաթոլիկներն էլ բազմիցս խորհուրդ անելով ընտրեցին իրենց համազգիներից չբաժանուիլ, և յօժարեցան Ախալցխա տեղափոխուել, որպէս զի փոքրաթիւ լինելով օտարութեան մէջ չդժուարանան ապրել, մանաւանդ որ կրօնի խտրութիւնը ամենևին չէ վնասում «քաղաքական բարեզարդութեանց». և նոցա վարդապետները այս բանը յայտնեցին Բանգրատև գեներալին...: Կարապետ արքեպիսկոպոսն էլ երեք մարդ ուղարկեց զննելու քաղաքի և շրջակայ գաւառների գիւղերը: Ուղարկած դեսպանները յետ դարձան, և բարի համբաւ բերին տեղի մասին, տեղի դրութեան նկարներով, որը տեսան Բանգրատևի մօտ և շատ գովասանքներ լսեցին ցանկացած տեղի մասին. շուտով Բանգրատևը հրատարակեց հայոց ազգի ամեն մի դասակարգի մէջ, որ գարնան բացուելուն պէս պատրաստ լինին ճանապարհ ընկնելու»:

Աղանեանց Գ., Կարնոյ գաղթը, «Արձագանք» 1891, N11, էջ 166: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 49:

Հարկ է խոստովանել, որ Օսմանյան տերության ներսում քրիստոնյա բնակչության նկատմամբ առկա կրոնական որոշ սահմանափակումներն ու անհանդուրժողականության դրսևորումները, այնուամենայնիվ, հայրենիքը զանգվածաբար լքելու լուրջ դրդապատճառ չէին կարող դառնալ: Այդ անելու համար, ըստ էության, հարկ էր կազմակերպել նրբորեն քողարկված դավադրություն: Թերևս այստեղ է, որ չկա ոչ մի զորեղ կռվան` հակադարձելու թուրք հեղինակի այն պնդմանը, թե գաղթը կատարվել է «...ոչ թե անտանելի թրքական դժոխքից ազատվելու նպատակով, այլ ռուսների «կեղծ քարոզչության» հետևանքով»:

Զուլալյան Մ., Էնվեր Կոնուկչու. Էրզրումը սելջուկներից մինչև Հանրապետությունը (գրախոսություն), «ՊԲՀ», 1997, N 1, էջ 267: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 49:

1829 թ․

Ախալցխայում բնակություն հաստատած ընտանիքներին էլ Հայոց մարզային վարչությունը հատկացնում է բամբակ 1829 թ. համար:

Тунян В., Проекты экономического освоения Закавказья (1826-1834), «ԼՀԳ», 1989, N 12, էջ 19: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 55:

Քահանա

Նշյալ ենթադրությանը համակարծիք հետազոտող Զագուրսկին հավելել է. «Դատելով ակադեմիկոս Բրոսեի հավաքած հին արձանագրություններից` կաթողիկեության սկիզբն Ախալցխայում պետք է համարել ԺԳ դարի վերջը: Նույն այդ արձանագրություններից պետք է ենթադրել, որ կաթողիկե համայնքն Ախալցխայում սկզբնավորել են հայերը: Այս ենթադրության օգտին է նաև այն հանգամանքը, որ Ախալցխայի կաթողիկե եկեղեցիներում ծիսակատարությունը կատարվել և այժմ էլ կատարվում է հայոց լեզվով: Բացի այդ` ծեսերն ու որոշ տոները համընկնում են հայ-գրիգորյանական եկեղեցու ծեսերին և տոներին»:

Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 16 (բնագրում` “Судя по старинным надписям, снятым академиком Броссе, начало католичества в Ахалцыхе нужно отнести к концу XIII в. Судя по этим-же надписям, нужно предположить, что начало ахалцихской католической общине положили армяне. В пользу этого предположения говорит и то обстоятельство, что богослужение в ахалцихских католических церквах совершалось и совершается по настоящее время на армянском языке. Кроме того, посты и некоторые праздники совпадают с постами и праздниками армяно-григорианской церкви”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 149:

13 — 15 դդ․

Տեղին է նկատել, սակայն, որ քաղաքի մի քանի եկեղեցիների որմերի հայերեն միջնադարյան վիմագրերի առկայությունը, ըստ էության, սոսկ փաստում է ԺԳ-ԺԵ դարերում տեղում հայ առաքելական բազմամարդ համայնքի գոյությունը և որևէ կերպ չի առնչվում դարեր անց այդ եկեղեցիներից մի քանիսի` հայ կաթողիկե համայնքին անցած լինելու խնդրի հետ: Այլ խոսքով` հայ-առաքելական հին եկեղեցիներից մի քանիսի` ԺԸ դարում հայ կաթողիկե համայնքին պատկանելու հանգամանքը նույնիսկ մեծ ցանկության դեպքում չի կարող փաստարկ դառնալ կաթողիկե քարոզչության թափանցումն Ախալցխա ԺԳ դար հասցնելու համար: Ընդհակառակը, ինչպես ստորև կտեսնենք, ԺԸ դարում կաթողիկե դարձած հայերը սոսկ կարողացել են տիրապետել հնուց ի վեր գոյություն ունեցող և իրենց իսկ առաքելադավան նախնիների ձեռքով կառուցված քաղաքի հայ առաքելական եկեղեցիներից մի քանիսին:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 149-150:

1760 թ․

1760-ական թվականներին Ախալցխայում ավելի ու ավելի տարածում գտնող կաթողիկե քարոզչության դեմ պայքարի ընթացքում Սիմեոն կաթողիկոսն ակնկալել էր հայ կաթողիկեներին անցած քաղաքի հայոց եկեղեցիների վերադարձ դրանք կառուցած իսկական տերերին. «Եվ երեք եկեղեցիները, որ կան Ախալցխայում, հանձնվեն հայ քահանաներին...»:

Սիմեոն կաթողիկոս Երևանցի, Ջամբռ, Երևան, 2003, էջ 345: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 150:

1787 թ․

Առանց եկեղեցու անվան մասնավոր հիշատակման Ախալցխայում քահանայագործել են նաև ներքոհիշյալ հոգևորականները. 1787 թ. հիշվում է տեր Սահակ քահանան:

Դիվան Հայոց Պատմության, նոր շարք, գիրք առաջին, հ. Բ, Երևան, 2003, էջ 235: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 149:

1876 թ․

1876 թ. քաղաքում քահանայագործած քահանաների թվում եղել են Եղիա ա. քահ. Համբարձումյանցը, Մարտիրոս Մեծատունյանցը, Թադեոս Տեր-Վարդանյանցը, Կարապետ Տեր-Գրիգորյանցը, Համբարձում Ջրպետյանցը:

1895 թ. Կ. Տեր-Գրիգորյանցին շնորհվել է ավագ քահանայի կոչում («Արարատ», 1895, էջ 316): «Արարատ», 1876, նոյեմբեր, էջ 433: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 148-149:

1876 թվականին կազմված մեկ այլ վավերագիր մեզ է փոխանցել Ախալցխայում քահանայագործած հոգևորականների առավել ամբողջական ցանկ` Եղիա ավագ քահանա Համբարձումյանց, Գևորգ Գրիգորյան, Աբրահամ Ղազազյանց, Հովհաննես ավագ քահանա Տեր-Մարգարյան, Հովհան Հարոյանց, Մարտիրոս Մեծատունյանց, Մեսրոպ Կանցյանց, Համբարձում Ջրպետյանց, Կարապետ Տեր-Գրիգորյանց, Կարապետ Տեր-Մարտիրոսյանց, Հովհաննես Կարապետյան, Մկրտիչ Մխիթարյանց, Գրիգոր Վանանդյանց, Թադեոս Տեր-Վարդանյանց, սարկավագ Խաչատուր Տեր-Մկրտչյան, դպիրներ` Մարկոս Գասպարյան, Հովհաննես Հակոբյան, Մկրտիչ Բարաղամյանց, Ղազարոս Բաղդասարյանց, Տիգրան Սիսակյանց, Գարեգին Ղազազյանց, Հարություն Տեր-Մկրտչյան և Մկրտիչ Գայֆեճյանց:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 15: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 149:

1883 թ․

1883 թ. քաղաքի հայ առաքելական համայնքն ուներ 18 քահանա և 7 հոգևոր ստորին պաշտոնյա:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 30-31: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 149:

1900 թ․

1900 թ. հուլիսի 2-ին Սբ. Ստեփանոս եկեղեցու օծման հանդեսի սպասավորներ են հիշվում Կարապետ ավագ քահանա Տեր-Գրիգորյանցը, Գ. քհն. Սիսակյանցը և Մինաս քհն. Ազնավուրյանցը:

«Նոր-Դար», 1900, N 125, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 149:

1905 թ․

1905 թ. քաղաքի հայ առաքելական համայնքն ուներ 4 քահանա:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 148, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 149:

1909 թ․

1909 թ. Ախալցխայի հայ առաքելական հոգևորականների կազմում էին Աբրահամ Տեր-Աբրահամյան Ղազազյանցը (1895 թ. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի կոնդակով պարգևատրվել է կամիլավկայով), Ներսես Տեր-Եղիայան Համբարձումյանցը, Գևորգ Կարապետյան Սիսակյանցը, Մինաս Հարությունյան Ազնավուրյանցը և Կարապետ Տեր-Կարապետյան Տեր-Մարտիրոսյանցը:

«Արարատ», 1895, էջ 316: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 764, թ. 171-172: Տե՛ս նաև ֆ. 53, ց. 1, գ. 566, թ. 16: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 149:

1918 թ․

1918 թ. հունվարին հիշվում է Մինաս քահանա Ազնավուրյանցն ի հիշատակ իր հանգուցյալ հոր` Մկրտիչ Ազնավուրյանցի` Կարապետյան և Եղիսաբեթյան դպրոցներին 100 ռուբլի փոխանցելու առնչությամբ:

«Շարժում», 1918, N 2, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 149:

18 դ․

Սկսած առնվազն ԺԸ դարի կեսերից` Ախալցխայի հայ կաթողիկե համայնքի տիրապետությանն անցած երեք եկեղեցիներն էլ շատ ավելի վաղ (ըստ վիմագրերի` առնվազն ԺԳ դարի վերջ) հիմնադրված կառույցներ էին: Սույն փաստի վրա հենվելով` Մ. Բրոսեն եզրակացրել է, որ կաթողիկե քարոզչությունը Ախալցխա թափանցած պետք է լիներ արդեն ԺԳ դարի վերջերին. «Ես չգիտեմ մի հեղինակի, որը մանրամասներ հաղորդած լինի Ախալցիխեի կաթոլիկական հնությունների մասին, ոչ էլ գիտեմ այդքան վաղ դարաշրջանում հռոմեական պաշտամունքի զարգացման պատճառները...: Կաթոլիկության ներմուծումը Վրաստան և վերոհիշյալ եկեղեցիների հիմնումը, հնարավոր է, որ այս փորձերի պտուղներն են»:

Rapports (II) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie executé (en 1847-1848) par M. Brosset, livre 2, St-Pb., 1850, էջ 143 (բնագրում` “Je ne sache pas qu’aucun auteur ait donné de détails sur les antiquités catholiques d’Akhal-Tzikhé, ni sur les causes de ce développement du culte romain à une époque si reculée... L’introduction du catholicisme à Akhal-Tzikhé, la fondation des églises sus-mentionnées, sont peut-être le fruit de ces tentatives”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 149:

Կառուցապատում
1829 — 1830 թթ․

Մինչև 1829-1830 թվականներն Ախալցխայում գոյություն ուներ միայն հին` Ռաբաթ կոչված թաղամասը, հետևաբար մինչ այդ զանազան հեղինակների մոտ առկա քաղաքի նկարագրությունները վերաբերում են սոսկ նշյալ թաղամասին:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 66:

Քաղաքի կառուցապատման ձևն ու առանձնահատկություններն ուշադրության արժանացրած առաջին հեղինակներից մեկը 1640 թ. նկատել է. «Բերդում մոտ 1100 հողածածկ, առանց այգիների ու պարտեզի տներ կան: Մի դարպասը բացվում է դեպի արևելք, մյուսը` արևմուտք: Ունի 28 մեհրաբ...: Այս քաղաքում կապարով ծածկված շինություններ չկան»:

Թուրքական աղբյուրներ. Էվլիյա Չելեբի, հ. Գ, թարգմանություն բնագրից, առաջաբանը և ծանոթագրությունները` Ա. Խ Սաֆրաստյանի, Երևան, 1967, էջ 111: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 66:

1820 թ․

Նկարագրական ավելի մանրամասներ է հաղորդում 1820 թ. քաղաք այցելած ճանապարհորդը. «Քաղաքը գտնվում է մի բլրի լանջին և մի հովտում, որն աջ կողմում հատում է նույնանուն գետը. այն սկիզբ է առնում Աշիկ-Բաշի լեռներից և խառնվում է... Կուրին: Նրա աջ ափը գեղեցկացնում են անսահման այգիները: Այնտեղ դեռ երևում են Սուլեյման անունով մի փաշայի պալատի ավերակները: Սուլեյմանը ապստամբել էր իր տիրակալի դեմ և երկար ժամանակ պաշտպանվելուց հետո զոհվել: Բուն քաղաքը շրջապատված է խրամներով, երկու շարք ատամնավոր պարսպով, որի կողքերին կան քառակուսի և կլոր աշտարակներ: Քաղաքի վրա բարձրանում է մի բերդ: Կառավարչի պալատի մոտ կա մի գեղեցիկ մզկիթ»:

Chevalier Gamba, Voyage dans la Russie méridionale et particulièrement dans les provinces situées au-delà du Caucase, fait depuis 1820 jusqu’en 1824, Paris, 1826, t. I, էջ 402 (բնագրում` “Elle est située sur le penchant d’une colline et dans un vallon, coupé à droite par une rivière qui porte son nom, et, prenant sa source dans les montagnes d’Achik-Bach, mêle ses eaux... au Cyrus. Sa rive droite est embellie par une infinité de jardins. On y voit encore les débris du palais d’un pacha nommé Suleyman, qui, s’étant révolté contre son souverain, s’y défendit longtemps, et enfin succomba. La ville proprement dite est entourée de fossés, et d’un double rang de murailles crénelées et flanquées de tours carrées et rondes; un fort la domine. Auprès du palais du gouverneur est une belle mosquée”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 66:

1820 թ․

Տակավին օսմանյան տիրապետության տակ գտնվող ասիական քաղաքներին բնորոշ տեսք և կառուցապատում ունեցող Ախալցխայի հին կամ Ռաբաթ կոչված թաղամասի վերաբերյալ 1820-ական թվականների վերջերին վկայվել է. «Ախալցխայի ամենամեծ տրամագիծն արևելքից արևմուտք չի գերազանցում 600 սաժենը, իսկ փոքրը` հյուսիսից հարավ` մինչև 400 սաժեն: Չնայած բնակչության զբաղեցրած այդքան փոքր տարածությանը` այն իր մեջ ներառում էր մինչև 4500 տուն` կառուցված այնքան կիպ, որ քաղաքը չուներ ո՛չ հրապարակներ, ո՛չ փողոցներ, իսկ մեկը մյուսի վրա կախված տները միմյանցից առանձնանում էին միայն ոչ մեծ նրբանցքներով, որոնք լեռնային կածանների նման ձևավորում էին ներքին հաղորդակցությունը...»:

Ушаков Н., История военных действий Азиатской Турции в 1828 и 1829 годах, часть первая, СПБ, 1836, էջ 285-286 (բնագրում` “Наибольший поперечик Ахалцыха, от востока к западу, не превышал 600 сажень, а меньший, от севера к югу, имел их до 400. Столь малозначительное пространство населения заключало в себе однако же до 4500 домов, отстроенных с такою теснотою, что город не представлял ни площадей, ни улиц, и жилища, висящие одно над другим, разделялись только небольшими переулками, которые подобно узким горным тропинкам, образовали внутреннее сообщение): Տե՛ս նաև Марутян А., Город Ахалцха. Вопросы этнической истории и традиционного жилища, «ԼՀԳ», 1990, N 6, էջ 25: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 66-67:

1828 թ․

1828 թ. ականատեսը քաղաքի կառուցապատման առնչությամբ նշել է. «Ախալցխայի բնակչության մեծամասնությունը տեղաբաշխված էր երկու ձորակների միջև, և այստեղ գլխավորապես բնակվում էին հիմնադիրների բնիկ հետնորդները: Արևելյան ձորակը կտրում էր քաղաքային շինությունների գրեթե հինգ մասը, իսկ արևմտյան ձորակը բաղկացած էր ոչ ավելի քան երկու թաղամասից, որոնք հավասար էին, ինչպես հյուսիսային կողմը...»:

Ушаков Н., История военных действий в Азиятской Турции в 1828 и 1829 годах, Варшава, 1843, ч. 1, с. 285 (բնագրում` “Самое большое население Ахалцыха заключалось между двумя оврагами; и здесь преимущественно обитали коренные потомки его основателей. Овраг восточный отрезывал почти пятую долю городских жилищ, а овраг западный не более двух кварталов, которые, равно как и северная сторона...”). Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 67:

1833 թ․

Այլ հեղինակի գրչին պատկանող 1833 թ. նկարագրության մեջ կարդում ենք. «Թուրքերի ժամանակ քաղաքի անկանոն, ցածր, հողե տանիքներով տները ցրված կամ, ավելի շուտ, անկանոն կուտակված էին բազմաթիվ ալիքաձև բլուրների լանջերին, Փոցխովի ձախ ափին, պիրոքսենային ծիրանաքարի բազմաթիվ ժայռերի վրա, որոնց ստորոտը ողողում էր գետը»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 257 (բնագրում` “Du temps des Turcs, ses maisons irrégulières, basses, recouvertes de terre, étaient semées ou plutôt entassées sans ordre sur les pentes et revers de plusieurs collines ondulées, accolées sur la rive gauche du Poskho, à plusieurs jets de porphyre pyroxénique, dont la rivière baignait le pied”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 67:

1830-ականներին մեկ այլ հեղինակ հավելել է. «...գտնվում է կավե բավական ուղղաձիգ լեռան լանջին` մինչև Փոցխով գետը: Շինությունները որևէ ուշադրության ենթակա չեն, քանի որ քաղաքի մեծ և լավագույն մասը բոլորովին ավերված է և ոչնչացված ռուսական զորքերի պաշարման և աջար փաշայի հարձակման ժամանակ»:

Обозрение Российских владении за Кавказом. Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, СПБ, 1836 (էջ 218 (բնագրում` “Старый город расположен по скату довольно крутой глинистой горы до реки Посхо. Строения не заслуживают ни какого внимания, потому что большая и лучшая часть города совершенно раззорена и уничтожена осадами во время взятия русскими войсками и при нашествии адарсого паши”). Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 67:

Հայտնի է, որ քաղաքն իրենց ձեռքում պահելու ապագա ռազմավարական նկատառումներով իշխանությունները բոլորովին քանդել էին ամրոցամերձ շինությունները. «Այն տները, որոնք կառուցվել էին ամրոցի շուրջը, մեծ չարիք դարձան ռուսների համար, քանի որ թուրքերը այնտեղ էին տեղավորվել՝ պաշարվածների վրա կրակելու համար: Երբ նրանք հեռացան, ռուսները ստիպված եղան մաքրել տեղանքը` վերացնելով ամրոցի շուրջը եղած բոլոր տները և ավերակները: Այդ ժամանակ այլ հատակագիծ կազմեցին, որպեսզի քաղաքը տեղափոխեն Փոցխովի աջ ափը: Այնտեղ տարածքներ հատկացրին Կարսից և Էրզրումից փախած հայերին, և երբ ես 1833 թ. եկա այդտեղ, արդեն մի մեծ թաղամաս կառուցված էր նրանց համար»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 260 (բնագրում` “Les maisons qu’on avait ménagées autour de la forteresse, causèrent beaucoup d’embarras aux Russes, parce que les Turcs s’y logèrent pour tirer sur les assiégés. Quand ils furent partis, on fut obligé de nettoyer la place, en rasant tout ce qu’il y avait de maisons et de ruines autour de la forteresse. On fit alors un nouveau plan pour transporter la ville sur la rive droite du Poskho. On y assigna des terrains aux Arméniens qui s’enfuyaient de Kars et d’Arzeroum, et quand j’y arrivai en 1833, un vaste quartier était déjà achevé”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 67:

1872 թ․

Ինչպես երևում է հետագա հաղորդումներից, հին քաղաքի մի նշանակալի մասը, այնուամենայնիվ, անձեռնմխելի էր մնացել, քանի որ շուրջ 40 տարի անց (1872 թ.) նշվել է. «Բերդին... կից է հին քաղաքը: Նրանում շինությունները մեծ մասամբ հյուղակներ են... այստեղ նույնպես հարկ է շրջել մի քանի հարկանի դարավանդաձև շինությունների, այլ հյուղակների համար հիմք ծառայող տանիքներով, և այստեղ նույնպես հաճախ հանդիպող փոքր բացվածքով ծխնելույզները ճամփորդին մշտապես հիշեցնում են, որ քայլում է ոչ թե հրապարակով, նրբանցքներով, այլ տների տանիքներով: Անհարթ տեղանք զբաղեցնող հին քաղաքը ձգվում է արևմուտք-արևելք ուղղությամբ: Այդ ուղղությամբ էլ ընդհանրապես ցածրանում է տեղանքը` զբաղեցնելով քաղաքի նշյալ հատվածը»:

Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 15 (բնագրում` “К крепости... примыкает старый город. Постройки в нем по большей части ветхи... здесь тоже приходится странствовать по несколько-этажным террасообразным постройкам, по крышам саклей, служащих основою для других саклей; и здесь тоже попадающийся часто маленькие отверзтия для выхода из саклей дыма постоянно напоминают путнику, что он прогуливается не по площади, не по переулкам, по а крышам домов... Старый город, занимаюший взволнованную местность, расположился по направлению от запада к востоку. В этом направлении понижается вообще и местность, занимаемая означенною частью города”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 67:

Այլ հեղինակի` նույն թվականին (1872 թ.) տրված նկարագրությունն ավելի է ամբողջացնում պատկերը. «...գտնուած շինութիւնները ասիական շինութեան տպերն են, տներն շինուած են անկարգ և անկանօն կերպով, փողոց էլ եթէ կայ այնքան նեղ և ծուռումուռը, որ անցնողը չէ գիտում ուսկից եկաւ և ուր է գնում: Սովորաբար մէկ տան կտուրը մին ուրիշ տուն է կազմում: Այս մասը առհասարակ կեղտոտ և մթնոլորտը ապականող մասն է քաղաքի: Բարձր ժայռերի վերայ գետի եզերքում այս տեղ գտնուում է և Ախալցխայի բերդը»:

Գեղամեանց Յ., Նամակ Ախալցխայից, «Մշակ», 1872, N 23, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 68:

1878 թ․

Կառուցապատման առումով հին քաղաքամասի վիճակն անփոփոխ էր նաև 1878 թ. «Հին քաղաքը տեղադրված է ամֆիթատրոնաձև լեռան զառիվայրին, այնպես որ մի տան տանիքը մյուսի համար ծառայում է հարթակ, որտեղ կարելի է հասնել զանազան ոլոր-մոլոր արահետներով...»:

Сегаль И., Очерки Кавказских городов: город Ахалцих, “Обзор”, 1878, N 222, с. 1 (բնագրում` “Старый город расположенный амфитеатром на покатости горы так, что крыша одного дома служит в то же время террасой другому, к которому можно добраться чуть-ли не ползком по различным зигзагообразным тропинкам...”). Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 68:

1878 թվականին նշվել է, որ քաղաքի «Տների առավել մեծ մասը կառուցված էր քարից: Դրանց հիմնական մասը, աննշան բացառություններով, երկհարկ էր, ըստ էության` միահարկ: Փողոցների թիվն Ախալցխայում 48-ն էր, հրապարակները` 5 և կամուրջները` 6»:

Сегаль И., Очерки Кавказских городов: город Ахалцих, “Обзор”, 1878, N 223, էջ 1 (բնագրում` “Самое большое число домов выстроено из камня. Почти бсе они, за исключением самаго незначительнаго числа двухэтажных, суть одноэтажные. Улиц в Ахалцихе 48, площадей 5 и мостов 6”). Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 68:

1890 թ․

1890 թ. այցելուն նշել է. «Հին թաղերի վրա բարձրանում է բերդը, որն այսօր հիվանդանոցի է վերածված: Այդ թաղերն առանձնանոււմ են իրենց կիսագետնափոր և կիսավեր տներով, որոնք գտնվում են մի բլրի վրա...: Այդտեղ են բնակվում վրացիները, մուսուլմանները և հրեաները»:

Madame B. Chantre, A travers L’Arménie Russe, Paris, 1893, էջ 340 (բնագրում` “Les vieux quartiers, que domine la forteresse, aujourd’hui transformé en hôpital, se distingent par leurs maisons à demi souterraines et en partie ruinées, étagées contre une colline... C’est là qu’habitent les Géorgiens, les Musulmans et les Juifs”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 68:

1840 թ․

1840-ական թվականների վերջերին նշվել է. «Ախալցիխեն ամբողջովին կառուցված է եղել բերդի կանոններով, մի գետի ձախ ափին: Քաղաքի անունը անցել էր նաև գետին: Այն այսօր բաժանված է երկու առանձին մասերի` հին քաղաքը` մի փոքր հեռու պարիսպներից` հրեական թաղամասով, որն ամբողջովին թաքնված է լեռան ծալքում, և նոր քաղաքը, որը հնի հետ միանում է փայտե կամրջով»: Նոր թաղամասն արդեն ուշադրություն էր գրավում` որպես ավելի բարեշեն մաս. «Մյուս ափին նոր քաղաքն է` իր գեղեցիկ եվրոպական տներով, շուկայով և վարչական շենքերով»:

Rapports (II) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie executé (en 1847-1848) par Brosset M., livre 2, St-Pb., 1850, էջ 118 (բնագրում` “Akhal-Tzikhé, construit autrefois tout entier sous le canon de la citadelle, sur la gauche d’une rivière à qui elle donnait son nom, se compose aujourd’hui de deux parties distinctes: la vieille ville, qui est un peu éloignée des remparts, avec le quartier juif, tout entier caché dans un pli de la montagne, et la nouvelle ville, commuiquant à l’ancienne par un pont de bois”): Brosset M., նշվ. աշխ., էջ 119 (բնագրում` “Sur l’autre rive est la nouvelle ville, avec ses jolies maisons européennes, son bazar et toutes les administrations”):

1872 թ․

1872 թ. Ախալցխայի` արդեն շուրջ 40-ամյա թաղամասն այցելուին ներկայանում է հետևյալ կերպ. «Ճարտարապետության տեսանկյունից հին քաղաքամասի նկատմամբ քաղաքի նոր մասն ունի անվիճելի առավելություններ: Վերջին ժամանակներում հայտնվել են բավականին բարեկարգ տներ: Սակայն տների մեծ մասն ունի ասիական տեսք»:

Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 21 (բնագրում` “В архитектурном отношении новая часть города имеет неоспоримое преимущество пред старою. В последнее время явились довольно порядочные дома. Но большинство домов имеет азиятский характер”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 70:

Հիշատակության արժանի է նույն թվականին (1872 թ.) վերաբերող մեկ այլ նկարագրություն ևս. «Շինութիւնները այստեղ ևս ըստ մեծի մասին ասիական ճաշակով շինուած են, բայց աւելի կանոնաւոր, փողոցները ընդարձակ, գրեթէ ամէն տուն ունի իւր մեծ կամ պարտէզը, մաքրութիւն երևում է ամէն մի փողոցում: Կան բաւականին լաւ շինութիւններ եւրոպական ճաշակով շինուած: Նոր մասի զարդերից մինն էլ շատ փողոցներում վազած աղբիւրներն են, որոնք և գետից հեռու բնակողներին մեծ դիւրութիւն են տալիս»:

Գեղամեանց Յ., Նամակ Ախալցխայից, «Մշակ», 1872, N 23, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 70-71:

1884 թ․

Անցնող ժամանակի հետ քաղաքն ավելի ու ավելի էր բարեկարգվում: Այդ են վկայում տարբեր տարիներին ականատեսների գրավոր վկայությունները: 1884 թ. քաղաքի մասին նշվել է. «...կանոնաւոր փողոցներով և կիսով չափ հոյակապ շինուածներով. քաղաքի միջով անցնում է Փոցխով գետն, որ փոքր ինչ ներքև միանում է Կուրի հետ, Փոցխովի ձախ ափին է հին քաղաքն, ուր գըլխաւորապէս բնակում են վրացիք, հրեայք և հայ կաթոլիկներ, այդ մասումն է և հին բերդը: Գետի աջ կողմը նոր քաղաքամասն է, ուր գլխավորապէս բնակում են հայերը»:

«Արձագանք», 1885, N 4, էջ 57: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 71:

19 դ․

ԺԹ դարի 80-ական թվականներին Ախալցխան բաղկացած էր հետևյալ թաղամասերից` Ռաբաթ (հրեական թաղամասն է եղել), Բախչա-սարայ, Վերին և Ներքին Մարդաներ, Վերին Պլան, քաղաքի Նոր մաս և երկու արվարձան:

Иванов В., Город Ахалцих, Тифлисской губернии, “Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа”, вып. V, Тифлис, 1886; вып. VII, Тифлис, 1889, էջ 165: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 71:

Հարկ է նշել, որ որոշ այցելուների, հակառակ քաղաքի դրական ակներև փոփոխությունների, իրականությունն այնքան էլ վառ գույներով չի ներկայացել. «Քաղաքն ունի միանգամայն արևելյան տեսք. տները փոքր են, ցածր, փայտաշեն կամ քարաշեն, հարթ տանիքներով, դեպի փողոցները ծածկված ելուստներով, ճակտոններում հարդարված ծանր քարերով: Ամենուրեք կրպակներ են, բացօթյա խոհանոցներ, փռեր, դերձակների արհեստանոցներ, վարսավիրանոցներ` տեղադրված բաց փեղկերի առջև ցածր կրպակ-վրաններով: Տների շուրջը փարթամ կանաչություն է` բազմաթիվ բրգաձև բարդիներով, բայց ընդհանուր առմամբ քաղաքն աչքի չընկնող է և կեղտոտ»:

“Материалы по археологии Кавказа”, выпуск IV, Москва, 1894, с. 75 (բնագրում` “Город с виду совершенно восточный: дома маленькие, низенькие, деревянные или каменные, с плоскими крышами, выступающими на улицу в виде навеса, с тяжелыми камнями в виде фронтона. Везде лавки под открытым воздухом: кухни, пекарни, портные, бородобреи, расположенные пред открытыми ставнями, на низких лавках-палатях; кругом домов значительное количество зелени, много пирамидальных тополей, но в общем город незначительный и грязный”). Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 71:

19 դ․

ԺԹ դարավերջին ավելի բարետես դարձած Պլան թաղամասի վերաբերյալ գրվել է. «Փոցխով գետի վրայ ձգուած փայտեայ կամուրջ մը կը միացնէ հին քաղաքը նորի (Պլան) հետ, ուր կան բաւական թուով նոր շինուած պալատներ, գեղեցիկ և ճաշակաւոր տներ, հարիւրաւոր կրպակներ, կարգաւորեալ փողոցներ, սրբատաշ քարէ եկեղեցիներ, բազմաթիւ աղբիւրներ, կարաւանատներ, բաղնիքներ, վարժարաններ, հասարակաց պարտէզ և այլն»:

Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 59: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 71:

19 դ․

ԺԹ դարի վերջերին Ախալցխայում եղել է 20 փողոց, որոնցից գլխավորը կրում էր Միլիոնային անունը: Վերջինս, որ բավական ուղիղ էր, խոնավ և կեղտոտ, ձգվում էր քաղաքի նոր հատվածով` կամրջից մինչև զինվորական հավաքատեղին:

Иванов В., Город Ахалцих, Тифлисской губернии, “Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа”, вып. V, Тифлис, 1886; вып. VII, Тифлис, 1889, էջ 166: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 71-72:

20 դ․

Հայտնի է, որ Ի դարասկզբին քաղաքում դեռևս կային «...շատ նշանաւոր փողոցներ, որոնք սալատակուած չեն» և անձրևների ժամանակ դառնում են անանցանելի:

«Նոր-Դար», 1903, N 201, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 72:

Զբաղմունք
1831 թ․

1831 թ. Ախալցխայում աշխատում էր 1236 արհեստավոր, այդ թվում` 85 պղնձագործ, 45 ծխախոտագործ, 249 դերձակ, 52 նպարավաճառ, 153 դարբին, 40 կաշեգործ, 74 հյուսն, 142 կոշկակար, 75 այծի մազից թել մանող ու պարկ գործող, 14 մոմագործ և այլք: 1839 թ. նրանց թվաքանակը ներկայացրել է հետևյալ պատկերը` 40 պղնձագործ, 33 ծխախոտագործ, 26 կաշեգործ, 15 սափրիչ, 48 հյուսն, 41 ճոթավաճառ, 14 օղեվաճառ, 57 կոշկավաճառ, 8 փականագործ, 27 այծի մազից թել մանող ու պարկ գործող, 11 մոմագործ, 8 չիթ պատրաստող և այլք:

Ղաֆադարյան Կ., Մի փաստաթուղթ Ախալցխայի հայերի կենցաղի վերաբերյալ, «ԲԵՀ», 1967, N 3, էջ 169-170: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 95:

1830 թ․

Քաղաքում հաստատված արհեստավորներն արդեն 1830-ական թվականներին ստեղծում են համքարություններ (ցեխեր), որոնք կառավարում էր ավագանին կամ համքարության ղեկավարը:

Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, “Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом и финансовом отношениях”, СПб., 1836, ч. IV, с. 233: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 95:

Արհեստավորների համար ստեղծված դժվարին պայմանների պատճառով գաղթից կարճ ժամանակ անց նրանց թիվն աստիճանաբար սկսում է նվազել: Ախալցխայից հեռացող արհեստավորները կա՛մ վերստին հայրենիք էին վերադառնում, կա՛մ էլ փոխադրվում այլ քաղաքներ` Թիֆլիս, Դոնի Ռոստով և այլն:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 95:

Հայտնի է, որ նույն տարիներին բնիկ քաղաքաբնակներից 66 հոգի զբաղվում էր առևտրով, 121-ը` արհեստագործությամբ, իսկ կարնեցի գաղթականներից 200-ը առևտրական էր, 1130-ը` արհեստավոր:

Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, “Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом и финансовом отношениях”, СПб., 1836, ч. IV, с. 220: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 95:

Հետագա տարիներին գործարանային արտադրանքի էժան սպառման հետևանքով արհեստավորների աշխատանքը գրեթե ամբողջությամբ հետին պլան է մղվում (օրինակ` Մոսկվայի ոսկերչական գործարաններում պատրաստել են Ախալցխայի արհեստավորների ստեղծած ոսկե և արծաթե իրերի նմանօրինակներ և վաճառել բավական մատչելի). խանութները փակվում են, արհեստավորներն էլ միայն պատվերներ են ընդունում:

Гулишамбаров С., Город Ахалцих, “Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа”, вып. XI, Тифлис, 1891, с. 210-211. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 95:

Քաղաքի արհեստների վերաբերյալ պահպանվել է բավական ուշագրավ վավերագիր, որն է «Հաստատութիւն վասն բարեգոյն կարգադրութեան գաղթականացս»: Կազմվել է 1843 թ. մարտի 15-ին և ունի 61 ստորագրություն: Ի դեպ, վերջին հատվածը կարևոր է թե՛ ազգատոհմերի և թե՛ արհեստների տեսակների պատմությունն ուսումնասիրելու առումով. «Կլավա մհի [մահդեսի] Գէորգ Բաղդասարեան, Յօհաննէս Եփրիկեան, Յարութիւն Մութաւօվ, Մհի Սիմոն Մութաւօվ, Մհի Աղապապ մհի Վարդանօվ, Մհի Մնացական մհի Սաղաթելօվ, Սարգիս Յ(ա)կ(ո)բ(ջան)եան (գուցե` Յակոբեան), Մհի Կարապետ Ազնաւուրեան, Մհի Աղայբէկ մհի Սիմոնեան, Ակոբ Սահարօվէս, Ղայթանճի (տրեզագործ) Սահակ Ղարայլանօվ, Մկրտիչ Սաղօեան, Սարգիս Քէշիշով, Մանուկ Պախչինեան, Պէռպէռ (սափրիչ) Կարապետ Աղապապեան, Մկիտան (ոգելից խմիչքներ պատրաստող) Գրիգոր Յավայքօվ, Մօմճի (մոմագործ) Կարապետ Ոզկանովն է, Ուստապաշի Սահակ Խօյիկովս, Ուստաբաշի Նազարէթ Կարապետեան, Մհի Միքայէլ մհի Աւաջեան (գուցե` Աւագեան), Յակոբ Էլչիդրամօվ, Նազարէթ Ռափայէլօվ, Մհի Նահապետ Կարապետովս, Մհի Կարապետ մհի Սարգիսով, Մհի Սիմաւոն Շահանօվ, Ներսէս Մսըրլեանց, Յակոբ Տօնականօվ, Յօհաննէս Տէր Յակօբօվ, Մհի Յակոբ Օսկանովս, Աւետիս մհի Գասպարօվս, Մհի Ասլան Էզեկով, Մհի Մկրտիչ Մարաքեանց, Աղապապ Սուզէնայճեան, Յօհաննէս Մնտօեան, Էլպակ Անանիկեան, Կարապետ Յակօբէս Քացղեան, Յուստաբաշի տապաղ (կաշեգործ) Սաղաթէլ Յարութէնօվ, Յուստաբաշի չուլֆօկ (գուցե՞ երկրագործ) Գրիգոր, յօպաճի (՞), պայռպառ (սափրիչ) Յակօբ Յակօ, բեան, դուրկեր (հյուսն) Ստեփան ... Չախօյ Յօհաննէսեանս հայճի Գէյորք Օքզուզեանցս, թէզազ Մկիտան Պետրոս Ղազարօվ, Ուստաբաշի Մարկոս Ժախիհօվ, ղազանճի (պղնձագործ), Գէվորք Քէշօվ, յուստաբաշի, թիթինճի (ծխախոտագործ), Ուստաբաշի Սերոբ Ղեվենով, թէրզի (դերձակ), Ուստաբաշի Սէրգիս Մարտիրոսով, պախալ (նպարավաճառ), Ուստաբաշի Տէփան Մանասով, դարբին Ուստաբաշի էթեր (մանրավաճառ խանութպան) Յեղիայ մհի Առաքելօվ, Ուստաբաշի Աղայպակ մհի Յակոբով, փանպխճի (բամբակագործ), Ուստաբաշի ղայթանճի (տրեզագործ) Սիրական Արթէնօվ, Ուստաբաշի մհտ Նազարէթ Սաղաթէլով, թոգմաճի (ձուլման միջոցով պղնձե իրեր պատրաստող), Ղասապպաշի (մսագործ) Կարապետ Յակօբօվ, Ղաֆավայճի (կոշկավաճառ) Պետրոս Վարայֆտով, Ուստաբաշի ..., Ուստաբաշի Սըրապ Մինաս, մութաւ (այծի մազից թել մանող և մազե պարկ գործող), Ղըլլչոց (փականագործ) ուստաբաշի Օվակիմ Պուռնուսուզով, Մօմճի ուստաբաշի Նիկօղոս Երսէլիօվս, Ուստաբաշի սառաճ (ձիասարքի կաշվե իրեր պատրաստող) մհի Եղիեա Նազարեթօվ, Չըթչոնց (չիթ կտոր պատրաստող) ուստաբաշի Համպար Օվանէսօվ, Թէլալ (առևտրի միջնորդ) ուստաբաշի Աղապալէ Սերգեսով»:

Ղաֆադարյան Կ., Մի փաստաթուղթ Ախալցխայի հայերի կենցաղի վերաբերյալ, «ԲԵՀ», 1967, N 3, էջ 173-174: Ի դեպ, հոդվածագիրը 1930 թ. վավերագիրը տեսել է Բայբուրդյանների տուն-թանգարանում: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 95-96:

1866 — 1876 թթ․

Ախալցխայի` առանց այն էլ ոչ փոքրաթիվ արհեստավորների թվաքանակը 1866-1876 տասնամյա ժամանակամիջոցում ավելացել է գրեթե 50 %-ով` 413-ից հասնելով 607-ի:

“მაცნე”, 1967, N 4 (37), էջ 135: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 96:

1872 թ․

«1872 թ. Ախալցխայում հաշվում էր ուստաբաշիներ ունեցող 18 համքարություն: Մնացած համքարություններն իրենց փոքրաթիվ անդամներով չունեին իրենց ուստաբաշիները և միավորված էին միատեսակ համքարությունների գլխավորների հետ: Արհեստավորների ընդհանուր քանակը (վարպետների, ենթավարպետների և աշակերտների հետ) ընդհանրապես անցնում էր 1500-ից»:

Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 25 (բնագրում` “В 1872 г. в Ахалцихе насчитывалось 18 цехов (аснафов), имеющих своих устабашей. Остальные цехи, по малочисленности своих членов, не имели своих устабашей и входили в состав главных, однородных с ними цехов. Общее число ремесленников (мастеров с подмастерьями и учениками) простиралось вообще более 1500 человек”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 94:

1870-ականներին արհեստագործության և առևտրի բնագավառում տիրող կացության առթիվ նշվել է. «...Ախալցխայի հայերը իրենց օրական պարէնը ձեռք ձգում են գլխաւորապէս երկու միջոցով` արհեստներով և մանրավաճառութեամբ: Առաջինների թիւը աւելի շատ է: Ախալցխեցիք այս արհեստները բերած են իրենց հետ Էրզուրումից և մինչև հիմայ միևնոյն ընթացքով շարունակում են...: Դերձակների մի քանիսի մօտ միմիայն գտնվում են այժմեան նոր մեքենաներ: Չնայելով այսքան դժուարութիւններին, մեր արհեստաւորները այնքան ջերմեռանդ և բարեխիղճ են դէպի իրենց արհեստները, որ նրանց մէկ քանիսի ձեռագործները գրեթէ կատարելագործուած են և եւրոպական քաղաքների արուեստահանդեսներում գովասանական թերթերի և պատուանշանների արժանացած...: Այժմ նրանց ձեռագործները տեղական կարօտութիւնները լեցնելից յետոյ մեծ քանակութեամբ գնում են Երևան, Աղէքսանդրօպօլ, Քութայիս և շրջակայ գիւղերը»: Ի դեպ, արհեստավորներն ունեին գլխավոր և առանձին արհեստապետներ:

Գեղամեանց Յ., Նամակ Ախալցխայից, «Մշակ», 1872, N 23, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 96:

1876 թ․

1876 թ. Ախալցխայում զարգացած առևտրի ճյուղերը և դրանցով զբաղված վաճառականների և արհեստավորների թվաքանակը ներկայացրել է հետևյալ պատկերը. «...կան այժմ 68 մեծ վաճառական, 125 մանրավաճառ, 107 նպարավաճառ, 50 օղեվաճառ, 80 կոշկակար և մաշկակար, 24 հիւսն, 35 հացաթուխ, 65 երկաթագործ, 23 ոսկերիչ, 62 դերձակ, 22 պղնձագործ, 16 սափրիչ, 15 սրճավաճառ, 10 ներկարար, 8 կաշեգործ, 10 զինագործ, 16 ոստայնագործ, 10 ծխափայտ և ծխափող շինող, 28 մետաքսագործ, 10 թամբագործ, համետագործ և պարկագործ, 1 ծխախոտի գործարան, 2 սանդր շինող, 6 անագագործ, 10 մսավաճառ, 4 մոմավաճառ, 5 կղմինդրի գործարան և 2 օճառի գործարան»:

Գեղամեանց Յ., Նամակ Ախալցխայից, «Փորձ», 1876, N 1, էջ 430: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 96:

Հակառակ արհեստագործական արտադրանքի ստեղծման նահապետական եղանակների` նույն ժամանակ դրանք բարձր գնահատականի էին արժանանում արտերկրի ցուցահանդեսներում. «...Ռուսաստանի և Եւրոպայի զանազան արուեստահանդէսներում ձայն են ունեցել և պարգևների արժանացել, կաշեգործները, ոսկերիչները, դերձակները, մի տեսակ ոսկեթել բանուածքով, գլխանոցի համար, զինագործները և մետաքսագործները»:

Գեղամեանց Յ., Նամակ Ախալցխայից, «Փորձ», 1876, N 1, էջ 431-432: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 96:

1878 թ․

Առերևույթ և առաջին հայացքից միանգամայն դրական ցուցանիշներին հակառակ` խորաթափանց ժամանակակիցն արդեն նույն տարիներին ապագայի համար ուրվագծել էր ոչ այնքան արգասաբեր հեռանկար: 1878 թ. Ախալցխայում տարածված արհեստների վերաբերյալ նշվել է. «Արհեստագործությունն Ախալցխայում բավական լավ է զարգացած...: Բացառությամբ փոքրաթիվ վրացիներից, որոնք կազմում են մոտ 100 մարդ, բոլոր արհեստագործները 1829 թ. պատերազմից հետո այստեղ հաստատված հայեր են և առանձնանում են ընդհանրապես արհեստների նկատմամբ հակվածությամբ...: Ախալցխայում գերիշխող և գլխավոր արտադրատեսակներից կարող են համարվել ոսկերչությունը, արծաթագործությունը, երկաթագործությունը, ոսկեկարությունը և կաշեգործությունը: Սակայն դրանց մեջ հատուկ ուշադրության են արժանի ոմն Մելքոն Չիլինգարովի ոսկեթել, Արութին Տեր-Մարգարովի մետաքսե, Աղաբաբովների արծաթե, Չիֆթալարովների զենքի և մահտեսի Զառաբովի կաշվե աշխատանքները: Նրանք բոլորն ունեն խրախուսական շքանշաններ և բացի դրանից` փարիզյան և լոնդոնյան ցուցահանդեսներից պատվոգրեր: Որոշ վարպետներ Համառուսական մանուֆակտուրային ցուցահանդես ուղարկված իրենց արտադրանքի համար պարգևատրվել են բրոնզե շքանշաններով և և պատվոգրերով:

Գեղամեանց Յ., Նամակ Ախալցխայից, «Փորձ», 1876, N 1, էջ 433, 444: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 96:

Իրենց բարձրորակությամբ առանձնանում են օրինակ ոսկով և մետաքսով ասեղնագործած գլխանոցները, կանացի թամբատակի թաղիքները, բազմագույն սեկերը (իմա՛ այծի կաշի), կանացի չադրաները, պղնձե մոմակալներն ու կաթսաները, արծաթե դրամապանակները, ծխախոտատուփերը, շաքարամանները, սկահակները, գույնզգույն թելերը և այլն»:

Сегаль И., Очерки Кавказских городов: город Ахалцих, “Обзор”, 1878, N 223, էջ 1 (բնագրում` “Ремесленный труд в Ахалцихе развит достаточно хорошо. ...За исключением небольшого числа грузин, примерно человек около 100, все ремесленники армяне водворизшиеся здесь после войны 1829 года и отличающиеся особенною склонностью к ремесленному труду вообще. ...Преобладающими и главнейшими родами изделий в Ахалцихе могут считаться: золотыя, серебряныя, железныя, золотошвейныя и кожевенныя; но между всеми этими особенное внимание заслуживают золотошвейныя работы некого Мелкона Чилингорова, шелковая – Арутина Тер-Маркарова, серебряныя – Агабабовых, оружейныя – Чифталаровых и кожевенныя – Мегдиси Зарапова. Все они имеют поощрительныя медали и сверх того почетные отзывы от парижской и лондонской выставок. Некоторые мастера удостоены бронзовыми медалями и почетными отзывами за изделия, посланныя ими на бывшую всероссийскую мануфактурную выставку. По своей доброкачественности отличаются напр. башлыки, вышитые золотом и шелком, потники под дамския седла, сафьяны разных цветов, женския чадры, медные подсвечники и кастрюли, серебряные портмоне, порт-сигары, сахарницы, вазы, разноцветныя шелковыя нитки и т. п.”). Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 97:

Պատրաստի արտադրանքը, բացի տեղում իրացվելուց, արտահանվել է նաև Թուրքիա, Այսրկովկաս, իսկ ոսկեթել ասեղնագործությամբ մետաքսե իրերի մի մասն ուղարկվել է Ռուսաստան և Արևմտյան Եվրոպա:

Сегаль И., Очерки Кавказских городов: город Ахалцих, “Обзор”, 1878, N 223, с. 1. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 97:

1886 թ․

1886 թ. նշվել է, որ Թիֆլիսից հետո Ախալցխան արհեստավորների թվով Թիֆլիսի նահանգում զբաղեցնում էր երկրորդ տեղը: 1876 թ. պաշտոնական տվյալներով` քաղաքում աշխատում էր շուրջ 2000 արհեստավոր, իսկ տասը տարի անց, նրանց թիվը նվազելով, հասել է 1115 մարդու:

Иванов В., Город Ахалцих, Тифлисской губернии, “Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа”, вып. V, Тифлис, 1886; вып. VII, Тифлис, 1889, էջ 199: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 97:

1886 թ․

Ախալցխայի արհեստավորներն առանձնապես աչքի են ընկել ոսկեթել ասեղնագործությամբ, արծաթե ցանցկեն իրերի պատրաստմամբ, կաշվի մշակմամբ: 1886 թ. նշվել է, որ նրանց` մետաքսի և մահուդի վրա կատարված ոսկեթել ասեղնագործությունն ու արծաթե առարկաների նրբարվեստ մշակումը բազմաթիվ ցուցահանդեսներում արժանացել է տարբեր մրցանակների ու պարգևների:

Иванов В., Город Ахалцих, Тифлисской губернии, “Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа”, вып. V, Тифлис, 1886; вып. VII, Тифлис, 1889, էջ 199: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 97:

1886 թ․

1886 թ. քաղաքում 63 բանվորների մասնակցությամբ աշխատում էր 15 գործարան, այդ թվում` 6 աղյուսի, 3 օճառի, 3 կաշեգործական, 1 հանքային ջրերի, 1 գարեջրի, 1 ծխախոտի:

Иванов В., Город Ахалцих, Тифлисской губернии, “Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа”, вып. V, Тифлис, 1886; вып. VII, Тифлис, 1889, էջ 199-200: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 97:

1884 թ․

Ախալցխայում բավականաչափ զարգացած էր ոսկերչությունը, սակայն արդեն 1884 թ.-ից ավելի շատ անկում էր ապրում. «Ախալցխան նշանաւոր է իւր արհեստներով մանաւանդ ոսկերչութիւնով, բայց այդ արհեստները կամաց կամաց ընկնում են պահանջի պակասութիւնից և աղքատութիւնը տարածուում է արհեստաւոր դասակարգի մէջ»:

«Արձագանք», 1885, N 4, էջ 58: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 97:

1890 թ․

1890 թ. քաղաք այցելության ժամանակ ոսկերիչների աշխատանքներով հիացել է ֆրանսիացի ճանապարհորդ-հետազոտող տիկ. Շանթրը. «Նոր թաղամասերում, որտեղ մեծ մասամբ բնակվում են հայեր, տեսնում ենք լավ կառուցված տներ, այգիներ, շուկա, որտեղ միշտ աշխուժություն է տիրում, և որտեղ հատկապես ուշադրություն են գրավում ոսկերիչների կրպակները. ոսկերիչներն այնքա՜ն հմուտ են նուրբ իրեր պատրաստելու գործում»:

Madame B. Chantre, A travers L’Arménie Russe, Paris, 1893, ջ 340 (բնագրում` “Dans les quartiers neufs, occupés surtout par les Arméniens, se voient des maisons bien bâties, des jardins, un bazar où règne une certaine activité, et où le regard est attiré particulièrement par les boutiques des bijoutiers si habiles à travailler le filigrane”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 97:

1890 թ․

Գորգագործության ոլորտում հայտնի էր քաղաքի հայոց եկեղեցիներից մեկի բակում հիմնված արհեստանոցը: Ի դեպ, 1890 թ. «Կովկասի ուսումնարանական շրջանի հոգաբարձու Եանովսկին օգոստոսի 19-ին Ախալցխա գնալով, այցելել է այն տեղի Հայոց եկեղեցիներից մինի բակում գտնուած գորգեգործութեան արհեստանոցը, որտեղ 25 հոգի հայ աշակերտուհիներ են աշխատում, և գործուածները դիտելով շատ գոհ է մնացել, որի համար և շնորհակալութիւն է յայտնել համեստ հայ ուսուցչուհուն»:

«Ծաղիկ», 1890, N 1, էջ 5: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 97:

Փայտամշակման ոլորտում հայտնի էր Մովսիսյանցի սղոցարանը, որը 1903 թ. հոկտեմբերի 31-ին ծագած հրդեհի հետևանքով կրել է շուրջ 10000 ռուբլու վնաս. «Հոկտմբերի 31-ին ցերեկուայ ժամը 3-ից անց, հրդեհ ծագեց Մովսիսեանցի սղանոցում, այրուեց ամբողջ գործարանը իւր մէջ պարունակած բոլոր տախտակներով, փայտերով և կտրիչ շոգեմեքենայով: Վնասը հասնում է մօտ 10 հազար րուբլու: Գործարանն ապահովագրուած չէր: Հանդէս էին բերել քաղաքիս անյիշատակ ժամանակներից ի վեր մնացած միակ հրշէջ մեքենան... հաւաքուած ամբոխին զվարճացնելու համար»:

«Նոր-Դար», 1903, N 201, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 97:

Մի քանի տարի անց այս ոլորտում երևան է գալիս Թադևոս և Հակոբ Քյուրքչյանցների շոգեսղոցարանը, որի արտադրանքն արտահանվում էր:

“Тифлисский листок”, 1909, N 36, с. 3. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 98:

1908 թ․

Ախալցխացիների ուշադրությունից դուրս չի մնացել նաև մեղվապահության բնագավառը, որն էլ ավելի խթանելու համար 1908 թ. քաղաքային իշխանությունները որոշում են ընդունել մեծ թվով լորենու ծառեր տնկել քաղաքից մինչև Իվլիտա գյուղն ընկած հատվածում և Քոռդարա տեղամասում:

“Кавказ”, 1908, N 110, с. 3. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 98:

Արձանագրված մասնավոր հաջողություններով հանդերձ` ընդհանուր առմամբ, քաղաքային արհեստագործության բնագավառները, արտադրական միջոցների արդիականացման գործընթացներից հետ մնալով, դանդաղ, սակայն հետընթաց էր ապրում563, իսկ հետևանքներն ակնառու էին արդեն 1890-ական թվականներին. «Առևտուրն ընկած է. աղքատութիւնն օրըստօրէ աճում է. աւելի յուսահատական և անմխիթար է արհեստաւորների դրութիւնը. Ախալցխայի մի ժամանակ ճարտար և իր բանուածքներով յայտնի հայ վարպետը այսօր մոլորուած, ձեռքերը ծոցին` չգիտէ ինչ անէ, ո՞ւր վաճառք հանէ իր ձեռագործ աշխատանքը: Արհեստաւորների թիւը շատ է, իսկ նոցա գործուածքների վերայ եղած պահանջը սակաւ»:

Այս առիթով 1878 թ. նշվել է. «...այն արտադրանքը, որը մի քանի տարի առաջ միանգամայն բավարարում էր գնորդին, ներկայումս դժվարությամբ է գոհացնում». բնագրում. “...то изделие, которое несколько лет назад вполне удовлетворяло покупателя, с трудом удовлетворяет его в настоящее время” (Сегаль И., Очерки Кавказских городов: город Ахалцих, “Обзор”, 1878, N 223 с. 1. «Արձագանք», 1895, N 100, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 98:

Արհեստագործության և առևտրի ոլորտներում տիրող անկումային կացությունը զգացվել է նաև Ի դարասկզբին. «Արհեստները, ոսկերչութիւն, կօշկակարութիւն, դարբնութիւն, և այլն, գլխաւորաբար Հայոց ձեռքն են. իւրաքանչիւր արհեստի զբաղողաց կրպակներն կառուցուած են միմեանց մօտ. արհեստաւորներն ունին իրենց յատուկ դրօշներն, զորս կը գործածեն հանդիսաւոր օրեր: Վաճառականութեան և առուտուրի նուազութեան պատճառաւ, շատեր թողած են քաղաքս և ուրիշ քաղաքներ գացած իրենց ապրուստն ճարելու»:

Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 62-63: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 98:

1876 թ․

Խաղեր. 1876 թ. քաղաքում տարածված խաղերի վերաբերյալ նշվել է. «...Ախալցխայում կան զանազան խաղեր թէ հին և թէ նոր: Հին խաղերը` մատանի-խաղ, թուրա, աչքախուփ, լալ-օյին, պուտ-պուտ և այլն իրանց պարզութեամբ և անմեղութեամբ բաւականին զուարճալի և հետաքրքրական խաղեր են, նամանավանդ իրանց ժողովրդականութեամբ»:

Գեղամեանց Ե., նշվ. հոդվ., «Փորձ», 1876, N 1, էջ 444: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 101:

19 դ․

Խաղեր. ԺԹ դարավերջին Ախալցխայում տարածված էին առավելապես հետևյալ խաղերը. հայերի շրջանում տարածված էին զուտ հայկական` գերի, կարինցի հայերից փոխանցված չըխ-չըխ, գնդակը շրջանում (թուրքերեն` ջուզի-թոփի), ռուս վերաբնակիչներից հայերին անցած ռուսական գնդակ, վրացիների շրջանում` թուրքերից փոխանցված գլուխկոնծի (վրացերեն` մալակի) և գզիր (վրաց.` գզիրի), հույների շրջանում` բռնոցի (հունարեն` իվոլ) խաղերը:

Խաղերի մասին մանրամասն տե՛ս “Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа”, вып. V, Тифлис, 1886, с. 209-229. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 101:

Ստուգաբանություն

Ախալցիխե անունը վրացերեն է և նշանակում է նոր բերդ. «Բնիկ վիճակ Ախալ-ցիխէ քաղաքի, որ թարգմանի Նոր Բերդ...»: Հիշատակվում է ԺԳ դարից սկսած, երբ վրացիները, գրավելով հնամենի բերդը, նորոգելուց հետո կոչել են այդ անվամբ: Հայերը, քիչ աղավաղված, կոչել են Ախալցխա, իսկ թուրքերն անվանել են Աղսիխա, Ակիսկա կամ Ախիսկա:

Ալիշան Ղ., Տեղագիր Հայոց Մեծաց, Վենետիկ, 1855, էջ 61: Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, Գ, Երևան, 1955, էջ 179-180: Тифлисский старожилъ, Географическая загадка, “Тифлисский листок”, 1900, N 20, с. 4. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 29:

Քաղաքագլուխներ

Դարեր շարունակ և մինչև ռուսական տիրապետության հաստատումն Ախալցխայում քաղաքի կառավարիչը, ըստ էության, եղել է կա՛մ իշխանը, կա՛մ փաշան, այն նույն անձը, որը, նստելով քաղաքում, տիրապետում էր ողջ գավառին կամ երկրամասին, ուստի քաղաքագլուխ երևույթն Ախալցխայում ի հայտ է գալիս միայն բնակավայրերի կառավարման ռուսական կարգերի հաստատումից հետո:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 74-75:

1843 թ․

Սկզբում սոսկ քաղաքային ավագ, իսկ ավելի ուշ ուղղակի քաղաքագլխի պաշտոն վարած անձերի մասին մեզ հասու տվյալները սկիզբ են առնում 1843 թ.-ից` մահտեսի Գևորգ Բաղդասարյանի և Հովհաննես Էփրիկյանի մասին թռուցիկ հիշատակություններով:

Ղաֆադարյան Կ., Մի փաստաթուղթ Ախալցխայի հայերի կենցաղի վերաբերյալ, «ԲԵՀ», 1967, N 3, էջ 173: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 75:

1875 թ․

1875 թ. Ախալցխայի քաղաքային ավագն էր Նիկոլայ Ալանդերը:

“Кавказский календарь на 1876 г.”, Тифлис, 1875, с. 28. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 75:

1876 — 1880 թթ․

1876-1880 թվականներին Ախալցխայում քաղաքագլխի պաշտոնը վարում է ընդգծված ազգային նկարագրի և խոր գիտելիքների տեր Հովակիմ Գեղամյանցը. «...Կօվկասի փոխարքայի գլխաւոր կառավարութիւնը հիմնուելով պ. նահանգապետի միջնորդութեան վերայ պ. Յովակիմ Գեղամեանցին նշանակել է Ախալցխայում քաղաքագլուխ ի կողմանէ Տէրութեան` մինչև չորս տարի լրանալը (1876–1880). ժողովրդեան իրան իրաւունքն է տրվում ընտրել քաղաքագլուխ»:

«Մեղու Հայաստանի», 1879, N 11, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 75:

Հայրենիքի նկատմամբ տածած ջերմ սիրով և այն ավելի ու ավելի խորը ճանաչելու անսպառ ձգտումով ներշնչված` Հովակիմ Գեղամյանցը շրջագայել է հայրենիքի զանազան վայրերում և ժամանակի պարբերականների էջերում կամ առանձին գրքույկներով, գրքերով հրատարակել իր հավաքած այնքան արժեքավոր և ուսանելի նյութերը. «Հայկունի որ բուն անուամբ Յ. Գեղամեան կը կոչուի (երբեմն Ախլցխայի քաղաքագլուխն էր), գրած է բազմաթիւ Ճանապարհորդական տպաւորութիւններ, որ կը պարունակեն պատմական կարեւոր տեղեկութիւններ այլ եւ այլ տեղերու Հայոց վրայ: Բաց աստի գրած ունի վէպ մը, Գինեդեւ, որ կը նկարագրէ Էրզրումի Հայոց գաղթականութիւնն դէպի Ախլցխա եւ Ալեքսանդրապոլ, եւ այլ պատմական կարեւոր տեղեկութիւններ»:

Պ. Տ., Թիֆլիս կէս դար առաջ եւ այժմ, «Մասիս», 1886, N 3809, էջ 679: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 75:

1879 թ․

Ի դեպ, 1879 թ. ապրիլի 30-ին Ախալցխայի զինվորական ակումբում, հօգուտ «Արարատյան» ընկերության, բեմադրվել է «Զէնիաթ-Ղէնիաթ» ողբերգությունը, որի «շնորհալի հեղինակը նոյն պ. Գեղամեանն էր, Ախալցխայի այժմեան քաղաքագուխը»:

Նիկողոսեան Գ., Նամակ Ախալցխայից, «Մշակ», 1879, N 69, էջ 1: Ներկայացման մասին տե՛ս նաև Ոմն (Գեղամյան Եղիշե քահ.), Նամակ խմբագրին, «Մշակ», 1879, N 72, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 75:

Հայկունու բարեկամներն իր գաղափարակից և հոգեհարազատ ընկերներն էին` ժամանակի մտավորականության սերուցքը: Նրա մասին նրանք թողել են բազմաթիվ վկայություններ իրենց հուշերում: Օրինակ, Գրիգոր Նիկողոսյանը (Մագդա Նեյման), իր հուշերում անդրադառնալով 1880 թ. Ախալցխայում անցկացրած զինվորական ծառայության օրերին, նշել է, թե հյուրընկալվել էր «Ախալցխայի քաղաքագլուխ` Յովակիմ Գեղամեանցի (այժմ` արժ. Եղիշէ ա. ք. Գեղամեանց)»-ի` տանը:

Նիկողոսեան Գ., Իմ յիշողութիւններից, «Հովիտ», 1910, N 9, էջ 136: Տե՛ս նաև Գեղամեանց Ե., Պատմական քաղուածքներ, «Հովիւ», 1908, N 41, էջ 650: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 75:

1881 թ․

1881 թ. հունվարի 8-ին հաջորդելով Հովակիմ Գեղամյանցին` Ախալցխայի քաղաքագլուխ է ընտրվում Հովհանջան Մութաֆյանցը. «Յունուարի 8-ին Ախալցխայի քաղաքային խորհրդարանում 33 իրաւասուների ներկայութեամբ կայացաւ նոր քաղաքագլխի ընտրութիւնը: Կանդիտատներ առաջարկուեցան պպ. Յովակիմ Գեղամեանց (հին քաղաքագլուխը) 20 ձայնով, Յովհանջան Մութաֆեանց 7 ձայնով, Կոստանդին Մեփիսով 5 ձայնով, Գրիգոր Պուտուզեանց և Պաւլէ Բեթանով մէկ մէկ ձայնով: Պպ. Գեղամեանց, Պուտուզեանց և Բեթանով քուէարկուելից հրաժարուեցան, իսկ քուէարկութեան ենթարկուող պպ. Մութաֆեանից և Մեփիսովից առաջինը ստացաւ 18 սպիտակ, 15 սև գնդակ, իսկ երկրորդը` 22 սև և 10 սպիտակ: Այդպէսով, պ. Յովհանջան Մութաֆեանցը ընտրուեցաւ Ախալցխայի քաղաքագլուխ»:

«Մեղու Հայաստանի», 1881, N 3, էջ 3: Ամենայն հավանականությամբ, սա այն Մութաֆյանն էր, որն ուղեկցել էր ճանապարհորդ-հետազոտող տիկ. Շանթրին. «Այս քաղաքում բնակվող հայերի մեծ մասը ծագումով Էրզրումից են: Պ. Մութաֆյանը, որի ընտանիքը գաղթել է հենց Թուրքիայից, այստեղ դեռ ունի իր հայրական տունը, որտեղ ջերմ հյուրասիրություն է ցույց տալիս մեզ» (Madame B. Chantre, A travers L’Arménie Russe, Paris, 1893, էջ 341 (բնագրում` “La plupart des Arméniens fixés dans cette ville sont originaires d’Erzeroum. M. Moutaffian, dont la famille a précisément émigré de Turquie, y possède encore la maison paternelle, où il nous offre une cordiale hospitalité”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 75-76:

1881 թ․

1881 թ. փետրվարի 25-ին Ախալցխայի քաղաքային խորհուրդը նորընծա քաղաքագլխին հաստատում է իր պաշտոնում, իսկ վարչության անդամներ ընտրում Հովակիմ Գեղամյանցին, Հարություն Հարությունյանցին և Մկրտիչ Ալիխանյանցին:

«Մեղու Հայաստանի», 1881, N 35, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 76:

1890 թ․

1890 թ. հունվարի 11-ին քաղաքագլուխ է ընտըրվում Նիկողայոս Եսայան Տեր-Գրիգորյանցը: Հայտնի է, որ 1891 թ. նա ընտրվել է Սբ. Ստեփանոս եկեղեցու վերաշինության համար ստեղծված հոգաբարձուների խորհրդի կազմում: Քաղաքագլխի պաշտոնը վարել է մինչև 1894 թ., երբ իշխանություններն Ախալցխայում լուծարում են այդ պաշտոնը` այն փոխարինելով քաղաքային ավագի պաշտոնով. «Ինչպէս յայտնի է, Ախալցխայում իշխանութեան կարգադրութեամբ, այլ ևս քաղաքագլուխ չէ լինելու, այլ դրա փոխարէն ընտրուելու է քաղաքային աւագ...»:

«Մշակ», 1890, N 6, էջ 3: «Արձագանք», 1891, N 12, էջ 179: «Նոր-Դար», 1894, N 135, 13 օգոստոս: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 76:

Կարգավիճակի փոփոխությունից հետո, արդեն որպես քաղաքային ավագ` Ն. Տեր-Գրիգորյանցը շարունակում է իր պաշտոնավարությունը մինչև 1896 թ., երբ նշյալ պաշտոնում նրան փոխարինում է Գրիգոր Մովսեսյանը: Վերջինիս վերապահված էր քաղաքը կառավարել բացառիկ տևական մի ժամանակահատված` ավելի քան երկու տասնամյակ:

“Кавказский календарь на 1897 г.”, Тифлис, 1896, с. 108. “Кавказский календарь на 1899 г.”, Тифлис, 1898, с. 118. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 76:

1901 թ․

1901 թ. քաղաքային ավագ Գրիգոր Մովսեսյանի օգնականն էր Հարություն Բաղդասարյան Ղազարոսյանցը, իսկ 1899 թ.-ից 15 անդամով հաստատված Քաղաքային խորհրդի կազմում հիշվում են հետևյալ անձինք` քաղ. ավ. Գրիգոր Մովսեսյանը, Գրիգոր Հակոբյան Չաթալբաշյանցը, Մանուկ Նիկիտյան Մովսեսյանցը, Հարություն Բաղդասարյան Ղազարոսյանցը, Գրիգոր Հովհաննիսյան Բագրատունին, Հակոբ Կարապետյան Ղասաբաշյանցը, Գրիգոր Հովհաննիսյան Բուդաղյանցը, Կարապետ Մարտիրոսյան Մարուքյանցը, Մանուկ Գալստյան Կանցյանցը, Եվգենի Դմիտրյան Աթաբեկյանցը, Վաղարշակ Հովհաննիսյան Հակոբջանյանցը, Մանուկ Մինասյան Կյուլբենկյանցը, Դավիթ Մեծոյան Կուփալյանցը, Մկրտիչ Գրիգորյան Ղալամքարյանցը և Գեորգ Կոստանտինի Կսանտոպուլոն (վերջինս ողջ կազմի միակ այլազգին էր):

“Кавказский календарь на 1902 г.”, Тифлис, 1901, с. 148. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 76:

Մերթ քաղաքային ավագի, մերթ քաղաքագլխի պաշտոնի վարման կապակցությամբ Գրիգոր Մովսեսյանը հիշվում է 1903, 1910, 1913 թվականներին, իսկ 1914 թ. «Թիֆլիսի նահանգապետը Ախալցխայի քաղաքագլխի պաշտօնում հաստատել է Գրիգոր Մովսիսեանին, իսկ նրա օգնական՝ Յարութիւն Ղազարոսեանին, չորս տարի ժամանակով», որը, սակայն, 1916 թ. սկզբին հրաժարվում է պաշտոնից:

«Նոր-Դար», 1903, N 79, էջ 2: “Закавказье”, 1910, N 146, էջ 3: Տե՛ս նաև “Кавказский календарь на 1909 г.”, Тифлис, 1908, с. 162. «Մշակ», 1913, N 263, էջ 3: «Մշակ», 1914, N 45, էջ 3: «Համբաւաբեր», 1916, N 7, էջ 209: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 76:

1917 թ․

Գրիգոր Մովսեսյանը քաղաքային ավագի (քաղաքագլուխ) պաշտոնը վարում է մինչև 1917 թ. նոյեմբերը:

«Համբաւաբեր», 1917, N 6, էջ 137: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 76:

1917 թ․

1917 թ. հոկտեմբերին քաղաքագլխի օգնական է ընտրվում հարկային տեսչի գործավար Միքայել Այվազյանը, իսկ նոյեմբերի վերջին քաղաքագլխի պաշտոնը ստանձնում է Զորի Զորյանը: Նա այդ պաշտոնում ընտրվում է 1917 թ. նոյեմբերի 7-ին կայացած Քաղաքային դումայի նիստում (ներկայացված միակ թեկնածուն էր. անցնում է գաղտնի քվեարկությամբ` 17 կողմ, 1 դեմ, 2 ձեռնըպահ), իսկ մինչ այդ թեկնածու բժիշկ Գր. Սաղյանը հրաժարվել էր (թեկնածուների թվում էին նաև երդվյալ հավատարմատար Գ. Խատիսյանը, իրավաբան Հ. Յաղջյանը և Կ. Ղազազյանը): Նոյեմբերի 24-ին նորընտիր քաղաքագլուխը ժամանում է Ախալցխա, որտեղ նրան ցույց են տալիս ջերմ ընդունելություն:

«Շարժում», 1917, N 20, էջ 4: Զորի Զորյանը ծնվել է 1886 թ, Թիֆլիսում: Հայրը Գողթնի Ցղնա գյուղից էր, մայրը` թիֆլիսեցի: Մինչ Ախալցխայի քաղաքագլուխ հրավիրվելն ու ընտրվելը Զ. Զորյանն ութ տարի եղել է Թիֆլիսի Քաղաքային դումայի ձայնավոր: Ստալինյան բռնատիրության տարիներին աքսորվում է` աքսորավայրում անցկացնելով 3 տարի: Զոհվել է 1943 թ.-ին ավտովթարից Թբիլիսիում (Ով ով է. հայեր, կենսագրական հանրագիտարան, հ. 1, Երևան, 2005, էջ 402): «Շարժում», 1917, N 25, էջ 2: «Շարժում», 1917, N 21, էջ 4 և N 23, էջ 2: «Շարժում», 1917, N 29, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 76:

1918 թ․

1918 թ. Զորի Զորյանը կարողանում է կազմակերպել և գլխավորում է Ախալցխայի ինքնապաշտպանությունը: Հայտնի է, որ «...Զորեանը մնացել է իր պաշտօնի մէջ մինչև թիւրքերի քաղաք մտնելը: Թիւրքերը քաղաքը տիրելով` շնորհակալութիւն են յայտնել նրան, որ իր պաշտօնը չի թողել ուրիշ քաղաքների քաղաքագլուխների նման, և խնդրել են մնալ իր պաշտօնում»:

Սանոսյան Ա., Ախալցխայի և Ախալքալաքի գավառների 1918-ի ինքնապաշտպանությունը, Երևան, 1992, էջ 24-25: «Մշակ», 1918, N 117, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 76-77:

1921 թ․

Զ. Զորյանը քաղաքագլխի պաշտոնը վարում է մինչև 1921 թ. գարունը:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 77:

Նկարագրություն
1810 թ․

Նորահիմն քաղաքամասի տեղում ի սկզբանե եղել էր Մարդա անունով մի փոքրիկ գյուղ, որը հիշվում է 1810 թ. պատերազմական գործողությունների առնչությամբ:

“Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том 4, Тифлис, 1870, с. 808 (բնագրում` “...против кр. Ахалциха при дер. Марди...”). Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 69:

1831 թ․

Շինարարական աշխատանքները սկսվում են 1831 թ. նոր քաղաքամասի համար մշակված և ռուսաց կայսեր կողմից հաստատված նախագծի («պլան»-ի) հիման վրա, որի պատճառով էլ ստանում է Պլան անունը: Այդ նախագիծն աչքի էր ընկնում լայն և ուղիղ փողոցներով, հավասարաչափ և կանոնավոր բաշխված հողահատկացումներով:

“Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том 7, Тифлис, с. 851, док. 836. Տե՛ս նաև Марутян А., Город Ахалцха. Вопросы этнической истории и традиционного жилища «ԼՀԳ», 1990, N 6, էջ 27: Ղաֆադարյան Կ., Նյութեր Ախալցխայի հայ համայնքի պատմության վերաբերյալ, «ՊԲՀ», 1967, N 1, էջ 120-121: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 69:

1833 թ․

Արդեն 1833 թ. Պլան թաղամասում վերաբնակիչ հայերը հասցրել էին մեծ ծավալի աշխատանք կատարել, բայց և անպակաս էին դժգոհությունները. «...հին քաղաքի բնակիչները չէին կարողանում լքել այն. նրանք այնտեղ մեծ շուկա ունեին, իրենց եկեղեցիները, սինագոգները, գերեզմանատներն այնտեղ էին, և ոչինչ չէր կարող ստիպել նրանց գնալ և բնակվել նոր քաղաքում: Իսկ նոր քաղաքի բնակիչները բողոքում էին, որ այնքա՜ն զոհողություններ են արել, բավականին մեծ նոր շուկա են կառուցել, տներ, իջևանատներ, և ոչ մի օգուտ չեն ստանում»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 261 (բնագրում` “...les habitants de l’ancienne ville ne pouvaient se résoudre à l’abandonner; ils y avaient un grand bazar, leurs églises, leurs synagogues, leurs cimetières, et rien ne pouvait les engager à aller peupler la nouvelle ville, dont les habitants se plaignaient d’avoir fait tant de sacrifices, d’avoir établi un nouveau bazar assez considérable, des logements, des caravanserais, et de n’avoir nul profit”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 69:

1830 թ․

1830-ական թվականների սկզբին քաղաքի այդ հատվածի մասին նշվել է. «Նոր քաղաքը` հիմնադրված ռուսական կառավարության օրոք, գտնվում է Փոցխով գետի աջ կողմում` բավական հարմարավետ տեղում, առատ է մաքուր ջրով, ինչից զուրկ է հին քաղաքամասը: Բավական լայն և ուղիղ փողոցները զետեղված են ամրոցի աշտարակների ելուստների երկայնքով: Քարի անբավարարության հետևանքով տների մեծ մասը կառուցված է արևի տակ չորացրած ցեխի սալիկներից: Չնայած դրան` բավական ամուր են, բայց տգեղ և տեղի կլիմային (սաստիկ շոգեր չեն լինում, իսկ ձմեռը երկարատև է և ցուրտ) ոչ հարմար»:

Ëåãêîáûòîâ Â., Обозрение Российских владении за Кавказом. Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, СПБ, 1836, էջ 221 (բնագրում` “Новый город, получивший основание при русском правительстве, находится на правой стороне реки Посхо, на весьма выгодном месте, изобилующем чистою водою, – чего лишень старый город; довольно широкия и ровныя улицы расположены под продольными выстрелами крепостных батарей. Большая часть домов, по недостатку камня, выстроены из плиток грязи, высушенной на солнце,несмотря на это, они довольно прочны, но некрасивы и неудобны в тамошнем климате, где сильных жаров не бывает, а зимы продолжительны и холодны”). Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 69:

1851 թ․

1851 թ. քաղաքում կար 2363 տուն (այդ թվում 2236-ը` քարաշեն, 127-ը` փայտաշեն), 625 կրպակ, 18 փողոց, 4 հրապարակ և 7 կամուրջ:

Персваленко В., Ахалцих, “Кавказский календарь на 1852 г.”, Тифлис, 1851, էջ 283: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 70:

Փոխանորդություն

Տվյալների սղությունն առայժմ անհայտության մեջ է թողնում Ախալցխայում հայ առաքելական եկեղեցու թեմ հիմնելու ստույգ տարեթիվը կամ ժամանակաշրջանը, սակայն հավաստի վկայությունների համաձայն` առնվազն ԺԵ դարից թեմն արդեն ձևավորված էր: Նշյալ ժամանակաշրջանում են պաշտոնավարել Գրիգոր (հիշվում է 1465-1473 թվականների ընթացքում ստեղծված մի բժշկարանի հիշատակարանում) «...ի եպիսկոպոսութեան տէր Գրիգորի, որ է առաջնորդ Սամցխեու երկրիս» և Սրապիոն (հիշվում է 1498 թ.) «...և հայրապետութեան գաւառիս մերոյ Ախլցխոյ տէր Սրապիոնի...» եպիսկոպոսները:

Մատենադարան, ձեռ. N 415: Տե՛ս նաև ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Բ, Երևան, 1958, էջ 350: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 123

Օսմանյան տիրապետության շրջանում Ախալցխան ենթարկվում էր Կարսի առաջնորդությանը, որի հոգևոր պետերը, ի թիվս Կարսի թեմի իրավասության ներքո գտնվող հայահոծ բնակավայրերի, հաճախ այցելում էին նաև Ախալցխա:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 123:

Կարսում նստող Ախալցխան հովվող հայտնի վերջին առաջնորդը, որը պաշտոնավարել է մինչև ռուսների` Ախալցխան նվաճելը, Անտոն վարդապետ Մուրադյանն էր:

Ավետիս քահանա, Ժամանակագրություն, «Վավերագրեր-2», կազմողներ` Ա. Ղազիյան, Ա. Քալանթարյան, Երևան, 2001, էջ 29: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 123:

1830 թ․

1830-ական թվականներին Ախալցխայի հայոց առաջնորդ է կարգվում սեփական հոտին գաղթեցրած Կարապետ Բագրատունին:

Հայտնի է, որ ԺԸ դարի վերջերին Էրզրումի ութ դատավորներից մեկը Կարապետ արքեպիսկոպոսի պապը` Կարապետ Եղիկօղլին էր, որը «...դատավարությամբ այնքան համբավ էր ստացել, որ օսմանցիք «հայ թագավորազն» էին կոչում դրան և այս տիտղոսը այնքան ոգևորել էր նրան, որ թողել էր յուր Եղիկ-Օղլի ազգանունը և կոչվել Բագրատունի»: Կարապետ (աշխարհիկ անունը` Հովհաննես) Բագրատունին ծնվել է 1779 թ. մայիսի 18-ին (հոր անունն էր Գրիգոր, մոր անունը` Արեգնազան): Տասը տարեկանում որբանում է. նախ ժանտախտից մահանում են հայրն ու եղբայրը, վեց ամիս հետո` մայրը, որն ամուսնու մահից հետո նորից ամուսնացել էր: Խորթ հայրը նրան տանում է մետաքսագործություն սովորելու, սակայն նա փախչում է և մոտ 12 տարեկանում Էրզրումում հանդիպում է Լիմ անապատից մի վարդապետի և նրա հետ գնում Ակնի առաջնորդ Միքայել արքեպիսկոպոսի մոտ: 1788-1795 թթ. ուսանում է Կ. Պոլսում, վերադառնում է Ակն, նախ ձեռնադրվում դպիր, ապա սարկավագ, 1801 թ. Ակնի Սբ. Գևորգ եկեղեցում Միքայել արքեպիսկոպոսը ձեռնադրում է վարդապետ և տալիս Կարապետ անունը: Որոշ ժամանակ անց Միքայել արքեպիսկոպոսը նրան նշանակում է Էրզրումի և Ակնի եկեղեցական կալվածքների ընդհանուր կառավարիչ: 1811 թ. նոյեմբերի 2-ին Էջմիածնում Ամենայն Հայոց Եփրեմ կաթողիկոսը ձեռնադրում է արքեպիսկոպոս (Լալայան Ե., Երկեր, հ. 1, Երևան 1983, էջ 428-429: Հմմտ. Երիցեանց Աղ., Ամենայն Հայոց կաթողիկոսութիւնը և Կովկասի Հայք, մասն Բ, Թիֆլիզ, 1895, էջ 467): Ի դեպ, 1830-ական թվականներին Կարապետ արքեպիսկոպոսի կերպարը «Նկարագրութիւն ինչ-ինչ գործոց Կարապետ եպիսկոպոսի վիճակաւոր առաջնորդի հայոց գաղթելոց ի Տայս» («Գիտական նյութերի ժողովածու», 1950, N 2, էջ 99-178) կատակերգական ստեղծագործությամբ մարմնավորել է Գալուստ Հարությունյան Շերմազան-Վարդանյանցը (1864-1865 թթ. Թիֆլիսի քաղաքագլուխն էր): Ստեղծագործության համար հիմք էր ծառայել կաշառքով կատարված մի պսակադրություն. «...Ռուսահայոց մէջ գրեթէ անդրանիկ կատակերգութիւնը, որի մէջ կենդանի կերպիւ նկարագրուած էին Կարապետ արքեպիսկոպոսը, իւր կաշառակեր արբանեակները և ձկնապան Մելքոն: Այդ մի հանճարաւոր գրութիւն էր, որի ձեռագիր օրինակներն այն ժամանակուայ բանասիրաց մէջ գաղտնաբար ձեռքէ ձեռք էին անցնում. Կարապետ արքեպիսկոպոսի խնդրանօք ոստիկանութիւնն հետամուտ էր գտնել կատակերգութեան անյայտ հեղինակին, բայց այդ չյաջողեցաւ» (Երիցեանց Աղ., Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունը և Կովկասի Հայք, մասն Բ, Թիֆլիզ, 1895, էջ 472): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 123:

1844 թ․

1844 թ. «Յաջորդ Ախլցխոյ քաղաքի և սահմանի նորին» հիշվում է Գևորգ եպիսկոպոս Տեր-Դավթյանը: Նրա կենսագրությունից հայտնի է, որ 1841 թ. Էջմիածնում ձեռնադրվել է եպիսկոպոս, ապա նշանակվել Ախալցխայի առաջնորդ. «Կարապետ արքեպիսկոպոսի ձեռնասուն և հաւատարիմ աշակերտը լինելով, գործում էր իհարկէ իւր վարժապետի գիտութեամբ և հրահանգով...», և կաշառքով իրականացրել բազմաթիվ անօրինական գործեր, պսակադրություններ և այլն: Վախճանվել է 1847 թ. խոլերայից:

Մատենադարան, թղթ. 163ե, վավ. 11: Երիցեանց Աղ., Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունը և Կովկասի Հայք, մասն Բ, Թիֆլիզ, 1895, էջ 472-474: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 123:

1860 թ․

1860-ականների սկզբներից Ախալցխայի առաջնորդ է կարգվում Գրիգոր վարդապետ Սագինյանցը: 1862 թ. վարդապետի գործուն աջակցության շնորհիվ ձեռք է բերվում Սբ. Նշան եկեղեցու կառուցման թույլտվությունը: 1863-1864 թվականներին Գրիգոր Սագինյանցը եպիսկոպոս էր, իսկ 1867 թ., երբ նպաստել էր «Նոր արշալույս» իգական դպրոցի հիմնադրմանը, նա արդեն արքեպիսկոպոս էր:

«Մեղու Հայաստանի», 1862, N 27, էջ 107: Մատենադարան, թղթ. 157, վավ. 275, թ. 51: Թղթ. 157, վավ. 276, թ. 52: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 6910, թ. 16: Տե՛ս նաև Մելքոնյան Ա., Նյութեր Ախալցխայի և Ախալքալաքի դպրոցների պատմությունից, Երևան, 2005, էջ 113: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 123:

1868 թ․

1868 թ. «Ախալցխայու թեմի ժողովրդոց ևս չկամելով Վեհափառ կաթուղիկոսն թողուլ առանց հոգևոր հովուութեան, նոյն թեմի փոխանորդ կարգեց հայրապետական կոնդակաւ Բաբամեան Մկրտիչ եպիսկոպոսն...»:

«Արարատ», 1868, յունիս, էջ 9: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 123:

1870 — 1872 թթ․

1870-1872 թվականներին Ախալցխայի փոխանորդի պաշտոնը վարում է Սուքիաս վարդապետ Պարզյանցը: Ի դեպ, արդեն 1869 թ. Պարզյանց վարդապետը տեղի հայերի խնդրանքով նշանակվել էր փոխառաջնորդ: Հայտնի է, որ պաշտոնավարության հենց առաջին տարում եպիսկոպոս ձեռնադրված առաջնորդը նախաձեռնում և հիմնում է Եղիսաբեթյան օրիորդաց ուսումնարանը:

“Кавказский календарь на 1872 г.”, Тифлис, 1871, с. 74. Տե՛ս նաև “Кавказский календарь на 1873 г.”, Тифлис, 1872, с. 76. «Մեղու Հայաստանի», 1870, N 9, էջ 67: Գեղամեանց Յ., Նամակ Ախալցխայից, «Փորձ», 1876, N 1, էջ 442: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 123-124:

1872 թ․

1872 թ. նոյեմբերի 2-ի լրատվությամբ` Սուքիաս եպիսկոպոս Պարզյանցը նշանակվում է Ալեքսանդրապոլի թեմի առաջնորդ: Ախալցխայում նրան փոխարինելու է գալիս ազգային գործերում ոչ պակաս ժրաջան Թադեոս եպիսկոպոս Ձյունականը:

«Մշակ», 1872, N 43, էջ 3: Տե՛ս նաև «Արարատ», 1872, Ժ, էջ 420: «Արձագանք», 1889, N 31, էջ 465: Թադեոս Ձյունականի կենսագրության գլխավոր կետերն են. ծնվել է 1823 թ., 1836 թ. ձեռնադրվել է սարկավագ, 1856 թ.` վարդապետ, 1867 թ.` եպիսկոպոս, 1885 թ.` արքեպիսկոպոս: 1872-1876 թթ. Ախալցխայի թեմի առաջնորդության փոխանորդն էր: Վախճանվել է 1889 թ. հուլիսի 10-ին Էջմիածնում («Արձագանք», 1889, N 31, էջ 465): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 124:

Վերջինս նույն պաշտոնում հիշվում է նաև 1873 և 1874 թվականներին: 1873 թ. Ձյունական եպիսկոպոսը հիշվում է որպես Ախալցխայի Եղիսաբեթյան ուսումնարանի խորհրդի նախագահ:

“Кавказский календарь на 1874 г.”, Тифлис, 1973, с. 82, 111. “Кавказский календарь на 1875 г.”, Тифлис, 1874, с. 63. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 124:

1875 թ․

1875 թ. օգոստոսի 24-ին Թադեոս եպիսկոպոսն օծում է Կոջորի հայոց եկեղեցին: Նույն թվականի այլ տեղեկագրում հիշվում է Խաչատրյան ազգանունով:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 6, գ. 90, թ. 3: “Кавказский календарь на 1876 г.”, Тифлис, 1975, с. 66. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 124:

1876 թ․

1876 թ. թեմական առաջնորդի պաշտոնում փոխարինում է Գաբրիել արքեպիսկոպոսը, որը, հակառակ պաշտոնավարության խիստ կարճաժամկետ ընթացքի, Ախալցխայում հոգևորականության համար հասցնում է հիմնել մի գրադարան:

«Արարատ», 1876, նոյեմբեր, էջ 433: Տե՛ս նաև «Մեղու Հայաստանի», 1881, N 34, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 124:

1876 թվականին Ախալցխայի առաջնորդությունն արդեն երկրորդ անգամ (առաջին անգամ` 1860-ական թվականներին` մինչև 1867 թ.) ստանձնում է Գրիգոր եպիսկոպոս Սագինյանցը, որը միաժամանակ համատեղում է նաև Տփղիսի առաջնորդի պաշտոնը. «...Ախլցխոյ քաղաքին յաջորդ, և Տիփխիսու առժամանակեայ առաջնորդական տեղապահ էր վիճակաւոր առաջնորդին բացակայ լինելուն պատճառաւ...»:

Ուղեւոր Ա., Ուղեւորութիւն ի Սուրբ Էջմիածին 1876 յուլիս 20, «Սիօն», 1877, էջ 117: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 124:

1878 թ․

Ի դեպ, 1878 թ. արքեպիսկոպոս Սագինյանցն օծում է Մանգլիսի հայոց եկեղեցին:

“Кавказский календарь на 1878 г.”, Тифлис, 1877, с. 75. Տե՛ս նա և “Кавказский календарь на 1879 г.”, Тифлис, 1878, с. 65; “Кавказский календарь на 1880 г.”, Тифлис, 1879, с. 74; “Кавказский календарь на 1881 г.”, Тифлис, 1880, с. 80; “Кавказский календарь на 1882 г.”, Тифлис, 1881, с. 97; “Кавказский календарь на 1883 г.”, Тифлис, 1882, с. 83. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 124:

1881 թ․

1881 թ. Գրիգոր արքեպիսկոպոս Սագինյանցը Ախալցխայի ուսումնարանների տեսուչ Մովսես Սամուելյանցի հետ այցելում է Սազել և Փոքր Պամաճ գյուղերը և հաստատում բացվելիք կենտրոնական դպրոցի կանոնադրությունը: Գրիգոր Սագինյանցն Ախալցխայի փոխանորդական աթոռը զբաղեցնում է մինչև 1882 թ.:

«Մեղու Հայաստանի», 1878, N 31, էջ 2: «Մեղու Հայաստանի», 1881, N 232, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 124:

1883 թ․

1883 թ. փոխանորդ է նշանակվում Մամբրե ծայրագույն վարդապետ Սանասարյանը:

«Արձագանք», 1883, N 17, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 124:

1884 թ. օգոստոսի 30-ին Էջմիածնի սինոդը Ախալցխայի վիճակի առաջնորդ է նշանակում Խորեն վարդապետ Ստեփանեին: Իր պաշտոնավարման ընթացքում վերջինս փորձում է բարձրացնել հայ հոգևորականության և կրթական գործի մակարդակը, հեղինակում է զանազան թղթակցություններ:

«Արարատ», 1884, սեպտ., էջ 421: Տե՛ս նաև Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 944, թ. 37: Խորեն վարդապետ Ստեփանեի կենսագրության գլխավոր կետերն են. աշխարհիկ անունը` Ստեփանյան Ստեփան Հարությունի, ծնվել է 1840 թ. հունիսի 5-ին Կախեթի Թելավ քաղաքում: Բանաստեղծ, մանկավարժ, թարգմանիչ, խմբագիր, հասարակական-քաղաքական գործիչ: Սովորել է Ներսիսյան դպրոցում, 1858 թ. ավարտել է Մոսկվայի Լազարյան ճեմարանը, 1862 թ.` Մոսկվայի համալսարանի պատմալեզվաբանական ֆակուլտետը: 1862-1864 թթ. դասավանդել է Թիֆլիսում, 1864-1879 թթ. հրատարակել է «Հայկական աշխարհի կռունկ» (1866 թ. վերանվանվել է «Հայկական աշխարհ»), 1869 թ. Թիֆլիսում հիմնել է Մարիամյան օրիորդաց և Հավլաբարի առաջին երկսեռ դպրոցները, ապա դասավանդել է Վաղարշապատում, Երևանում, Շուշիում, Թիֆլիսում, Բաքվում: 1871 թ. ձեռնադրվել է վարդապետ: 1881 թ. նշանակվել է Ախալցխայի և Ախալքալաքի թեմական առաջնորդ: 1884 թ. նախաձեռնել է Ջավախքի Բուռնաշեթ գյուղի Սբ. Մատթեոս ավետարանիչ եկեղեցու նորոգությունը: Վախճանվել է 1900 թ. նոյեմբերի 14-ին Թիֆլիսում («Մշակ», 1877, N 9, էջ 2-3: Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 70: ՀՍՀ, հ. 11, Երևան, 1985, էջ 128: «ԲՀԱ», 1987, N 1, էջ 206: Հովակիմյան Բ., Հայոց ծածկանունների բառարան, Երևան, 2005, էջ 723): Խորէն Ստեփանէ, Ախալցխայի եւ Ախալքալաքի վիճակի հայ առաքելական քահանաներին, «Մանկավարժանոց», Թիֆլիս, 1884, N 9-10, էջ 337: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 124-125:

1890 թ․

1890 թ. Ախալցխայի փոխանորդ է հիշվում Սահակ վարդապետ Աստվածատրյանցը:

“Кавказский календарь на 1891 г.”, Тифлис, 1890, с. 263. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 125:

1891 թ․

1891 թ. փոխանորդ է նշանակվում Հովհաննես վարդապետ Շիրակունին, որը պաշտոնավարում է նաև 1892 թ.:

“Кавказский календарь на 1892 г.”, Тифлис, 1891, с. 294. «Արձագանք», 1892, N 94: Տե՛ս նաև “Кавказский календарь на 1893 г.”, Тифлис, 1892, с. 301.Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 125:

1894 թ․

1894 թ. փոխանորդ է հիշվում Անանիա վարդապետ Համազասպյանցը:

“Кавказский календарь на 1895 г.”, Тифлис, 1894, с. 342. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 125:

1894 թ․

1894 թ. նոյեմբերի 1-ից կաթողիկոսական կոնդակով փոխանորդ է կարգվում Պետրոս վարդապետ Այվազյանցը, որը պաշտոնավարում է առնվազն մինչև 1899 թ.:

«Արարատ», 1895, յունուար, էջ 37: “Кавказский календарь на 1896 г.”, Тифлис, 1895, с. 362. Տե՛ս նաև “Кавказский календарь на 1897 г.”, Тифлис, 1896, с. 382; “Кавказский календарь на 1898 г.”, Тифлис, 1897, с. 406; “Кавказский календарь на 1899 г.”, Тифлис, 1898, с. 424. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 339, թ. 7: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 346, թ. 138: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 125:

1897 թ․

1897 թ. մայիսի 11-ին փոխանորդ Պետրոս վարդապետը հիշվում է քաղաքի Սբ. Ստեփանոս եկեղեցու, ինչպես նաև նույն թվականին Աբասթումանի եկեղեցու հիմնարկեքը կատարելու կապակցությամբ:

«Նոր-Դար», 1900, N 125, էջ 2: «Նոր-Դար», 1897, N 147, էջ 1-2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 125:

1900 թ․

1900 թ. Ախալցխայի փոխանորդ է հիշվում Կյուրեղ վարդապետ Կյուրեղյանցը, որը նույն թվականի հուլիսի 2-ին օծում է հիմնավորապես վերակառուցված Սբ. Ստեփանոս եկեղեցին:

“Кавказский календарь на 1901 г.”, Тифлис, 1900, с. 458. «Նոր-Դար», 1900, N 125, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 125:

1902 — 1903 թթ․

1902-1903 թվականներին Ախալցխայի փոխանորդ է հիշվում Բաբկեն վարդապետը: Այս փոխանորդը պաշտոնավարում է մինչև 1904 թ., ապա ազատ արձակվում և ետ կանչվում Սբ. Էջմիածին:

“Кавказский календарь на 1903 г.”, Тифлис, 1902, с. 471; “Кавказский календарь на 1904 г.”, Тифлис, 1903, с. 494. Տե՛ս նաև «Նոր-Դար», 1903, N 20, էջ 2: «Արարատ», 1904, էջ 492: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 125:

1905 — 1910 թթ․

1905-1910 թվականներին Ախալցխայի փոխանորդ է հիշվում Սիոն վարդապետ Տեր-Մանվելյանցը, ծնված 1855 թ.: Կազմել է 800 բառի բացատրություն պարունակող բառարան:

“Кавказский календарь на 1906 г.”, Тифлис, 1905, с. 293; “Кавказский календарь на 1907 г.”, Тифлис, 1906, с. 304; “Кавказский календарь на 1908 г.”, Тифлис, 1907, с. 303; “Кавказский календарь на 1909 г.”, Тифлис, 1908, с. 165; «Մշակ», 1910, N 26, 68: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 764, թ. 154: «Հովիւ», 1908, N 21, էջ 335-336: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 125:

1910 թ․

1910 թ. Ախալցխայի փոխանորդ ընտրվելու համար տեղի հոգևորականությունը Մեսրոպ եպիսկոպոս Տեր-Մովսիսյանի առաջարկությամբ տալիս է 1870-1872 թվականներին Ախալցխայում պաշտոնավարած Սուքիաս արքեպիսկոպոս Պարզյանցի թեկնածությունը: Սակայն վերջինս հրաժարվում է: Նույն թվականի հոկտեմբերի 31-ին` երեկոյան ժամը 6-ին, Ախալցխայի առաջնորդարանի դահլիճում տեղի է ունենում փոխանորդի ընտրությունը (ախալքալաքցի պատգամավորներն առաջադրել էին Եփրեմ եպիսկոպոսի, ախալցխացիները` Իսահակ վարդապետի թեկնածությունը): Ի վերջո, Ախալցխայի փոխանորդ է ընտրվում Եփրեմ եպիսկոպոս Սուքիասյանը:

«Հովիտ», 1910, N 26, էջ 416: «Հովիտ», 1910, N 31, էջ 490, 495: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 125:

1915 թ․

1915 թ. փոխանորդ է հիշվում Իսահակ վարդապետը, որն արդեն 3-րդ տարին էր պաշտոնավարում (այսինքն պաշտոնավարել է` սկսած 1912 թ.-ից):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1199, թ. 15, 27-28: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 125:

Առևտուր

Ինչպես այլուր, Ախալցխայում ևս արհեստներն ու առևտուրը միմյանց սերտաճած և իրարից մեծապես կախում ունեցող զբաղմունքի ոլորտներ էին: Աշխարհագրական հարմարավետ դիրքով պայմանավորված` Ախալցխան դարեր շարունակ կարողացել է պահպանել վաճառաշահ քաղաքի իր համբավը:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 94:

1828 — 1829 թթ․

Նախքան 1828-1829 թվականներին ծայր առած պատերազմը քաղաքը առևտրական հանգուցակետ էր բազմաթիվ քարավանների համար. «...Ախլցխա ամենօրեայ յարաբերութիւններ ունէր Երևանու, Կարնոյ, Տփղիսի և Տրապիզոնի հետ: Անոնց միջոցով կ’ընդունէր Ռուսիոյ և Եւրոպիոյ բերքեր, և ինքն ալ պարսիկ, թաթար և կովկասեան վաճառներ կը յուղարկէր անոնց` բազմաթիւ կարաւաններով»:

Նուրիխան Մ. (Նուրիխանյան Մինաս վարդ.), Ախլցխայի պատերազմներն (1828-1829), «Բազմավէպ», 1880, էջ 102: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 94:

Մինչև ռուսների մուտքն ընդհանուր առմամբ քաղաքի բարգավաճ վիճակը շեշտել է նաև ֆրանսիացի հետազոտողը. «Այս քաղաքը թուրքերի օրոք բավականին մեծ առևտուր էր վարում: Այն վիլայեթի գլխավոր քաղաքն էր և անընդհատ կապ ուներ Կարսի և Էրզրումի հետ, և դրա շնորհիվ արդյունաբերությունը զարգացած էր այնտեղ: Բացի դրանից` Ախալցիխեն գերիների մեծ շուկա էր: Այդքան մոտ լինելով Վրաստանի՝ ռուսական տիրապետության տակ գտնվող վայրերին, որոնց հետ կապված էր Բորժոմի հովտով, այն մատչելի էր լեզգիների համար, որոնք ոչ միայն գալիս էին ծառայելու փաշաների դրոշի տակ, այլև օգտվում էին ամեն առիթից՝ վրացիներին առևանգելու համար. նրանց հեշտությամբ անցկացնում էին թուրքական սահմանից` թաքնվելով անտառներում, որոնց ամենածուռումուռ արահետներն անգամ գիտեին: Գորիի և Քարթլիի մյուս քաղաքների ու գյուղերի համար այս առևանգումները իսկական չարիք էին դարձել»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 261 (բնագրում` “Cette ville faisait sous les Turcs un commerce assez considérable. Chef-lieu d’un pachalik, et en communication continuelle avec Kars et Arzeroum, l’industrie s’y était développée. D’ailleurs, Akhaltsikhé était un marché important d’esclaves. Si voisine des possessions russes de la Géorgie avec lesquelles elle communiquait par la vallée de Bardjom, elle se trouvait à la portée des Lesghiens qui non seulement venaient s’enrôler sous les drapeaux des pachas, mais qui profitaient de toutes les occasions possibles pour enlever des Géorgiens, qu’ils transportaient facilement au delà de la frontière turque en se cachant dans les bois dont ils connaissaient les senriers les plus détournés. Gori et les autres villes et villages de la Karthli, souffraient cruellement de ces enlèvements”.): Ի դեպ, ֆրանսիացի հետազոտող Գամբան 1820 թ. քաղաքի առևտրական նշանակությունն ավելի համեստ է նկարագրել. «Ակիսկայում առևտուրը շատ չէ, և շուկան էլ մեծ չէ: Այնտեղ որոշ ապրանքներ են բերում Պարսկաստանից, և հարաբերությունները միայն Երևանի, Էրզրումի և Թիֆլիսի հետ են» ¥ Chevalier Gamba, Voyage dans la Russie méridionale et particulièrement dans les provinces situées au-delà du Caucase, fait depuis 1820 jusqu’en 1824, Paris, 1826, t. I, էջ 404 (բնագրում` “Le commerce d’Akiska est peu considérable, et son bazar n’est pas grand. On y porte quelques marchandises de la Perse, et ses rapports ne sont qu’avec Irevân, Arzroum et Tiflis”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 94:

«Երբ Ախալցիխեն դարձավ ռուսական, այս բոլոր ավազակությունները դադարեցին: Լեզգիները, որ նախկինում խմբերով էին գալիս, արդեն միայն մեկ-մեկ և այն էլ մեծ դժվարությամբ են կարողանում հասնել թուրքական սահմանին: Էլ ավելի դըժվար է գերիներ տեղափոխելը, և նույնիսկ եթե դա պատահի, Ախալցիխեն այլևս գերիների շուկա չէ: Ռուսական բազմաթիվ մաքսատների պատճառով այդ քաղաքը նոր վնաս կրեց. այն լիովին մեկուսացավ, ասես մոռացության տրվեց և զրկվեց Անատոլիայի իր հարևանների հետ հեշտ հաղորդակցության հնարավորությունից: Բացի դրանից` այն ոչ մի առևտրական ճանապարհի վրա չի գտնվում, իսկ ամենամոտ նավահանգստից՝ Բաթումից, բաժանված է բարձր լեռնաշղթայով, որը նույնքան դժվար է անցնել, որքան Սախերիի լեռնաշղթան»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 262 (բնագրում` “Akhaltsikhé devenue russe a fait cesser tous ces brigandages. Les Lesghiens qui passaient par troupes, ne peuvent plus que un à un, et très difficilement, atteindre les frontières des Turcs. Les difficultés sont encore plus grandes pour transporter des esclaves, et quand cela serait, Akhaltsikhé n’en est plus le marché. Par son incorporation dans la ligne des douanes russes, cette ville a fait une nouvelle perte; elle se trouve tout isolée et comme jetée dans un coin, etant privée de toute communication facile avec ses voisins de l’Anatolie; d’ailleurs, elle n’est sur aucune grande route naturelle de commerce, le port le plus rapproché d’Akhaltsikhé, Batoum, en est séparé par une haute chaîne de montagnes, aussi pénible à traverser que celle de Sakhéri”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 94:

Ախալցխան առևտրական կապեր ուներ Դոնի Ռոստովի, Թավրիզի, Թիֆլիսի, Կարինի, Կոստանդնուպոլսի, Մարսելի, Մոսկվայի, Նիժնի Նովգորոդի, Վարշավայի, Վիեննայի, Օդեսայի և այլ քաղաքների հետ: Հիմնականում ներմուծում էին գործվածքեղեն, նպարեղեն, հագուստեղեն, կոշկեղեն և սպասք, արտահանում էին արծաթե, ոսկեկար, կաշվե, մետաքսե իրեր և առավելապես մրգեր, կարտոֆիլ, կաղամբ, կաթնամթերք, երկաթե առարկաներ և այլն:

Иванов В., Город Ахалцих, Тифлисской губернии, “Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа”, вып. V, Тифлис, 1886; вып. VII, Тифлис, 1889, էջ 196-197: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 94-95:

Նվիրատվություններ
1633 թ․

Հայտնի է, որ 1633 թ. Սբ. Էջմիածնին է նվիրվել 1258 թ. գրված մի ոսկենկար ավետարան. «...տէր Յովհաննէս քահանայս, ի քաղաքէն Ախլցխու, ետու զայս ոսկէնկար Աւետարանս յիշատակ հոգւոյ իմոյ և ամենայն նախնեաց և ծնօղաց իմոց ի դուռն Սուրբ Էջմիածնի, պապուն իմոյ` տէր Դաւիթ քահանայի, և հօր իմոյ` Խաչատուր քահանայի...»:

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, Ա, Երևան, 1984, էջ 1039, ձեռ. N 234: Տե՛ս նաև ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Բ, Երևան, 1978, էջ 510: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 125:

1780 թ․

1780-ական թվականներին Սբ. Էջմիածնի վանքն Ախալցխայից ստանում էր մոմ, մեղր, ձիթապտուղ և թղթի գործարանի համար հին շորեր:

Դիւան Հայոց Պատմութեան, նոր շարք, գիրք առաջին, հ. Ա, Երևան, 1984, էջ 77: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 125:

1780 թ․

Պարբերաբար հանգանականություններ իրականացնելու առթիվ Սբ. Էջմիածնից Ախալցխա և շրջակայքի հայազգի բնակիչներին էին հղվում կաթողիկոսական կոնդակներ, հորդորներ կամ այլ գրություններ: Հայտնի է, օրինակ, 1780 թ. Ղուկաս կաթողիկոսի հղած կոնդակը: Մեկ ուրիշը` «Թուղթ օրհնութեան», 1781 թ.-ից է հասցեագրված «...ի վերայ Ախլցխայու միաբնադաւան ժողովրդեանն»:

Դիւան Հայոց Պատմութեան, նոր շարք, գիրք առաջին, հ. Ա, Երևան, 1984, էջ 100, 253: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 125-126:

1783 թ. փետրվարին Ղուկաս կաթողիկոսը կոնդակ է հղում` ուղղված Ախալցխայի և մերձակայքի առաջնորդներին, իսկ 1784 թ.` թուղթ Սահակ քահանային:

Դիւան Հայոց Պատմութեան, նոր շարք, գիրք առաջին, հ. Ա, Երևան, 1984, էջ 349, 490: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 126:

1960 թ․

1960 թ. հիշվում է քահանա Հովհաննես Դանիելյանը, որը Վրաստանի թեմի առաջնորդ Կոմիտաս եպիսկոպոս Տեր-Ստեփանյանի միջոցով Էջմիածնի վանքին է նվիրել ԺԹ դարի մի Գուշակարան:

Ցուցակ Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի նոր ստացված ձեռագրերի, «Էջմիածին», 1963, Բ, էջ 61: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 126:

Հուշարձաններ
1775 թ․

1775 թ. հունվարի 1-ին հայ կաթողիկեների ձեռքն անցած եկեղեցիների վերաբերյալ համանման ակնկալիքով նշվել է. «...ախթարմայքն զեկեղեցիսն Ախլցխայու ի խղճալի ժողովրդենէն մերմէ բռնութեամբ առեալ էին և իւրացուցեալ, և զնոսա յարտաքս թողեալ...: Որոյ աղագաւ և գրեաց սմա, գրել Սուլէյման փաշային, զի զմի զեկեղեցին յախթարմայիցն առեալ, հայոց տացէ»:

Դիւան Հայոց Պատմութեան, գիրք Ը, Թիֆլիս, 1910, էջ 311: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 150:

1830 թ․

1830-ական թվականների սկզբներին կաթողիկե հայերն ունեին երկու եկեղեցի, որոնցից մեկում ծառայում էին կապուցինները (կնգուղակիր կաթողիկե վանականներ): Ականատեսը նկատել է, որ «Հակոբիկ հայերի եկեղեցիները ավելի լավ են կառուցված և ավելի գեղեցիկ են»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 266 (բնագրում` “Les Arméniens catholiques ont deux églises, dont l’une est desservie par les pères capucins; elles ne sont pas mieux construites, ni plus élégantes que celles des Arméniens jacobites”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 150:

1845 թ․

1845 թ. քաղաքում գոյություն ուներ հայ կաթողիկե քարաշեն 4 եկեղեցի և 1 մատուռ:

Վրաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 16, ց. 1, գ. 8622, թ. 31, 45: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 150:

1845 թ․

4 եկեղեցի արձանագրած այլ վավերագիր հավելել է, որ 1845 թ. հայ կաթողիկե համայնքը կառավարում էին 6 քահանաներ:

Վրաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 16, ց. 1, գ. 8622, թ. 31, 45: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 150:

Ի դարի սկզբներին գործում էր հայ կաթողիկե 3 եկեղեցի:

Օրացոյց եւ պատկեր տօնից, Թիֆլիզ, 1915, էջ 77: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 150:

Քաղաքի քրիստոնյա բոլոր համայնքներն ունեն իրենց եկեղեցիները: Դրանց ընդհանուր թվաքանակը հասնում է 17-ի:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 126:

Դարերի ընթացքում Ախալցխայում կառուցված հայկական եկեղեցիներից կանգուն, կիսավեր կամ ավերակ վիճակում ցարդ պահպանվել են Սբ. Աստվածածին, Երևման Սբ. Խաչ, Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ, Սբ. Ստեփանոս, Սբ. Փրկիչ և Զարեհնու Սբ. Նշան (Սբ. Վարդանանց) եկեղեցիները:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 126:

1806 թ․

1806 թ. քաղաքում վկայվել է 4 եկեղեցի: Այլ տեղեկության համաձայն` նախքան ռուսաց տիրապետության հաստատումն Ախալցխան «Իր մէջն ունէր Հայոց հինգ եկեղեցի...»:

«Նոր-Դար», 1903, N 19, էջ 1: Նուրիխան Մ. (Նուրիխանյան Մինաս վարդ.), Ախլցխայի պատերազմներն (1828-1829), «Բազմավէպ», 1880, էջ 102: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 126:

1833 թ․

1833 թ. ականատեսը նշել է. «Ախալցիխեում կա ութ եկեղեցի: Հունադավան հայերն ունեն երեքը, որոնցից երկուսը հին են: Նրանք մասամբ վերականգնվել կամ վերանորոգվել են բավականին արտասովոր ոճով. որպես շինանյութ` օգտագործվել են տապանաքարեր, որոնց վրա շատ արձանագրություններ և արաբանախշեր կամ այլ նկարներ կան: Դրանք վերցրել են շրջակայքի գերեզմանատներից՝ ընտրելով ամենագեղեցիկները, և դա այդ եկեղեցիներին շատ տարօրինակ խճանկարային տեսք է տվել: Փաստորեն դա լավագույն միջոցն էր այդ հուշարձանները փոխանցելու հետագա սերունդներին: Այս եկեղեցիների ներսը մութ է և աղքատ: Լուսամուտներ չկան, լույսը ներս է թափանցում փոքր երդիկներից...: Ինչպիսի՜ ուրախությամբ նրանք շտապեցին իրենց եկեղեցիների կողքը կառուցել զանգակատներ, ինչն արգելված էր նրանց թուրքերի ժամանակ: Այդ զանգակատները բաղկացած են գետնի մեջ տնկված չորս երկար գերանից և փոքր ծածկից: Դրանցում շատ մեծ հանդիսավորությամբ կախեցին զանգերը, և դա ցույց էր տալիս քրիստոնեության հաղթանակը»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 264, 266 (բնագրում` “Akhaltsikhé renferme huit églises; les Arméniens jacobites en ont trois; deux sont anciennes, elles ont été restaurées ou reconstruites en partie, d’une manière assez baroque; on a pris pour matériaux de construction les pierres tumulaire chargées d’inscriptions et d’arabesques ou d’autres dessins qui couvraient les cimetières d’alentour, en choisissant les plus belles, ce qui donne à ces églises un air de marqueterie très bizarre. Dans le fait, c’était le meilleur moyen de faire passer ces monuments à la postérité. L’intérieur de ces églises est sombre, pauvre; il n’y a pas de fenêtre, le jour n’y donne que par de petits dômes ou darbases... Avec quelle joie ils se sont empressés d’ériger des éspèces de clocher auprès de leurs églises, ce qui leur était défendu du temps des Turcs. Quatre longues poutres plantées en terre avec un petit toit, font la façon de ces clochers. On y a pendu avec la plus grande solennité les cloches, qui prouvaient le triomphe du christianisme”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 126:

1829 թ․

Հայտնի է, որ 1829 թ.-ից հետո Ախալցխայում հաստատված գաղթական հայերից բաբերդցիները, քաղաքում հայ առաքելականների ձեռքում մնացած եկեղեցիներն անբավարար նկատելով, ցանկություն են հայտնում առանձին «բաբերդցոց» մի եկեղեցի կառուցել, որին գեներալ Օրանցկին 1835 թ. մայիսի 11-ին պատասխանում է. «...որք խոստանան հասարակութեամբ շինել զեկեղեցի, բայց վասն իւրեանց տուն մի ոչ կարեն շինել, յորոց իսկ փախեալ են մետասան տուն յերկիր յօսմանցւոց և ընդ ինքեանց փախուցեալ են սգեզտու ինչ, վասնորոյ ոչ է կարելի անօթք եկեղեցական թողուլ ’ի ձեռս նոցա, որք ոչ կարեն շինել վասն ինքեանց բնակութիւն մի, ո՞րպէս կարող են շինել զեկեղեցի»:

Մատենադարան, թղթ. 163ե, վավ. 134: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 126:

1839 թ․

1839 թ. քաղաքում հիշվում է երեք եկեղեցի (Սբ. Փրկիչ, Սբ. Լուսավորիչ և Սբ. Աստվածամայր):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 42: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 126:

1840-1841 թվականներին Վրաստանի թեմի առաջնորդի և Էջմիածնի սինոդի միջև եղած գրագրությունից երևում է, որ ցանկություն է եղել Ախալցխայի գավառում հայոց վանք կառուցել, սակայն գաղափարն այդպես էլ կյանքի չի կոչվել: Խնդրո առթիվ 1840 թ. մարտի 29-ին թեմի առաջնորդ Կարապետ արքեպիսկոպոսը Էջմիածնի սինոդին տեղեկացրել է, որ «Վերաբնակիչները Կարինում ունեցել են 4 վանք, ուր կատարում էին իրենց երկրպագութիւնը: Գաղթելուց հետո, Ախալցխայում նրանք այդպիսի ուխտատեղի չունէին, այլ աղոթք էին անում վաղնջական խաչի կամ եկեղեցու նշաններ երևացող ավերակների վրա: Իսկ հոգևոր իշխանութիւնները բազմիցս արգելել են դա: Ելնելով այս խնդրից, ժողովուրդը խնդրում է սինոդից թոյլ տալ կառուցել սբ. Գրիգոր Լուսաւորչի անվան վանք հոգևոր պէտքերը հոգալու համար»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3316, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 126:

1840 թ․

1840 թ. մայիսի 25-ին սինոդն առաջնորդին հարցրել է. «...վանքը որտե՞ղ են մտադիր կառուցել Ախալցխայում, թէ՞ գիւղերից մեկում, արդէո՞ք ունեն կալվածագիր և ո՞ւմ անվամբ է գրանցված, ունե՞ք արդէոք առձեռն գումար և դա հանգանակութիւն է, թէ՞ եկեղեցական արդիւնք»: Նույնանման հարցումը կրկնվել է նաև նշյալ թվականի սեպտեմբերի 30-ին:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3316, թ. 2: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3316, թ. 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 126-127:

1841 թ․

1841 թ. ապրիլի 2-ին Կարապետ արքեպիսկոպոսը սինոդին միայն պատասխանում է, որ «...սբ. Գրիգոր Լուսաւորչի անվամբ վանք մտադիր են կառուցել Ախալցխայի գավառի Ախալքալաքի մասում, բայց դեռևս պարզ չէ, թէ ո՞ր գիւղում: Իսկ ինչ վերաբերում է շինութեան համար նախատեսված ծախսին, ապա շինարարութեան ժամանակ ջերմեռանդ ժողովուրդը ինքը կհավաքի դրամը»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3316, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 127:

1841 թ․

1841 թվականի ապրիլի 15-ին սինոդն առաջնորդից մեկ անգամ ևս մանրամասներ է պահանջում և, ըստ ամենայնի, առկա հանգամանքներն անբավարար գնահատելով, 1841 թ. հունիսի 13-ին կայացնում է հետևյալ որոշումը. «...առայժմ պատրաստի գումար չկա, պարզ չէ վանքի տեղը, ապա առայժմ հետաձգել կառուցումը, մինչև որ հստակորեն որոշվի ամէն բան»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3316, թ. 5: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3316, թ. 6: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 127:

1841 թ․

1841 թ. հիշվում է 1 մայր և 3 ծխական եկեղեցի, որոնցից մեկը քարաշեն էր, 3-ը` փայտաշեն: Նույնքան եկեղեցի է հիշատակվում նաև 1842 թ., սակայն արդեն 2 քարաշեն և 2 փայտաշեն:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 66-67: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 76-77: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 127:

1843 թ. մարտի 15-ից մայիսի 31-ը գրագրություն է սկսվել հայ առաքելական և հայ կաթողիկե նոր եկեղեցիներ կառուցելու նպատակով:

Վրաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 30-31: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 127:

1849 թ․

1849 թ. քաղաքում գործում էր 6 եկեղեցի, ընդ որում երկուական` ուղղափառ, հայ կաթողիկե և հայ առաքելական:

“Кавказский календарь на 1850 г.”, Тифлис, 1849, с. 38. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 127:

1850 թ․

1850 թ. զինվորական ընդհանուր հրամանատարը Վրաստանի և Իմերեթիայի Հայոց վիճակային կոնսիստորիային հաղորդել էր «...ի մասին քակտելոյ զեկեղեցին գտանեցեալն մերձ ամրոցին Ախլցխայ քաղաքի չունելով զայնմանէ ցարդ ի կոնսիստօրէս ծանօթութիւն...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2775, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 127:

1851 թ․

1851 թ. Վրաստանի և Իմերեթիայի Հայոց վիճակային կոնսիստորիան Սբ. Էջմիածնի սինոդին հղած գրությամբ անդրադարձել է Ախալցխայի իջևանատունը 1833 թ.-ից հայոց եկեղեցի ծառայելու խնդրին և նույն թվականից էլ դրա շուրջ ծագած և առ 1851 թ. լուծում չստացած վիճաբանությանը. «...ըստ չորրորդ բաժանման ընդ իսկական գործոցն ի մասին բազասխանային կամ քարվանսարային, որ ապա փոխեալ է յեկեղեցի, զորմէ վիճեն կոլլէժսկի թէգիստրատօր Սիմէօնն Մէպիսեան, Պաւէլ Խիթարեան և ժառանգն Յովսէփ Դժանկէլեանի Սօֆիայն Վառլամեանց, ի հրամանէ Սինկղիտոսի տեսանի թէ, կառավարիչ Սինկղիտոսն լուեալ զտոմսակագիր յիշեալ գործոյն, ի գետ թէ, ընդ կալուածագրոյն յօրինելոյ ի հոկտեմբեր 1828 ամի ի ներկայութեամբ վկայից: Ախալցիխաբնակ Ատիֆբէգ Չախալօղլին, Հասան բէգն և Հիւսէյին բէգն վաճառեալ են ախալցիխաբնակ Յովսէփ Դժանկէլեանին, Սիմէօն Մէփիսեանին և Պաւլէ Մէփիսեանին 1500 արծաթոյ` զգտանեցեալ յԱխալցիխայ քաղաքի մերձ ամրոցին պանդոկն կամ քարվանսարայն, որ պարունակէ յինքեան զ48 կրպակ: Հուսկ յետոյ յամսեանն յունվարի 1833 ամի Դժանկէլեանն միւսքն դիմեալ են առ նախկին կուսակալն Վրաստանի` բարօն Րօզէնն` յաղագս դարձուցանելոյ նոցա յիշեալ բազասխանայն, որ խլեալ գոլով ի նոցանէ փոխեալ է ’ի Հայոց եկեղեցի, Հայոց հոգևորականութիւնն նույնպէս յիւրմէ կողմանէ վիճէր զյիշեալ շինուածոյն այնու հիմնաւորութեամբ, թէ յորժամ դարձուցաւ այն յեկեղեցի, նոյնն արարեալ է զինչ ինչ նորոգութիւն ի վերայ այնորիկ, և դարձուցեալ է զյիշեալ շինութիւն յեկեղեցի Աստուածապաշտութեան ընդ բանաւոր թոյլատուութեան անցեալ կառավարողի Ախալցիխայի սահմանաց պօլկովնիկ Դրէմէրի...»: Սույն հարցը մինչև 1851 թ. անարդյունք լսվել է տարբեր ատյաններում: Խնդրի վերջնական լուծման համար էլ նշյալ գրությամբ Վրաստանի և Իմերեթիայի կոնսիստորիան ակնկալում էր Սբ. Էջմիածնի սինոդի աջակցությունը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2775, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 127:

1851 թ․

1851 թ. Ախալցխայում արձանագրվել է 9 եկեղեցի, այդ թվում` հայ առաքելական` 4, հայ կաթողիկե` 2, ուղղափառ` 2, հռոմեական կաթողիկե` 1:

Персваленко В., Ахалцих, “Кавказский календарь на 1852 г.”, Тифлис, 1851, էջ 285: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 127:

1854 թ․

Ինչպես վկայված է 1854 թ. մարտի 24-ին քաղաքի հոգևոր կառավարության կազմած հայտարարագրում, 1853 թ. նոյեմբերին թուրքական բանակի` Ախալցխայի գավառ ներխուժելու արդյունքում կողոպտվել և ավերվել էին 9 գյուղերի (վավերագրում գյուղերի անունները չեն հիշված) ծխական եկեղեցիները. «...կողոպտելոյ բարբարոս զօրացն օսմանեան ի ժամանակս տալոյ նոցա զպատերազմ ընդ խաչակիր զօրացն մեծազօր կայսերութեան ռուսաց քանդեալ զսեղանս և զամենայն շինութիւնս այնոցիկ եկեղեցեաց և պատառեալ զպատկերս սրբոց արարեալ էին զոմանս ի նոցանէ բնակարան երիվարաց...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 12, գ. 306, թ. 19: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 127:

1867 թ․

1867 թ. Վրաստանի և Իմերեթի Հայոց թեմի առաջնորդ Մակար արքեպիսկոպոսը Ամենայն Հայոց Գևորգ Դ կաթողիկոսին է ներկայացրել թեմի վանքերի, եկեղեցիների, հոգևորականների, ժողովրդի, դպրոցների, աշակերտների ցուցակը` կազմված նշյալ թվականի փետրվարի 24-ին, ըստ որի` «ՅԱխլցխայ և ի վիճակին նորին» կար 78 եկեղեցի, 4363 տուն` 36441 շունչ` 18995 ար. և 17446 իգ. բնակիչ, 2 ուսումնարան` 10 ուսուցչով և 273 աշակերտով:

Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան. Գեւորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցի Քերեստեճեան կաթողիկոս Ամենայն Հայոց (1866-1882), գիրք ԺԱ, Երեւան, 2004, էջ 81: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 127-128:

1877 թ․

Հայտնի է, որ Ախալցխան ևս մեկ եկեղեցով հավելելու նպատակով 1877 թ. հուլիսին 95 տարեկան հասակում վախճանված ախալցխացի մեծահարուստ Հարություն աղա Մութաֆյանը 14.000 ռուբլի էր կտակել: 1884 թ. Հ. Մութաֆյանի ժառանգները կարծես թե ձեռնամուխ էին եղել իրենց հոր ցանկության իրագործմանը. «...Մութաֆեան հանգուցեալ Յարութիւն աղայի ժառանգները այս տարի պարիսպ քաշեցին այն գետնի վրայ, ուր, ի հաշիւ հանգուցելոյն կտակած գումարին, եկեղեցի պէտք է շինուի: ...Յարութիւն աղայի ժառանգները մտադիր են եկեղեցւոյ գաւթումը մի ծխական դպրոց ևս հիմնել կտակած փողի տոկոսով, որ քանի տարուց ի վեր բարդուում է»: Սույն ծրագիրը մնում է անկատար:

«Մշակ», 1877, N 52, էջ 3: Տե՛ս նաև «Կոչնակ», 1914, N 7, էջ 164: «Արձագանք», 1884, N 61, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 128:

1883 թ․

1883 թ. Ախալցխան ուներ հայ առաքելական 6 եկեղեցի` 2-ը` մայր կամ կաթողիկե, 2-ը` ծխական և 2-ը` գերեզմանատան:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 2, ց. 2, գ. 10134: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 128:

1834 թ․

1834 թ. նոյեմբերի 14 թվակիր նամակից երևում է, որ քաղաքի նոր մասում հաստատված հայերը ցանկանում էին կամուրջ կառուցել:

Մատենադարան, թղթ. 1637, վավ. 1434, թ. 685: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 70:

1884 թ․

1884 թ. այլ տեղեկագիր, անտեսելով գերեզմանատան եկեղեցիները, արձանագրել է հայ առաքելական միայն 4 եկեղեցիների գոյությունը. «Հայք ունին չորս եկեղեցի – ս. Փրկիչ` որ և աւագ եկեղեցին, սրբատաշ քարով և հոյակապ, ս. Վարդանանց (նոր քաղաքամասում), ս. Լուսաւորիչ և ս. Ստեփաննոս (վերջինս ուխտատեղի անշուք փայտաշէն)...»:

«Արձագանք», 1885, N 4, էջ 58: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 128:

1901 թ․

1901 թ. ևս Ախալցխայում հիշվում են 4 եկեղեցիներ:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 14, գ. 205, թ. 133-134: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 128:

1905 թ․

1905 թ. դարձյալ հիշվում են հայ առաքելական միևնույն 4 եկեղեցիները (Սբ. Փրկիչ, Սբ. Վարդանանց զորավարաց, Սբ. Ստեփանոս և Սբ. Լուսավորիչ):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 148, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 128:

Հեղեղումներ
1877 թ․

Հայտնի է, որ 1877 թ. օգոստոսի 2-ին երկու ժամ տևած տեղումները մեծապես վնաս են պատճառել գավառի ինչպես քաղաքային, այնպես էլ գյուղական բնակչությանը. «...օգոստոսի 2-ին քաղաքի հիւսիսային կողմից համարեա երկու ժամի տեւողութեամբ կարկտախառն սաստիկ յորդ անձրև գալով, մեծ վնասներ տուեց թէ քաղաքին և թէ մերձակայ գիւղերին, այնպէս որ Ախալցխայի մէջ շատ տներ քանդվեցան: Քաղաքի դիրքը զառիվայր լինելով, տները մեծ մասամբ շինված լինելով զառիվայրի ստորոտների վրա, ջրով լցվեցան մինչև այն աստիճան, որ բնակիչնեը օգնութիւն չը կարողանալով հասցնել, ստիպված թոյլ տուին, որ ջուրը տների միջով անցնի և միջի կարասիներին վնասելով մասամբ էլ դուրս տարաւ տներից և գցեց ընդհանուր հոսանքի մէջ: Մի քանի երեխաներ խեղդվեցան և մի երիտասարդ հայ, որ ուրիշներին օգնում էր հեղեղից ազատվելու, ինքն զոհ գնաց ջրերի կատաղի հոսանքին: Այդ սարսափելի հեղեղից քաղաքին պատճառած վնասների գումարը, ասում են 100.000 րուբլից աւելի է...»:

«Մշակ», 1877, N 58, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 30:

1903 թ․

Մոտ քառորդ դար անց ախալցխացիները նոր փորձության ենթարկվեցին և կրկին պատժվեցին ջրահեռացման խնդիրներն անուշադրության մատնելու պատճառով: Մասնավորապես 1903 թ. հուլիսի 31-ին քաղաքը բավական վնասվում է Մարդա գետի խիստ վարարման հետևանքով. «Յուլիսի 31-ին գիշերը սարսափելի անձրև եկաւ: Քաղաքիս միջով հոսող Մարդա-չայ առուակն արագօրէն բարձրացաւ ափերից, և ջուրն սկսեց ողողել շրջակայ շինութիւնները, տները, խանութները, ագարակները, պարտէզները, ջրի կատաղի հոսանքն արմատախիլ արաւ շատ ծառեր, քանդեց տարաւ կամուրջներ, պարիսպներ, փայտաշէն և քարաշէն խարխուլ տներ: Վնասներն ահագին են»:

«Նոր-Դար», 1903, N 136, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 31:

Հրդեհ
1887 թ․

1887 թ. փետրվարի 5-ին` երեկոյան 9.30-ին բռնկված հրդեհը հասցրել է մոտ 100000 ռուբլու վնաս: Հրդեհից տուժածներին օգնելու նպատակով գավառապետ Մեսխիևի կարգադրությամբ փետրվարի 13-ին բեմադրվել են հայերեն, վրացերեն և ռուսերեն լեզուներով ներկայացումներ:

Հրազն, Նամակ Ախալցխայից, «Արձագանք», 1887, N 6, էջ 85: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 30-31:

1914 թ․

150000 ռուբլու վնաս է հասցրել 1914 թ. Ախալցխայում բռնկված հրդեհը, որը «...մոխիր դարձուցեր է բազմաթիվ հայերու խանութներ»:

«Կոչնակ», 1914, N 13, էջ 309: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 31:

Իշխանական տոհմեր

Սարգիս իշխան, հայր` Շալվայի և Իվանեի, «Վրաց ծառայության էր և շատ տեղեր խլեց Պարսիկներից»:

Աճառյան Հր., Հայոց անձնանունների բառարան, հատոր Դ, Երևան, 1948, էջ 417: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 31:

Շալվա. որդի Սարգսի, եղբայր` Իվանեի, 1194/1195 թ. հիշվում է Շալվա Ախալցխացին, որը մասնակցել էր Շամքորի գրավման հաղթական ճակատամարտին: 1204 թ. տեղի ունեցած Բասենի ճակատամարտում Զաքարիա ամիրսպասալարի հրամանատարության ներքո գործող հայ-վրացական միացյալ զորքի կազմում առանձնահատուկ դեր էին կատարել Ախալցխայի տերերը. «Զորքերը շարժվեցին: Առաջամարտիկը ամիրսպասալար Զաքարիա Երկայնաբազուկն էր և Ախալցխացի երկու եղբայրները` Շալվան ու Իվանեն, ընդ որում Շալվան մանդատուրթ-ուխուցես էր...»: Շալվա Ախալցխացին գերի է ընկել 1224 թ. Ջալալեդդինի դեմ արշավանքի ժամանակ: Վրաց եկեղեցին Շալվա Ախալցխացուն սրբացրել է:

Աճառյան Հր., Հայոց անձնանունների բառարան, հատոր Դ, Երևան, 1948, էջ 101: Թորոսյան Խ., «Թագակիրների պատմությունն ու գովաբանությունը» որպես Զաքարյան Հայաստանի ու Զաքարյանների պատմության սկզբնաղբյուր, Երևան, 1992, էջ 373, տե՛ս նաև էջ 412, 433: სახალხო გაზეთი, 1996, N 19. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 31-32:

1206 — 1207 թթ․

Իվանե (Ղվարղվարե). որդի` Սարգսի, եղբայր` Շալվայի, 1206/1207 թվականներին հիշվում է Ախալցխայի տեր Իվանեն («Սամցխեի սպասալար և մեճուրճլեթ-ուխուցես...»), որի տիրույթներին էր միացվել նաև Կարսը. «...և թողեց որպես Կարիի պաշտպան Իվանե Ախալցխացուն և նշանակեց սահմանակալ և շնորհեց աթաբագություն ու ամիրայից-ամիրայություն»: Մոնղոլական արշավանքների ժամանակ, երբ Հայաստանի և Վրաստանի բազմաթիվ իշխաններն իրենց իշխանության ներքո գտնվող գավառներն ավերածություններից փրկելու համար ճարահատյալ հպատակվում էին և դառնում հարկատու, «...մեսխերը թագուհի Ռուսուդանի արժանապատվության համար չհպատակվեցին: Դրանից կատաղած Չաղաթա նոյինը արշավեց Սամցխեն, իսկ վախից ստիպված` մեսխերը ներփակվեցին բերդերում: Այսպիսով, Սամցխեում բազմաթիվ մարդիկ գերվեցին ու կոտորվեցին, բյուր ժողովուրդ սպանվեց: Երբ այլևս զորություն չկար, Իվանե Ցիխիսջվարել-Ջաղեցին, որին նաև Ղվարղվարե էին կոչում, դիմեց թագուհի Ռուսուդանին, եթե կհավանի, երկիրը ավերումից ազատելու համար ինքը նույնպես ապավինի Չաղաթային, [դիմեց], որովհետև մեճուրճլեթ-ուխուցեսի պատիվ (պաշտոն) ուներ և Սամցխեի իշխանն էր: Համաձայնեց թագուհին և ուղարկեց: Ապա գնաց Իվանեն և հանդիպեց Չաղաթային, որը պատվով ընդունեց և երկրի պաշտպաններ նշանակեց»:

Վրաց ժամանակագրություն. 1207-1318, էջ 79: Թորոսյան Խ., «Թագակիրների պատմությունն ու գովաբանությունը» որպես Զաքարյան Հայաստանի ու Զաքարյանների պատմության սկզբնաղբյուր, Երևան, 1992, էջ 373, 430-431: Վրաց ժամանակագրություն. 1207-1318, թարգմանությունը հին վրացերենից, առաջաբանը և ծանոթագրությունները` Պարույր Մուրադյանի, Երևան, 1971, էջ 76: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 32:

1210 թ․

Բոցո Ջաղեցի. 1210-ական թվականներին «Սամցխեի էրիսթավ ու սպասալար նշանակեցին Բոցո Ջաղեցուն»:

Թորոսյան Խ., «Թագակիրների պատմությունն ու գովաբանությունը» որպես Զաքարյան Հայաստանի ու Զաքարյանների պատմության սկզբնաղբյուր, Երևան, 1992, էջ 373, տե՛ս նաև էջ 388: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 32:

Իվանե (Պապա). թոռ` Իվանեի (Ղվարղվարեի):

Վրաց ժամանակագրություն. 1207-1318, թարգմանությունը հին վրացերենից, առաջաբանը և ծանոթագրությունները` Պարույր Մուրադյանի, Երևան, 1971, էջ 92: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 32:

Սարգիս Ջաղեցի (Ջաղելի) - Ցիխիսջվարելի. թոռ` Իվանեի (Ղվարղվարեի). «...որ Սամցխեի սպասալարի պատիվն ուներ...» և «...արի ու խիզախ, բազմափորձ, մարտերում անվանի, թիկնեղ, վարպետ հեծյալ կռվող, քաջ նետաձիգ և նշանակալի որսերի անվրեպ կոտորող մարդ էր»: Դավիթ թագավորի (Դավիթ Է Ուլու, 1247-1270) հանդեպ հավատարիմ ծառայության համար «Թագավորն այնքան շնորհակալ եղավ, որ Սամցխեում Քուաբուլիանի (անձավավոր) մի թեմ և Շավշքում Տբեթի տաճարը հրովարտակով նրան որպես կալված շնորհեց», իսկ Շապորան դաշտում մոնղոլ Բեքայի բանակի նկատմամբ տարած հաղթանակից հետո նաև ստանում է «Կարնո քաղաքն ու շրջակա երկիրը», որը, սակայն, նախանձի և խարդավանքի արդյունքում նրանից շուտով ետ է վերցվում: 1261 թ. մայիսին մոնղոլ Ուլու (Խուլաղու) խանը «...Արղունին ուղարկեց [վրաց թագավորին] (իմա` Դավիթ Է Ուլու - Ս. Կ.) փնտրելու և հետապնդելու: Նրա հետ էին նաև խանին հարող վրացիներ: Հունիս ամսին եկավ Սամցխե: Մեսխերից ոմանք դիմավորեցին Արղունին, ոմանք էլ դեպի թագավորը գնացին: Սկսեց ավերել ու գերել Սամցխեն...»: Սակայն խանի հրամանով մոնղոլները Սամցխեից հեռանում են դեպի Խորասան. «Այսպես ազատեց աստված Սամցխեի երկիրը այդ արհավիրքներից. Արղունը քսան օր հազիվ մնաց Սամցխեում: Դավիթ թագավորը վերստին Շավշք ու Սամցխե եկավ և, տեսնելով Սամցխեն ավերված, կանչեց խոհակիցներին ու հարցրեց, թե ինչ անեն, որովհետև թաթարների հետ այլևս մարտ չէր սպասվում: Այն ժամանակ Սարգիս Ջաղել-Ցիխիսջվարելին զեկուցեց, թե «Սամցխեն փոքր էր ոչ լավ թագավորանիստ...»: 1266 թ. սպասալար Սարգիս Ջաղեցու (Ջաղելի) գլխավորությամբ և մոնղոլ Աբաղա խանի աջակցությամբ Սամցխեն անջատվում է Վրաստանից և ձեռք բերում անկախություն: Անկախացման առնչությամբ վկայվել է, որ նաև «...վերցրին Ածղուրը, Սամցխեն, որ իբրև կնոջ [օժիտ] պատկանում էր Ֆարմանին (իմա՛ Հունաստանի սուլթան էր. ամուսնացել էր Ռուսուդանի աղջիկ Գուրջի-խաթունի հետ), և պարգևեցին Սարգիս Ջաղելուն ու նրա որդի Բեքային»:

Վրաց ժամանակագրություն. 1207-1318, թարգմանությունը հին վրացերենից, առաջաբանը և ծանոթագրությունները` Պարույր Մուրադյանի, Երևան, 1971, էջ 111-112, 114, 119, 122, 141: Бердзенишвили Н., Джавахишвили И., Джанашиа С., История Грузии, часть I, Тбилиси, 1950, с. 270. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 32-33:

Բեքա Սարգսյան, որդի` Սարգիս Ջաղեցի-Ցիխիսջվարեցու. «Պարթևահասակ էր այս Բեքան, գեղատես, խաժ ու գեղեցիկ աչքերով և մազերով, լայնակուռ, զորեղ ուժով, պատերազմում քաջ մարտնչող, արի հեծյալ, որսորդի պես վարժ նետաձիգ, զգոնամիտ, շինարար, եկեղեցիներին ու վանքերին, աստվածահաղորդ մարդկանց պատիվ տվող, աղոթող, որ չէր թերանում լուսաբացի, ցերեկվա ու երեկոյան աղոթքներից, ինչպես մաշտոցն էր կարգ հաղորդում...: Բեքան գրավեց Տասիսկարիից մինչև Կարնո քաղաք ընկած երկիրը, Սամցխեն, Աճարան, Շավշքը, Կղարջքն ու Տայքի մեծ մասը, Վաշլովանը, Նիգալիսխևին, Արտանուջը, տասներկու անապատները, Կողան, Կարնիփորն ու երկու Արտահանները, բազմաթիվ գյուղեր Ջավախքում»: Իր հոր նման հավատարիմ էր և փոխադարձաբար հովանավորված Դեմետրե Բ թագավորից (1271-1289). «Այս ընթացքում ուժեղացան Սամցխեի սպասալար և մեճուրճլեթուխուցես Սարգիս Ջաղելին ու նրա որդի Բեքան, որոնք իշխում էին Սամցխեում»: 1280-ական թվականներին «...ինչ-որ գործի պատճառով թաթարների դեմ ըմբոստացան Սարգիսն ու նրա որդի Բեքան: Սարգիսը ծերացել էր` ոտնացավով բռնված: Թուալ կոչվող Բուղա նոյինը ուղարկեց եղբորը` Արուխային` Սամցխեն ավերելու: Եկավ Արուխան քսան հազարանոց բանակով...: Զորքը եկավ, մտավ Սամցխե, բայց ոչինչ չվնասեց: Մնացին քսան օր և գնացին, իսկ երկիրը խաղաղությամբ մնաց»: Հայտնի է, որ ԺԴ դարասկզբին թուրքերը «...մտադիր էին Բեքայի երկիր գալ. Սամցխե, [ինչպես և] Քարթլի ու Սոմխիթ»: Սակայն Վաշլովանի մոտ Բեքայի զորքերը կարողանում են ջախջախել թուրքերին և կանխում նրանց մուտքը Սամցխե: Հաղթական ելքով մեկը մյուսին հաջորդած ճակատամարտերի շնորհիվ Բեքան ձեռք է բերում բացառիկ հեղինակություն: Այդ է վկայում Քարթլիում տևական անիշխանությունից հետո Դեմետրե Բ թագավորի որդի և Դավիթ թագավորի (մահ. 1293) եղբոր` Գեորգի Ե-ին թագավոր (1314-1346) հաստատելու գործում նրա էական դերակատարությունը. «Բեքայի տանն էր, որովհետև Բեքան հզորացել էր և նրան էր պատկանում Տասիս-Կարիից մինչև Սպեր ու մինչև ծով. Սամցխեն, Աճարան, Շավշքը, Կղարջքը, Նիգալիսխևին...: Սրանից (Բեքայից) խնդրեցին պատանի Գեորգիին, որ տա և իր եղբայր Դավթի փոխարեն Քարթլիի թագավոր դարձնեն»: Մոտավորապես 1310-ական թվականներին 66-ամյա Բեքայի մահը սգում է ողջ Սամցխեն. «...վախճանվեց Սամցխեի իշխան Բեքան` ամենայն ինչում կատարյալ, բարելեցուն, աստվածային և երկրային գործերում, առավել` արդարադատությամբ, վանքերի ու եկեղեցիների կառուցմամբ, երկրի վրա բարի հավատով, աղքատներին անչափ ողորմացողությամբ: Իսկ նրա սիրեցյալ կինը բարերար էր եպիսկոպոսների ու վանականների, ողջ հոգևորականների ու եկեղեցական սպասավորների հանդեպ: Երբ լսում էր, թե ինչ-որ տեղում լավ գործիչ, գիտուն եպիսկոպոս կամ վանական կա, իր մոտ էր կանչում-բերում, բազում պարգևներով ու պատվով վարձատրում նրանց: ...վաթսունվեց տարեկան հասակում վախճանվեց (իմա՛ Բեքան) և անչափ ողբ ու կական թողեց Սամցխեի բնակիչներին»: Բեքայի մահից հետո Սամցխեն անցավ նրա որդիներին` Սարգսին, Ղվարղվարեին և Շալվային:

Վրաց ժամանակագրություն. 1207-1318, թարգմանությունը հին վրացերենից, առաջաբանը և ծանոթագրությունները` Պարույր Մուրադյանի, Երևան, 1971, էջ 143, 147, 165, 169-170, 177, 187: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 33:

Օգտվելով Վրաստանի թուլացումից` իշխանական հարստության ներկայացուցիչ Սարգիս Բ-ն (1306-1334) Գեորգի Ե-ից ստանում է աթաբեկության տիտղոս և Սամցխեն կիսով չափ անկախ հռչակում. «Վրաստանի թագավորներն այս երկրում նշանակում էին կառավարիչներ, որոնք սկսեցին կոչվել աթաբեկներ»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 277 (բնագրում` “Les rois de Géorgie firent gouverner ce pays par des chefs qui prirent le nom d’Atabeg”.): Հմմտ. Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, с. 2. Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 56-57: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 33:

Հայտնի է, որ կիսանկախ Սաաթաբագոյի հիմնադիր Սարգիս Բ-ն ժառանգել էր արդեն որպես տոհմական բնութագիր նկատված խիզախությունը. «Սարգիսը թեև պատանի էր, բայց քաջաբար էր կռվում, քանզի արիությունն ու խիզախությունը հայրական-պապական իր տոհմից էր ժառանգել»:

Վրաց ժամանակագրություն. 1207-1318, թարգմանությունը հին վրացերենից, առաջաբանը և ծանոթագրությունները` Պարույր Մուրադյանի, Երևան, 1971, էջ 178: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 33:

15 դ․

Մինչև ԺԵ դարի կեսերն իրարահաջորդ կիսանկախ աթաբեկների ցանկում հիշվում են. 1334 թ. Սարգսին փոխարինում է իր որդի Կվարկվարեն (Ղորղորե) Գեորգի Զ-ի հրամանով: 1361 թ. Բեքան՝ Կվարկվարեի որդին, նշանակվում է Բագրատ Ե-ի կողմից: 1391 թ. Իվանեն նշանակվում է Գեորգի Է-ի կողմից: 1444 թ. Աղբուղան՝ Իվանեի որդին, նշանակվում է Վախթանգ Դ-ի (1443-1446) կողմից: 1451 թ. Կվարկվարեն՝ Աղբուղայի եղբայրը, նշանակվում է Գեորգի Ը-ի (1446-1466) կողմից:

Հիշատակարաններից մեկում Իվանեն վկայված է 1396 թ. «...ի պարոնութեան աթապակ Իւանին...» (ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Երևան, 1950, էջ 614: F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 278: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 34:

1463 թ․

Մինչև 1463 թ. կիսանկախ դրություն ունեցող «...աթաբէկները կը հաստատուէին Վրաց թագաւորներէն, այդ տարին Կուարկուարէ աթաբէկը ինքզինքը բոլորովին անկախ ըրաւ: Զուր տեղ Վրաց թագաւորներն աշխատեցան հպատակեցընել աթաբէկները, որով և առիթ եղան ոչ սակաւ արիւնահեղութեանց և պատերազմաց»:

Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 56-57: Ի դեպ, «Կվարկվարեն իրեն անկախ հայտարարեց Դադիանի և Գուրիելի հետ գրեթե միաժամանակ` Ալեքսանդր Ա-ի չարաբաստիկ բաժանումից հետո, որը Վրաստանի և Իմերեթի թագավորների տարբեր շառավիղներին զրկել էր ամեն իշխանությունից» ¥F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, ¿ç 279 (µÝ³·ñáõÙ` Kouarkouaré se déclara indépendant à peu près en même temps que le Dadian et le Gouriel à la suite du malheureux partage d’Alexandre I, qui avait ôté toute puissance aux différentes branches des rois de Géorgie et d’Iméreth”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 34:

Հայտնի է, որ Ախալցխայի տերերին վերստին հպատակեցնելու նպատակով վրաց թագավորները կարողանում են ստանալ նաև պարսիկների օժանդակությունը. «Վրաստանի թագավորները ձգտում էին աթաբեկներին նորից վասալացնել, բայց նրանց ջանքերն անպտուղ էին: Պարսիկ տիրակալները օգնության եկան թագավորներին, բայց նրանց էլ ոչինչ չհաջողվեց: Նրանց ներխուժումներն ընդամենը անհանգստություն էին պատճառում աթաբեկներին, որոնք, շատ չանցած, կրկին հայտնվում էին ասպարեզում` առաջվա նման չցանկանալով ենթարկվել»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, ç 279 (բնագրում` “Les rois de Géorgie cherchèrent à faire rentrer les atabegs dans leurs devoirs de vassaux; leurs efforts furent infructueux; les Perses suzerains de la Géorgie vinrent aider aux rois; ils ne réussirent pas mieux. Leurs incursions ne faisaient que fatiguer ls atabegs qui reparaissaieint bientôt après sur la scène, aussi peu disposés à se soumettre qu’auparavant”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 35:

1463 թ․

«1463 թ. Վրաստանից բոլորովին անկախացած Կվարկվարեին հաջորդում են հետևյալ աթաբեկները. 1466 թ. Բահադուրը՝ Կվարկվարեի որդին, 1475 թ. Մանուչարը՝ Բահադուրի եղբայրը, 1487 թ. Կվարկվարեն (Ղորղորե)՝ Աղբուղայի որդին` վախճանված 92 տարեկան հասակում, 1500 թ. Քայխոսրովը՝ Կվարկվարեի որդին, 1502 թ. Մզեճաբուկը՝ Քայխոսրովի որդին, 1516 թ. Կվարկվարեն՝ Մզեճաբուկի որդին` վախճանված Գելաթիում, 1535 թ. Քայխոսրովը՝ Կվարկվարեի որդին` մահացած Թազմինում, 51 տարեկան հասակում, 1573 թ. Կվարկվարեն՝ Քայխոսրովի որդին. 1580 թ. թուրքերը բանտարկել են նրան, և միայն քրիստոնեությունից հրաժարվելուց հետո է նա վերադարձել իր տարածքները՝ իրեն ճանաչելով Թուրքիայի վասալը:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, ¿ç 278 (µÝ³·ñáõÙ` “1463 - Kouarkouaré se rend indépendant des rois de Géorgie. 1466 - Bahadour, fils de Kouarkouaré. 1475 - Manoutchar, frère de Bahadour. 1487 - Kouarkouaré, fils d’Aghbougha, meurt âgé de 92 ans.”): Ղորղորե վրացին Սամցխեի իշխան է հիշվում 1483-1498 թվականներին: Հայտնի է, որ այս իշխանն Արարատյան գավառն ասպատակելու և թալանելու ժամանակ որպես ավար ձեռք գցած մի Ավետարան վաճառել էր ոմն Մուրատի (ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Գ, Երևան, 1967, էջ 280, 619): Այս իշխանի օրոք` 1497 թ. Ախալցխան հիշվում է որպես թուրքերի դեմ անհաջող ընդհարումից հետո Ռուստամ թագավորի ապաստանավայր. «ՌԴՃՂԷ (1497) թվին Ուղուրլու Մահմատին որդին, սօլթան Ահմատն Ստըմբօլ էր դուս էրեկ, Ըռըստամն գնաց դէմ, կռւիլ չկարաց, եթող փախեաւ Ախլցխայ...» (Մանր ժամանակագրություններ, Ա, Երևան, 1951, էջ 195: F. Dubois de Montpéreux, նշվ. աշխ., էջ 279 (բնագրում` “1500 - Kaikhosrov, fils de Kouarkouaré. 1502 - Mzédchabouk, fils de Kaikhosrov. 1516 - Kouarkouaré, fils de Mzédchabouk, meurt à Ghélathi.1535 - Khaikhosrov, fils de Kouarkouaré, meurt à Tazmin, âgé de 51 ans.”): Հայտնի է, որ «1547-ին, երբ թուրքերը սկսան յառաջ խաղալ Ճորոխի և Կուրայ հովտաց մէջ, Շահ Թահմազ-խանը օգնութեան եկաւ նոյն ժամանակ իշխող Քէյխոսրով աթաբէկին» (Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 57): F. Dubois de Montpéreux, Ýßí. ³ßË., ¿ç 279 (բնագրում` “1573 - Kouarkouaré, fils de Kaikhosrov. Il est fait prisonnier par les Turcs en 1580, et ce n’est qu’après avoir abjuré le christianisme qu’il rentre dans ses états en se reconnaissant vassal de la Turquie.”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 35:

Փաշայություն
1626 թ․

Երկրամասի մահմեդական տիրակալների պատմությունը սկիզբ է առնում 1626 թ.-ից` Բեքա Գ-ի` մահմեդականություն ընդունելու և Սաֆար (Սեֆեր, Հասան) փաշա վերանվանվելու ժամանակաշրջանից:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 39:

1640 թ․

1640 թ. այս Սաֆար փաշայի մասին թուրք պատմիչը վկայել է. «...վիլայեթի վալի` վեզիր Սեֆեր փաշան, որ ծագումով վրացի է, խելացի, հնարամիտ և քաջ անձնավորություն է...»:

Թուրքական աղբյուրներ. Էվլիյա Չելեբի, հ. Գ, թարգմանություն բնագրից, առաջաբանը և ծանոթագրությունները` Ա. Խ Սաֆրաստյանի, Երևան, 1967, էջ 112: Ի դեպ, Ախալցըխայի փաշաների անվանացանկ է հեղինակել (առանց աղբյուրներ մատնանշելու) նաև Շ. Լոմսաձեն (տես` ლომსაძე შ., სამცხე-jავახეთი XVIII საუკუნის შუაწლებიდან ხიხ საუკუნის შუაწლებამდა, თბილისი, 1975, էջ 252-253): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 39:

Սաֆար փաշային հաջորդում է որդին` Յուսուֆ փաշան, որն աչքի է ընկնում քրիստոնյաներին հալածելով:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 281: Ի դեպ, ըստ Դյուբուայի, փաշայությունը Սաֆարից Յուսուֆ փոխանցվել է 1635 թ., որ քիչ հավանական է: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 39:

1647 թ․

1647 թ. հիշվում է Յուսուֆի որդի Ռոստոմը, որը մահապատժի է ենթարկվում 1662 թ. «...և Ուռուստամ փաշայն ի Ախըլցխայ գլուխն կտրեցին»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 281: Մանր ժամանակագրություններ, Ա, Երևան, 1951, էջ 243: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 39:

1659 թ․

1659 թ. հիշվում է Ռոստոմի որդի Սելիմ փաշան:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 281: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 39:

Նույն թվականին «Ասլան-փաշան իմերների ցանկությամբ եկավ Իմերեթ, թագավոր նստացրեց Բագրատ կույրին, կալանավորեց Դարեջանին և Վախտանգին, բերեց նրանց ու եկավ Ախալցիխե, ապա նրանց Օլթիսում բնակեցրեց...: Ախալցիխեում և Օլթիսում աթաբակ էր Ախալցիխեի փաշա կոչեցյալը...» (անունն էր` Ասլան փաշա): Վերջինս սպանվում է 1679 թ. կամ 1680 թ. Էրզրումի փաշայի ձեռքով. «...Ասլան փաշէն, որ էր Ախլցխու փաշէն...: Առզռումայ Իբրահիմ փաշէն գայ Ախլցխայ, Ասլան փաշի գլուխն կտրի...»: Այլ տեղեկության համաձայն` Ասլան փաշային սպանել է Բագրատ Իմերեթցին:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, Գ, Երևան, 1955, էջ 73, 76: Հմմտ. նշվ. աշխ., էջ 208: Զաքարիա Ագուլեցու օրագրությունը, Երևան, 1938, էջ 152: F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 281: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 39:

1679 թ․

1679 թ. հիշվում է Ասլան փաշայի որդին` Յուսուֆ փաշան:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 281: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 39:

1690 թ․

1690 թ. հիշվում է Յուսուֆ փաշայի եղբայրը` Սալիմ (Սելիմ) փաշան:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 281: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 39:

1701 — 1718 թթ․

1701-1718 թվականներին մի քանի անգամ միմյանց են փոխարինում եղբորորդիներ Իսահակ և Ասլան Բ փաշաները:

Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 13-14: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 39:

1701 թ․

Մասնավորապես 1701 թ. հիշվում է Յուսուֆ փաշայի որդին` Իսահակ փաշան:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 281: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 39:

1705 թ․

1705 թ. Սալիմ փաշան՝ Ասլանի որդին, փոխարինում է Իսահակին, որին հեռացրել էին պաշտոնից:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 99: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 39:

1707 թ․

1707 թ. փաշայությունը կրկին վարում են եղբորորդիներ Իսահակ և Ասլան Բ փաշաները, քանի որ նույն թվականին նրանք գլխավորում էին Ախալցխայի բերդի վերակառուցման աշխատանքները:

Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 13: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 39:

1708 թ․

1708 թ. Իսահակ փաշան փոխարինում է Սալիմ փաշային:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 281: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 39:

1716 թ. Ասլան Բ փաշան փոխարինում է Իսահակ փաշային, որին հեռացրել էին պաշտոնից: 1725 թ. Ախալցխայի բերդի աղան (հավանաբար փաշան) իր զորքով կամավոր մասնակցում է Գանձակի գրավմանը:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 281: Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի, հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին, հ. Ա, կազմեց` Ա. Խ. Սաֆրաստյան, Երևան, 1961, էջ 154: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 39:

1732 թ․

1732 թ. Ախալցխայի փաշայությունը ստանձնում է Ուսա-փաշան. «Իսաղ-փաշային տվին Քարթլին, սրա որդի Ուսա փաշային՝ Ախալցիխեն և Օսման փաշային՝ Ա(ր)զրումը...»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, Գ, Երևան, 1955, էջ 26: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 39:

1752 թ․

1752 թ. Ախալցխայի բերդում ցարդ կանգուն մզկիթի և այլ շինությունների կառուցման առթիվ հիշվում է Հաջի Ահմեդ փաշան:

Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 39:

1754 թ․

1754 թ. հունվարին հիշվում է Ափուզ-Մահմատ փաշան. «Ախալցիխեից լուր եկավ, որ խոնթքարը մեռել է և նրա տեղ ուրիշի են նստեցրել: Նախկին խոնթքարը Ախալցիխեի փաշային փոխել էր և Ախալցիխեի փաշայությունը տվել նրա եղբորը, որը Ափուզ–Մա(հ)մադ–փաշա է կոչվում: Իսկ նրան՝ նախկին փաշային, Վանի փաշայությունն էր հանձնել...»:

Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 108: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 39:

1765 թ․

1765 թ. Հասան «...փաշայն Ախլցխայու էր սարասկեար և գլուխ ամենայն զօրացն Օսմանցոց հրամանաւ թագաւորին»:

Դիւան Հայոց Պատմութեան, գիրք Գ, Թիֆլիս, 1894, էջ 347: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 39:

1772 թ․

1772 թ.-ից հիշվում է «Ախլցխայու Սուլէյման փաշայն...»:

Դիւան Հայոց Պատմութեան, գիրք Ը, Թիֆլիս, 1910, էջ 290, 311: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 39:

1780 թ․

1780 թ. ևս հիշվում է Ախալցխայի Սուլեյման փաշան: Ի դեպ, նույն թվականին Սուլեյման փաշան Ղուկաս Կարնեցուն կաթողիկոսանալու առթիվ շնորհավորական նամակ էր հղել:

Դիւան Հայոց Պատմութեան, նոր շարք, գիրք առաջին, հ. Ա, Երևան, 1984, էջ 55, 136: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 39-40:

1786 թ․

Նույն փաշան հիշվում է նաև 1786 թ. «...Սուլէհման փաշայն Ախլցխայու...»:

Դիվան Հայոց Պատմության, նոր շարք, գիրք առաջին, հ. Բ, Երևան, 2003, էջ 141-142, 179: Տե՛ս նաև Հայկական աղբյուրները Աղա Մուհամմադ խանի Անդրկովկասյան արշավանքների մասին, աշխատասիրությամբ Ռ. Տ. Տիտանյանի, Երևան, 1981, էջ 170: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 40:

1807 թ․

1807 թ. մայիսին Ախալցխան գրավելու փորձ կատարած ռուսներին հաջող դիմադրություն ցույց տալու առթիվ հիշվում է փաշա Խամըշ օղլին:

Ավետիս քահանա, Ժամանակագրություն, «Վավերագրեր-2», կազմողներ` Ա. Ղազիյան, Ա. Քալանթարյան, Երևան, 2001, էջ 23: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 40:

1811 թ․

1811 թ. հիշվում է Ախալցխայի Շարիֆ փաշան, որը թալան ձեռք բերելու նպատակով արդեն ինքն է ցանկանում հարձակվել 1801 թ.-ից ի վեր ռուսական տիրույթներին միացված Սոմխիթ (Հայաստան) մարզի վրա. «Երևանի պետ Հուսեյն <–ղուլի խանը> Պարսկաստանից գնաց երկու հազար պարսկական զորքով ու հասավ Ջավախեթի Ախալքալաքը. այնտեղ նա սպասում էր Ախալցիխեի փաշա Շարիֆին զորքով և Ալեքսանդրե (արքայազն)ին. և մտադիր էր հարձակվել Սոմխիթի վրա, (որ սակայն չհաջողվեց)...: Ապա սարդարը վերադարձավ Երևան: Իսկ Ղաենի որդի (Աբաս–միրզան) կանգնած էր Գառնիում, որտեղից Գիորգի թագավորի որդի Թեյմուրազը փախավ <խաչվերացի օրը՝ սեպտեմբերի 14-ին>...»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, Գ, Երևան, 1955, էջ 208: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 40:

1815 թ․

1815 թ. հունիսին Բաբա փաշան Ախալցխայում կտրում է Խամըշ օղլի Սելիմ փաշայի գլուխը. «մայիսի 17. Բաբա փաշան գնաց Ախալցխա. հունիսի 4. լուր հասավ Ղարս, որ Խամըշ օղլի Սելիմ փաշայի գլուխը կտրել են: Հունիսի 6. կյուրակե, Ղարա բեգի գլխու ֆարմանը Բաբա փաշան Ախալցխայից ուղարկել էր Ղարս, որով պատվիրել էր Ղարա բեգի գլուխը կտրել և ուղարկել յուրյան...: Հունիսի 29. երեքշաբթի. Բաբա փաշան Ախալցխայում կտրեց Ղարա բեգի գլուխն և ուղարկեց Սուլթանին»:

Ավետիս քահանա, Ժամանակագրություն, «Վավերագրեր-2», կազմողներ` Ա. Ղազիյան, Ա. Քալանթարյան, Երևան, 2001, էջ 28-29: Ի դեպ, 1815 թ. սուլթանն էր Մահմուդ խան Բ-ն, որը գահակալել է 1808-1839 թվականներին: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 40:

Գաղթ

Հայրենադավ գաղթի սկզբնավորումն ու ծավալումը. հազարամյակներով բնօրրանին կառչած և միայն վերջին` շուրջ երեք դարերի ընթացքում օսմանահպատակ դարձած հայերի մի մասին իրենց պատմական հայրենիքից տեղահանելու և հոծ զանգվածներով գաղթեցնելու համար անհրաժեշտ էր գտնել անփառունակ այդ գործը ստանձնող քիչ թե շատ հեղինակավոր այնպիսի անձ կամ անձեր, որոնք քարոզչական լուրջ և ծավալուն աշխատանքով ի զորու լինեին գաղթի տրամադրություն և հակվածություն սերմանել ժողովրդի լայն զանգվածների շրջանում: Ցավալիորեն պատմության այս հոլովույթում ևս գտնվում է եսականությանը գերի այն մեկը, որը մի յուրօրինակ «Շահ-Աբաս» դարձավ հարազատ հոտի գլխին. «Կարապետ արքեպիսկոպոսը սկզբում հակառակ էր գաղթականության և այս մասին գրել-տեղեկացրել էր պատրիարքարանը: Սրբազան Կարապետ պատրիարքը Բարդուղիմեոս եպիսկոպոսին ուղարկում է Էրզրումի ժողովըրդին համոզելու` չգաղթել: Կարապետ արքեպիսկոպոսը վշտանալով, որ պատրիարքարանը իր վրա վստահություն չունեցավ, ուրիշին նշանակեց, վճռում է գաղթել և գաղթեցնել տալ հայ ժողովրդին: Ուստի իր իրավարանի մեջ դնում է սուր և խաչ, կանչում է գյուղերի քահանաներին և քեհաներին, քարոզում է նրանց գաղթել և ամփոփում է իր քարոզը հետևյալ խոսքերով. «Ահա սուր և խաչ, ով ուզում է խաչը` թո՛ղ հետևի ինձ, ով ուզում է սուրը` թող մնա»: Քահանաներն ու քեհաները համաձայնում են գաղթել նորա հետ և գնում են իրենց ժողովուրդներին ևս քարոզելու: Հետո Թադեոս և Հարություն վարդապետներին ու Ջինիս գյուղի Տեր-Գրիգոր քահանային ուղարկում է գյուղերը, նույնը քարոզելու: Թադեոս վարդապետը, Տեր-Սարգիս քահանան և Խաչատուր Գրիգորյանցը Կարապետ եպիսկոպոսից ուղարկված էին Ախալցխայի և Գյումրու կողմերը` երկրի մասին տեղեկություններ բերելու. սոքա էլ երևի կաշառված` վերադարձին համբավ են բերում, թե «այնպիսի բարելից երկիր է, որ դոշակիդ բուրդը թափե, բամբակ (լից) կոխե, կորկոտի տեղ` բրինձ կե, Թամազ արուկի տեղ` Օրդուբադու արուկ կե»: Ժողովուրդը հավատալով սոցա խոսքին, շտապում է թողնել իր հայրենական բնակավայրը, իր դարավոր աշխատանաց արգասիք` հայրենական բնակարաններն ու կալվածները վայր թափել` տան կահկարասիքը և գաղթել: 1830 թ. մայիսի 15-ին գաղթականների մի մեծ բազմություն Կարապետ արքեպիսկոպոսի առաջնորդությամբ ճանապարհ է ընկնում դեպի Ռուսաստան: Բոլոր գաղթականների թիվը հասնում էր 14000 ընտանիքի, մոտ 95000 հոգու, որոնցից 6500 ընտանիքը Էրզրումից և նորա փաշայությունից էին, 4200 ընտ[անիք]` Բայազետից ու նրա փաշայությունից, 2264 տուն Ղարսից և նորա վիճակից, իսկ մնացածները` զանազան կողմերից...: Էրզրումի գաղթականները Կարապետ արքեպիսկոպոսի առաջնորդությամբ գալիս են Ախալքալաք, Ախալցխա և Ծալկա, Ղարսա գաղթականները մնում են Գյումրի և Փամբակ»:

Դեպի ռուսական կայսրության սահմանները գաղթած բնակչության թվաքանակի մասին մոտավորապես նույնպիսի տվյալներ է հաղորդում Լ. Զագուրսկին, այն է` 14000 ընտանիք, մոտ 90000 շունչ ¥Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 9): Այլ տեղեկության համաձայն` Կարինի փաշայությունից գաղթել էր 7298 գերդաստան (Գեղամեանց Ե., Պատմական քաղուածքներ, «Հովիւ», 1908, N 36, էջ 571): Վկայություն կա նաև այն մասին, թե Ախալցխա քաղաքում հաստատվել էր շուրջ 2500, իսկ մերձակայքում և Ախալքալաքի շրջանում` մոտ 2607 հայ ընտանիք (Դարբինյան Մ., Էջեր Ախալցխայի և Ախալքալաքի հայերի 1829-1830 թթ. գաղթի պատմությունից, «ԲԵՀ», 1973, N 2, էջ 214): Դարբինյան Մ., Ուշագրավ տեղեկագիր Կարնո գավառի հայության և 1829-1830 թթ. գաղթի վերաբերյալ, «ԲՀԱ», 1974, 3, էջ 94-95: Հարկ է նշել, որ այս հուշագրությունը գրի է առել ազգագրագետ Երվանդ Լալայանը. ձեռագիրը հայտնաբերվել է 1973 թ. Ե. Լալայանի անձնական արխիվում (հրատարակվել է` Լալայան Ե., Երկեր, հ. 1, Երևան 1983, էջ 439-440): Գաղթի սկզբնավորման վերաբերյալ ուշագրավ են նաև հետևյալ մանրամասները «Անսահման ատելութիւն զգալով դէպի օսմանեան տէրութիւնը, հայք կարծում էին, թէ ահա ժամանակ է վրէժխնդիր լինելու: Կարնոյ առաջնորդ Կարապետ արքեպիսկոպոսը շատ յորդորներ և քարոզներ կարդաց իւր ժողովրդին` վերջ տալու այդ չարութիւններին, անմիտ և վտանգաւոր վարմանցը, բայց այդ ամենը ապարդիւն անցաւ: Հիմա ռուսները պիտի վերադառնային, մատնելով բազմաթիւ հայ ազգաբնակութիւնը տաճկական վրէժխնդրութեան: Մնալ օսմանեան սահմաններում այլևս անհնարին էր հայոց համար և ահա յառաջացաւ գաղթականութեան խնդիրը» (Երիցեանց Աղ., Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունը և Կովկասի Հայք, մասն Ա (1800-1832), Թիֆլիզ, 1894, էջ 432): «Կարնո Հայոց Առաջնորդարանում պահպանված գրություններից մեկում, որն ընդօրինակվել է հավանաբար 1913 թ., տեղեկություններ կան հայրենադավ գաղթի վերաբերյալ. «Բագրատունիի ժամանակ, այս միջոցիս (1829), երբ Ռուսիա պատերազմեցաւ Թուրքիոյ հետ, զօրաց սպարապետ եւ ընդհանուր հրամանատար Պասքեւիչը յաղթանակաւ յարձակեցաւ քաղաքիս վրայ, երբ քաղաքիս մերձեցաւ, իր բանակը Սուրբ Նշան լեռը կեդրոնացուց, եւ իր զօրքով քաղաքս մուտ առնել պատրաստուեցաւ. իսկոյն Կարապետ եպսկ. դիմաւորեց եւ առաջին տեսութեան` Պասքեւիչը հրամայեց եպիսկոպոսին ըսելով, թէ` ժողովուրդոցդ կը պատուիրես, որ այսուհետեւ իրենց տաճիկ դրացիներուն հետ սիրով եւ խաղաղութեամբ վարուին, մենք այսօր թէպէտ կը մնանք, բայց կը նայիս վաղը յանկարծ հրաման կուգայ ետ դառնալ: Իրեն հրամանին ենթարկեալ մայեօր մը իբրեւ քաղաքիս կուսակալ (նաչարնիկ) կարգեց. միջոց մը ետքը քաղաքէս մեկնեցաւ ու գնաց...: Դժբաղդաբար կարճ միջոցին սորա փոխուիլը պատահեցաւ. Բանղրատ անուն ժեներալը յաջորդեց. եկածին պէս Սրբազան Առաջնորդին եւ իշխանաց հրամայեց, թէ առ այժմ երեք հարիւր մարդ Տեսեթնիկի համար կ’ուզեմ` իբրեւ ոստիկան, որպէս զի մեր զօրաց հետ քաղաքիս հսկեն, պահպանութիւն ընեն. մի գուցէ գեշութիւն կա խռովութիւն չծագի Հայոց եւ Տաճկաց մէջ. ըստ որում մեր զօրքը ոչ թաղ գիտէ եւ ոչ հրապարակ անկիւն, եւ այդ անձինք տէրութենէն ամսական պիտի ստանան եւ ոչ թէ ձրի ծառայեն, որոնց ժրագլուխ եւ ճարպիկ գլխաւոր մը պիտի որոշուի, եւ նաչարնիկին ներկայացնէ անուննին արձանագրել տալով: Ուստի Տիւրկէր օղլի Մհի. Սարգիս աղա անուն մէկը որոշուեցաւ, Առաջնորդին եւ Ազգայնոց որոշմամբ: Բայց այս Տեսեթնիկ գրուած անձինք սրիկա արբեցող եւ ազգին անուան արատ բերող, որք տեսակ գէշութիւններ եւ չարիք չմնաց եւ խայտառակութիւն տաճկաց գլուխը չը հասցնեն իբրեւ վրիժառու եւ ազգայնոցմէ ոմանք եւս նոցա չար ընթացից հետեւեցան: Թէ տաճկաց կողմէն բողոքներ կ’ընէր նաչարնիկը եւ աչք կը գոցէր, որով որպէս թէ մէկ կողմէն ազգը յուսահատի, գաղթականութեան միտումն ունենան, եւ միւս կողմէն ալ ժողովուրդը գաղթեն եւ ասով յաչս կայսեր սիրելի եւ հաճելի ըլլայ: Միւս կողմանէ առաջնորդը թէպէտ ի սկզբան կը խրատէր տաճկաց հետ լաւ ապրիլ, բայց երբ որ զգաց թէ ազգայինք եւ իշխանք եւ ժողովուրդք գաղթելը երբեք չեն ուզեր` գուշակելով մեծ կորուստ է ազգին գաղթականութիւնը, որուն առաջն առնելուն համար նախ եւ յառաջ Առաջնորդին պաշտօնանկ ընել կը խորհէին: Երբ Կարապետ Սրբազան զգաց ազգայնոց այսպիսի խորհուրդ յղանալը եւ ժողովրդոց ընդդէմ տաճկաց հակառակ վարմունքը, այս անգամ ինք առաջին գաղափարը փոխեց, ամենայն զօրութեամբ սկսեց ճիգը թափել եւ աշխատիլ, քարոզել` ժողովրդեան ըսելով. «Դուռն ողորմութեան է բացուել». եւ քահանայից ալ խստիւ պատուիրել, որ իւրաքանչիւր քահանայ իր ծուխերուն խրատէ, համոզէ, թէ գաղթեն անպատճառ: Իշխանաց եւ հասարակութեանց ողջամիտ մասը այս անգամ բազմակնիք հանրագրութեամբ, Շէքէրճեան Գրիգոր վարժապետ պատուելին` ազգին կողմէն իբրեւ երեսփոխան ընտրելով, փութացուցին Պոլիս, որ ուրիշ մը կարգուի Առաջնորդ քաղաքիս, հրաժարուեցուի Բագրատունին, որով ժողովուրդը տեղերէն չը շարժին, գաղթականութենէ բոլորովին ետ կենան: Բայց իզուր. գաղթականութիւնը տեղի ունեցաւ: Կարապետ եպսկ., որ լսած էր, թէ Շէքէրճեան Գրիգոր վարժապետ Պոլիս գնացեր եւ քաղքիս ազգային ընդհանրութենէն հանրագիր հետ տանելով Սրբազան պատրիարքին եւ գերագոյն ժողովոյ տնօրէնութեամբ եւ հրամանաւ պոլսեցի Բարդուղիմէոս ծ. վրդ. քաղաքիս առաջնորդ ընտրուած կու գայ եւ իրեն հրաժարիլը, իսկոյն գիր կը գրէ Բարդուղիմէոս վրդ.-ին, թէ չգաս, եթէ գալու ըլլաս, կեանքդ վտանգի ներքեւ կ’ենթարկես խազախներու ձեռքով, եւ նա երկիւղէն Շէքէրճեանի հետ դէպի Երզնկա չուեց, մինչեւ Ռուսաց զօրքը քաղաքէս մեկնեցաւ» (Քօսեան Յ., Բարձր Հայք, հ. Ա, Վիեննա, 1925, էջ 92-94): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 49-50:

Հայրենադավ գաղթի սկզբնավորումն ու ծավալումը. հայտնի է նաև, որ «Կարնոյ նոյն ժամանակի 4000 տուն հայերն ևս կը փափագին գաղթել գիւղերու հետ, գալիք երկիւղներէն պաշարուած, սակայն նոյն ժամանակի առաջնորդ Կարապետ եպիսկոպոս Հնուտցի ժողովրդեան այս տրամադրութիւնք գիտնալով` գեղեցիկ հեռատեսութեամբ` կը գրէ ի պատրիարքարան կանխապէս դարման մը տանիլ կամ ազդու միջոց մը խորհիլ ժողովրդեան գաղթականութեան առաջքն առնելու համար, նոյն ժամանակուան պատրիարքն և ամիրայքն խորհուրդ ընելով որոշում կը տան, փոխանակ այդ ազնիւ եպիսկոպոսին աջակցելու կամ խորհուրդ մը տալու, անմիջապէս պաշտօնանկ կընեն զանի, այդ լուրն տուած լինելուն համար և թէ ի՞նչ պատճառաւ եպիսկոպոսն իւր անձնանուիրութեան զոհ կերթայ չգիտեմք, միայն թէ զինքն պաշտօնանկ ընող գիրն պատրիարքարանն կը յղէ իրեն, որոյ յաջորդ ընտրուած Իսրայէլ անուն վարդապետ մը ճամբայ կը հանէն ի Կարին: Կարապետ եպիսկոպոսն իւր պաշտօնանկութեան լուրն առածին պէս սաստիկ կը յուզուի և կը ցաւի ասելով թէ «իմ տիրող կառավարութեան և ազգին ծառայութիւն մը մատուցանելու բաղձանքով իմաց տուի պատրիարքարանին գաղթականաց առաջքն առնել տալու համար և պատրիարքարանն զիս քաջալերելու փոխան, պաշտօնանկ ընելով իմ տեղ ուրիշ մարդ կը կարգէ, կեցի՛ր ուրեմն, որ ես զԿարին աւերակ դարձուցանեմ, թող պատրիարքարանէն խրկուած նոր առաջնորդն (Իսրայէլ վարդապետ) աւերակաց վերայ առաջնորդ լինի». այս խօսքին վերայ ինքն ևս մղում կը տայ գաղթականութեան իմաց տալով ամեն կողմը թէ «պատրաստուեցէք գաղթելու և ես ընդ ձեզ եմ». ամենք կը պատրաստուին և միահամուռ կը գաղթեն ի Ռուսաստան և երբ կը հասնին Հասան-Գալէ ըսուած գիւղաքաղաքն Իսրայէլ վարդապետն ետևնուն կը հասնի զիրենք «զգաղթականս» վերադարձնելու. սակայն Կարապետ եպիսկոպոսի թելադրութեամբ լաւ ծեծ մը կուտէ գաղթականներէն և նորէն կը վերադառնայ ի Կարին, ուր 20 տուն միայն հայ կը գտնէ, զոր իրեն համար քիչ ժողովուրդ համարելով չ’կենար ի Կարին, այլ վերադարձ կընէ ի Պօլիս»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Գ, Կ.Պօլիս, 1885, էջ 140: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 50-51:

1829 թ․

Գաղթը կասեցնելու ապարդյուն փորձեր. հայտնի է, որ 1829 թ. հոկտեմբերի 4-ին Կարինի «...հայք սաստիկ յուզուած` միաբերան գոչում են` «գաղթո՜ւմ ենք և այլևս չենք մնում օսմանցոց ձեռքին»: Հինգ օրուանից յետոյ սպարապետը (իմա` Պասկևիչը) դիմեց կայսեր նամակով և խնդրում էր թոյլտուութիւն հայերին գաղթեցնելու մասին: Բայց հայք առանց այդ թոյլտուութեան արդէն շարժուել էին տեղերից և նոցա սայլերը երկար ու ձիգ ընթանում էին Բասէնի ճանապարհով դէպի Կարս: Մեծ ջանք գործ դրեց Կարնոյ առաջնորդ Կարապետ արքեպիսկոպոսը, որ յետաձգուի ճանապարհորդութիւնը մինչև գարունք, որպէսզի ժողովուրդը ժամանակ ունենայ կարգի բերել իւր գործերը, վերջացնել հաշիւները և ծախել իւր կալուածները կամ աւելորդ գոյքը: Այնուամենայնիւ շատերը չլսեցին արհւոյն և նոյնիսկ ձմեռ ժամանակ շտապեցին դէպի ռուսաց սահմանը...: Սակայն գաղթականաց մեծ հոսանքը պիտի կատարուէր 1830 թուի գարնանը: Պասկևիչի սկզբնական հաշուով գաղթողների թիւը պիտի լիներ ընդամենը մօտ ութ հազար գերդաստան, բայց այդ թիւը շուտով հասաւ 14 հազար գերդաստանի և սորանով մեծամեծ դժուարութիւններ պատճառեց ռուսական իշխանութեանը, որ չգիտէր, թէ ինչպէս տեղաւորէ նոցա: Հայոց այդպիսի ահագին հոսանքը դէպի ռուսաց սահմանները, իհարկէ, շատ անհաճելի էր օսմանեան պետութեան, որովհետև նոցա թողած վայրերը գրեթէ ամայանում էին...: Այժմ հայոց գաղթելովը փակւում էին վաճառականաց և արհեստաւորաց խանութներն ու անմշակ էին մնում տաճկաց պտղաւէտ դաշտերը: Սկզբում օսմանցիք կարծում էին, թէ ժողովրդին խելքից հանողը ռուսաց մեծամեծներն են և սորանցից կաշառուած Կարապետ եպիսկոպոսը: Բաբերդցի մահտեսի Գէորգ աղա հարուստ վաճառականը մի քանի երևելի անձանց հետ այդ միջոցում Կ.Պօլսից գալով, սուլթան Մահմուդից հրովարտակ բերեց յատկապէս հայերի համար, համոզելով սոցա, որ չգաղթեն և շատ բարիքներ խոստանալով ապագայում: Երբ այդ չօգնեց, Պօլսոյ հայոց պատրիարքարանը, սուլթանի հրամանաւ, ուղարկեց Արզրում Բարդուղիմէոս եպիսկոպոսին, որ հասկացնէ ժողովուրդին, թէ որքան վնասակար և ազգակործան քայլ են անում նոքա` փոխելով իւրեանց ներկայ կացութիւնը անյայտ ապագայի հետ: Կամենալով ապացուցանել, թէ հայք գաղթում են ոչ թէ ռուսաց դրդելով, այլ իւրեանց յօժար կամքով, Արզրում մնացող գեներալ Պանկրատիէվը հրաւիրեց Բարդուղիմէոս եպիսկոպոսին, որ ուղեկցէ իւրեան մինչև Բասէն և եթէ կարող է համոզէ գնացող ժողովուրդին վերադառնալ իւր տեղը: ...եպիսկոպոսը գրեթէ ամեն հայերից ստանում էր հետևեալ նշանաւոր պատասխանը – «Եթէ Քրիստոս ինքը իջնէ երկնից համոզելու մեզ մնալ օսմանցոց ձեռքում, նորա խորհուրդին էլ չենք լսիլ»: Մօտ եօթը հազար քրիստոնեայ չուեց Արզրումից և սորա շրջակայից ռուսաց սահմանը»:

Երիցեանց Աղ., Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունը և Կովկասի Հայք, մասն Ա (1800-1832), Թիֆլիզ, 1894, էջ 437-439: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 51:

Գաղթը կասեցնելու ապարդյուն փորձեր. գաղթելու խելացնոր մտքին տրամաբանական բացատրություն չգտնելով` ժամանակագիր Իսահակ Սահրադյանը նշել է. «...ազգք Հայոց բնակեալք ի Կարին և ի շրջակայս նորա, ի Ղարս և ի շրջակայս նորա գաղթեցան ի կողմն ռուսաց. ինձ թուի աներեւոյթ կոչմամբն Աստուծոյ եղև թէ այս չուել (ընդգծումը` մերն է), որք և կալան զտեղի բնակութեան, ոմանք և մանաւանդ բազում Կարնեցի յԱխալցխա և ի յԱխալքալաք. և ոմանք ի յանկոյս կոչեցեալ Շիրակ որոյ գլուխ է Գիւմրի որ այժմ է մեծ և ամրապարիսպ բերդ և քաղաք այն է Ալեքսանդրապօլ և ոմանք ի Փէամբէակ և յայլ սահմանս ռուսաց բնակեալ ի խաղաղութեան»:

Դիվան Հայոց Պատմության, նոր շարք, գիրք առաջին, գիրք Ժ, Թիֆլիս, 1912, էջ 450-451: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 51:

Գաղթը կասեցնելու ապարդյուն փորձեր. մեծ գաղթի նախապատրաստության ընթացքում Կարապետ եպիսկոպոսը ոչ թե հավաքում, այլ, ըստ էության, թալանում էր Կարնո վանքերն ու եկեղեցիները` չգաղթող հայերին ոչինչ չթողնելով. «...հրեշային ոգւով կարծես, թալլած է այս վանքին (իմա՛ Կարինի Հնձուց կամ Կարմիր վանք) տաճարն ու գրադարանը, ձեռագիր մագաղաթէ հարստութիւններն, ոսկի եւ արծաթ սրբազան խաչ ու անօթ, վանքին գանձարանը եւ նոյն իսկ եկեղեցւոյ զանգակն ի միասին ժողովրդեան հետ տանելով»:

Շեհրեր, Հնձուց կամ Կարմիր վանք, «Բիւրակն», 1899, N 28, էջ 445: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 52:

Գաղթը մերժող հայրենիքին կառչած ուժերը. հայտնի է, որ գաղթի ընդհանրական դարձած տրամադրության պայմաններում էլ եղել են առանձին անհատներ, որոնք ըմբռնել են գաղթի անխուսափելի կորստաբեր էությունը և արել են հնարավորը արհավիրքի առաջն առնելու համար: Այդպիսիններից էր Ագարակ գյուղի գյուղապետը. «Կարնոյ ընդհանուր գաղթականութեան ժամանակը միմիայն այս Ագարակ գիւղի հայերն իւրեանց տեղէն չշարժեցան, ըստ որում Քահեա-Թորո (Թորոս) Խաչիկեանն կարող կը լինի տեղւոյ Հայերն հանդարտեցնել և միանգամայն դիմադրել Կարապետ Եպիսկոպոսի կրից բռնութեան, որով գաւառիս համայն հայերն կամէր տանիլ ի Ռուսաստան. յիշեալ եպիսկոպոսն երբ զԹորոն կրկին համոզմամբ և մասամբ մը սպառնալեօք կուզէ իւր նպատակին բերել, այս անգամին մեր ազնիւ Թորոն բարկութենէն Բաբելոնեան հուր կտրած ոտքերն գետնին կը զարնէ, նման ճշմարտախօս Գալիլէին երկրագնդիս դառնալու վկայութեանն, և կը գոչէ ասելով «մենք աւելի նախապատիւ կը համարիմք մեռնիլ Օսմանցու հողին վերայ և չթողուլ զՀայրենիս քան թէ երթալ օտարին հպատակ լինելով` չունենալ տուն և տեղիք»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Գ, Կ.Պօլիս, 1885, էջ 159-160: Նույնքան ուշագրավ է Կարապետ եպիսկոպոսի` գաղթելու կոչին գյուղապետ Թորոսի նշյալ պատասխանի արձագանքը, որ մինչև սուլթան էր հասել. «Այս վեհանձն պատասխանն համբաւ կը հանէ գաւառիս մէջ` մինչև որ կը հասնի ճէնէթ մէքեան Սուլթան Մահմուտի ականջը և անմիջապէս հրաման կընէ Կարնոյ նոյն ատենուան կուսակալ հռչակաւոր Իսէթ փաշային, որ պատուէ զհայ Թորոն, որոյ հաւատարմութեան հոգին զիւր համբաւն, որպէս ասացի, մինչև կայսեր ականջը հասուցած էր: Կուսակալն կը կոչէ առ ինքն ղանի (հայ Թորոն) և շատ մը խալէթներ (պարգև) այս ազնիւ հայուն տալէն ետքը անոր կը հագցունէ կարմիր և գեղեցիկ ծերանի մը և կը վերադարձնէ յիւր գիւղ ու մունետիկ հանելով ամեն կողմերը կը պատուիրէ թէ «ով որ Ագարակ գիւղի բնակչաց, որք իրենց հայրենի օճախ սիրելով չեն գաղթած, վնաս մը հասցնելու լինի չարաչար պիտի պատժուի» այսպէս ահա մեր հայրենասէր Թորոն առօք և փառօք ի գիւղն կը վերադառնայ և դրացի մահմետականացմէ ամեն տեսակ արգանք ընդունելոյ բաղդին կը հանդիպի և ահաւասիկ իր վերջի կտակն, զոր ըրած է մեռած պահուն «իմ մահուանէն սօնրա եթէ աշխարհիս գործերն դարձեալ պատերազմ կը բերեն մեր այս երկրին վերայ, դուք սիրեցէք հոգւով և մարմնով զօսմանցին, սիրեցէք ձեր Հայրենիք, որոյ օճախ քակողին դէմն իմ չորացեալ ոսկրոտիք պիտի բողոքեն` այս աշխարհի մէջ սուլթանին առջև, և ի հանդերձելումն արդարոյն` և թող նա (գաղթող) երևի թէ մեր տէրութեան, թէ մեր ազգին և թէ մեր այս Ագարակին, ուր ծնած և սնած եմք գիւղովին»: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 52:

1829 — 1830 թթ․

Հայրենադավ գաղթի ընթացքը. համաձայն Ադրիանապոլսի դաշնագրի 13-րդ հոդվածի` «...արգելւում էր, որ Թիւրքիան կամ Ռուսաստանը հալածեն և պատժեն առհասարակ իրանց այն հպատակներին, որոնք պատերազմի ժամանակ միացել են թշնամուն և վնասներ պատճառել իրանց պետութեան: Այդպիսիններին թոյլատրւում էր 18 ամսուայ ընթացքում իրանց ընտանիքներով ու շարժական կայքով փոխադրուել միւս պետութեան սահմանները: Գաղթը սկսվում է 1829 թ. հոկտեմբերի 14-ից և տևում է մինչև 1830 թ. հունիսի 5-ը:

Լէօ, Հայոց հարցի վաւերագրերը, Թիֆլիս, 1915, էջ 40: Յակոբեան Պ., Հրաւէր ողջմտութեան, Ս. Էջմիածին, 1993, էջ 13: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 52:

Մեծ գաղթի պատրաստության, դժվարին և կորստաբեր ընթացքի, ռուսական տերության տարբեր գավառներում պատահական ընտրությամբ բաշխվելու և ուշագրավ այլ դրվագների մասին հայ կաթողիկե հոգևորական Եփրեմ Սեթյանը (Եփրեմ Սեթ) նշել է. «Ձմերոյ ժողովրդեան ընտրութիւն զԱխլձխա այլեւայլ թղթովք գրեցի առ հատուածն արզռումցի ուղղափառաց իբրեւ յիսուն տունք եւ այն հարստագոյնք, որոց յանցելում աշնան ի լինել հաշտութեան եւ ի դառնալ Բասքեւիչին ի ձմեռոց անցեալ էր ի Լօռի, գրեցի առ նոսա առանձնական եւ միաբանական թուղթս յղեալ արքունի թղթատարաւ. ամենայնն ասացին կորեան ու չհասին ուր ուղղեալ էին...: Նոքա ոչ հաճեցան եւ մեղադիր լինէին մեզ թղթովք, թէ չյագեցա՞յք տակաւին ի չարափառ կողմանէ, եւ զի երկիրն այն նշաւակ է արշաւանաց թշնամեաց, եւ զի աւերակ է, քանզի զառաջինն քայքայեցաւ յառնուլ ռուսաց զքաղաքն հրձիգութեամբ եւ արեան ճապաղեօք, երկրորդ յարշաւանս աճարացւոյն, եւ երրորդ ի ճարակել անդ ժանտախտին, յորում հրով դատէր ռուսն զտունս եւ զկարասիս, ուր բունեալ էր ախտն, այսպէս եւ այլովք պատճառօք մեղադիր լինէին մեզ: Յաղագս այսորիկ ելեալ նոքա ի զմին տեղեաց ի Լօռի եւ ի Շիրակ եւ ի Փամպակ ընտրեցին զՂարաքիլիսէ աւան աւերակ, որ ի Փամպակ, զոր եւ կալեալ էր ղարսցոց, եւ գնացեալ ի Թիֆլիս չորք ի նոցանէ յանուն ամէն կարնեցի ուղղափառաց խնդրէի ի Ստռէքալօֆ կուսակալէ զՂարաքիլիսէ Փամպակաւ: Պատասխանի առնէ նոցա Սդռէքալօֆ կուսակալք (զի Բասքեւիչ գնացեալ էր ի Բեդռօպուրկ) զՂարաքիլիսէ Փամպակաւ: Պատասխանի առնէ նոցա Սդռէքալօֆ` թէ կարնեցւոց տուան Ախլձխա, իսկ դուք զի վաճառական էք եւ արհեստագէտք, զի՞ խնդրէք յաւերակս Փամբակու: Նոքա իբրեւ ի խնդրոյ իւրեանց չկասեցան, շնորհէր նոցա իշխանն զխնդրելին: Այլ առ նմին տեսեալ նոցա զի չմարթացան արքունի ուժով զկարնե[ցիս] յիւրեանս կորզել, եւ զի ինքեանք սակաւոր մնան ի մէջ բազմախուռն կարսեցւոց ժանտաբարոյից, գրեն թուղթ միաբանական առ Արզռումցիս եւ առ իս, յորդորելով չգնալ յԱխլձխա, այլ փոխիլ առ նոսա ի Փամպակ: Տուաք միաբանութեամբ պատասխանի` թէ անհնարին է փոփոխել իրան յետ ընտրութեանն եղելոյ բազմապատիկ քննութեամբք, եւ խոստմանն եղելոյ առ պետութիւնն, եւ արձանագրութեանն յարքունի դիւանին: Իբրեւ զյոյս հատին նոքա ի կարնեցւոց զաւ[թ]եալ որոշեցան դէմ եդեալ գնալ ի Փամպակ տունք յիսուն եւ երկու, որոց գլխաւորքն Չլենց Կարապետ, Ստեփանեան Յարութիւն, յորս յաւելաւ եւ Ղարա Կեաւուրեան Գրիգոր` նորոգ դարձ արարեալ ի Պօլսոյ ի վերջին աւուրս մեկնելոյ ռուսաց յԱրզռումայ, վասնզի խնամութիւն էր նորա ընդ Ստեփանեանին: Եղեն եւ ոմանք, որ ի նոցանք անցին յԱխլձխա, որոց առաջինն Սայօղլու Գրիգոր: Յետ այսր ամենայնի կանուխ պատրաստութեանց զհասարակածաւ մայիս ամսեանն սկիզբն եղեւ չուոյ ժողովրդեան բազում աշխատութեամբ: Քանզի զայս ամ ըստ ոչ սովորութեան յապաղեաց անձրեւն ու ձիւն, որպէս ի դաշտս չգտանել ճարակ անասնոց, եւ տիղմն ի ձեանց եւ յանձրեւաց դեռ ունէր զամենայն ճանապարհս: Սակայն նայեցեալ ընդ բազմութիւն գաղթական ժողովրդեան բազմագոյն սայլից պէտք էին խաղաղուցանել զնոսա ի դէմ եդեալ, եւ պետութեան չէր իշխելի բուռն առնել շրջակայ գեղջէից հայոց փութալ յայս աշխատութիւն, զի եւ նոքա ուղւոյ լինել հանդերձեալ էին, թէպէտեւ յօժարելոցս չկային արգելք, որք եւ օժանդակեցին ոչ սակաւ յօգուտ իւրեանց: Յաղագս որոյ ճարտարամտեաց Բանգրատիեւ կուսակալ Կարնոյ եւ հրամանատար Հայաստանեայց, պատուէր յղեաց ի Կարս, զի բովանդակ գաւառին որչափ եւ սայլք իցեն հայոց եւ թուրքաց առհասարակ շարժեցին յԱրզռում, որով ի բեռնակրութիւն սակ արկ Առաջնորդն Կարնոյ Կարապետ վ[ա]րդ[ապետ] ութսուն ղրուշ ի ղանթար, եւ երեք ոգիք մի ղանթար, թէպէտեւ յետոյ նուազեաց գինն: Ել եւ յարքունուստ ողորմութիւն աղքատաց քսան եւ հինգ մանէթ առ մէն մի տուն քաղաքացեաց եւ գեղջէից բաշխեալ յիմ ձեռն, զերրորդ մասն տալով յսկիզբն ճանապարհին եւ զմնացեալն ի կատարածին (երեք մանէթ մի պաճախլի ոսկի է): Այսպէս եւ ալիւր ըստ պիտոյից ճանապարհին: Սակայն եւ ի ժողովրդենէն մերմէ հանգանակեցաք, որոց արտաքոյ մնային ցուցակին տուելոյ յարքունիս: Յանգէտս իմն մեծապէս վրիպեաց Առաջնորդն, զի համարելով թէ սայլքն պատրաստեալք, որ բաւեն տանել զժողովուրդն` համայնգամայն ետ հրաման հանել, զի սայլորդքն վարձուորք տարեալ ի Կարս թողցեն զժողովուրդն եւ դարձին ի բառնալ զմնացեալսն: Հասանեն սայլք ի Կարս, եւ զի յետուստ ոչ մնայր ժողովուրդ առ ի գալ, ցրուին սայլքն իւրաքանչիւր տեղիս եւ ժողովուրդն մնայր ի գետնի. որով ընդ ամիսս յերկարեաց այս ճանապարհորդութիւն, եւ ի ծանր աղքատութիւն անկաւ ժողովուրդն: Այլ վասն այս ամենայն պատրաստութեանց մինչ կատարումն ելանելոյ ժողովրդեան, եւ ցվերջին օրն դատարկելոյ քաղաքին պար[տք] ի վերայ ինձ աւուր ընթանալ ի դուռն Բանգրադիէւին, որ եւ միշտ քաղցրութեամբ ընդունէր զխնդրուածս իմ, եւ զկարեւորսն ուսուցանէր եւ պատուիրէր մեզ: Այսպէս էր ինձ միշտ աշխատ առնել եւ զերկու ի գլխաւոր գործավարաց նորա. մին էր Խաչատուր պէկ Շահնազարեան` նախկին թարգմանն, եւ միսն եւս Պէճան Կօռկանով երիտասարդ հայազուն թիֆլիզցի: Յայս ամենայն նախաշաւիղ արարս դիպողագոյն դատեալ եղեւ համաձայնութեամբ ուղղափառաց եւ այլափառաց յղել յԱխլձխա գործակալս ոմանս ի դիմաց ժողովրդեան պատրաստել գնացողացն տեղի բնակութեան: Եւ առաքեցան երկու ի հայոց եւ երկու ի մէնջ, մին յատուկ Ախլձխացի Յոհանճան անուն, որ ի բազմաց հետէ վաճառական էր եւ բնակէր յԱրզռում, եւ երկրորդն քեռորդի նորա Գրիգոր Էփրիկեան վաւերական թղթովք զօրավարին մերոյ առ հրամանատար տեղւոյն եւ ընծայական թղթովք ի մէնջ առ ժողովուրդ քաղաքին: Ուղւոյ եդեալ զնոս բուռն հարաք ուղւոյ դնել եւ զժողովուրդն: Իսկ որ ի Կիւմրի նստի Առաջնորդ Շիրակայ Մկրտիչ լոկ վարդապետ, ձեւանայ ասել, թէ նա նոր ժողովրդեան խնամ տարցէ եւ ինքն հնոյն. այլ որպէս թւի հնարի խարդաւանել զնա եւ յինքն կորզել զանչափ ժողովուրդ: Ըստ դմին օրինակի շինականք, որ ի բդեշխութենէ Կարսայ անցին այսր սփռեցան կէսք խմբովին եւ կէսք ցիրուցան ի մօտակայ գիւղօրէս մինչեւ Ապարան: Այսպէս եւ ոմանք ի գիւղից Կարնոյ, զի այլքն զետեղեցան շուրջ Ախլձխա քաղաքաւ, եւ յԱզղոր եւ ի Խըրդզ եւ յԱխալքէլէք, եւ որ այլ եւս: Եղեն եւ ոմանք եւ լինիցին, որ նեղեալ յառժամանակեայ կարօտութենէ հացի յետս անդր դարձան յերկիր իւրեանց յառաջին, ընդունելութիւն մեծ գտեալ յօսմանցոյն: Սակայն ընդհանուր տեսեալ Կարս ոչ այնչափ հաւատարիմ գտաւ ի խոստմանն որչափ Կարին եւ Պայազիտ: Դառնամ այժմ յափունս Ախուրենայ ի բանակտեղ կարնեցւոց, որք յամեցին մնացին անդր իբրեւ երկու ամիսս երկու, զի ոչ գտանէին սայլք յուղարկել զնոսա վասն վերահաս արդիւնաբեր աւուրցն մշակաց, որք ի քակտել եւ ի հերկել կային զանդաստանս իւրեանց, եւ ոչ էր իշխան պետութիւնն բուռն առնել հաւաքել զսայլս նոցա. զի առ փոքր վնասու ժողովրդեան եկելոյ, մեծագոյն վնաս ի վերայ հասանէր, եթէ պահակ ունելով զսայլսն ոտնահար լինէին հնձոց, ուստի զեան էր համօրէն գաւառացն: Վասն որոյ մխիթարական բանիւք արգահատէին ոստիկանք եւ իշխանք, ժոյժ ունելով վայր մի մինչեւ հասցեն սայլք ի Վրաստանէ, ուր կանուխ վճարին հունձք, թէպէտեւ ի նոցանէ չեղեւ ինչ շահ, զի յետ հնձոցն խմբովին իջանէին ի Կողբ յաղահատս: Վասն որոյ որք կարողք էին գտին եւ վարձեցին սայլս եւ գնացին. անկարողք մնացին. ի մերոց հարիւր յիսուն տունք, եւ յայլափառաց տասնապատիկ քան զմերն, միահամուռ իբրեւ հազար ութհարիւր տունք, տարածեալ ընդ բազմափեղկ կարկատուն վրանօք առ հոսանօք ջրոյն, արեւակէզ ի տօթի եւ ջրողող յանձրեւսն...: Յայսմ ժամանակի գրէ ինձ հ[այր] Նիկողայոս յԱխլձխայէ ի դիմաց բնիկ եւ նորահաւաք ժողովրդեան քաղաքին, զի ի կարգի եդեալ զգործ զուոյն անյապաղ փութացայց հասանել առ նոսա վասն լաւ եւս խորհել եդեալ զգործ հասարակաց: Քանզի որովհետեւ առաջին խորհուրդ իմ էր անցանել ի Շիրակայ Լօռի եւ ի Փամբակ, տեսանել զմերսն, եւ խորհել վասն որոց բուռն հարին, ուր չկարէի գնալ վասն միջանկեալ քառանդինին զաւուրս չորեքտասան մինչեւ գլխաւորեալ զիրս ժողովրդեան. եւ զի անտի խնդրէի անցանել ի Թիֆլիս եւ հանդիպել կուսակալին, եւ ապա գնալ յԱխլձխա: Այժմ ստիպաւ կոչեն զիս անդր, յառաջ քան զամենայն տեղիս: Յաւուրս յայսոսիկ յօգոստոսի 2 եհաս նոր վերակացու գաղթական ժողովրդեան մայօռ Անօսով, ում յանձն էր խնամ ունել եկաց յամենայն սահմանաց Օսմանեանց մինչեւ հասցնեն ուր երթալոցն: Որոյ յայց ելեալ ի բանակն պատուէր ետ ամենեցուն ընտրել ազատօրէն այր իւրաքանչիւր ուր եւ գրեցան ի համար Փամբակու. սակայն ոմանք եւ ի մերոց, եւ առ սակաւ սակաւ զորս սայլիւք եւ զորս եզամբք եւ գրաստուք եղեւ հասուցանել ի տեղի իւրեանց, եւ զյոլովս ցրուել ի մօտակայ գիւղօրէս մինչեւ տուն մի նորոգեսցի Ախլձխա: Եւ զի ի մօտել աւուրց ցրտութեան մի մնասցեն բացօթեայ: Եւ իմ կատարեալ ի Շիրակ զտօն Իսկուհւոյն անցի փութապէս յԱխլձխա, զորոյ զհանգամանսն լիագոյնս գրեցից ի դէպ ժամու: Զուգաւոր համարիմ գրելոցս յիշեցուցանել եւ վասն Սերոբէի վ[ա]րդ[ապետի], որ երբեմն դպրոցական էր եւ այժմ վարդապետ Հայոց եւ արքունի խորհրդական ի դրան Բասքեւիչին. ծանօթ անգղիացի եւ գաղիացի եւ ռուս բարբառոյ, թող եւ զիտալերէն եւ զայլս: Եւ ի տեղափոխել ժողովրդեանս մին էր ի չորից խորհրդականաց հրամայելոց ի Կռաֆէն վասն այսր: Շնորհէ սմա Բասքեւիչ պատիւ եպիսկոպոսութեան, որոյ յամսեանն մայիսի գնացեալ յԷջմիածին ձեռնադրի եպիսկոպոս, եւ դառնայ ըստ հրամանին ընդունելոյ ելանել յայց եւ ի քննութիւն վիճակի նորեկ ժողովրդոց: Շրջեալ կարգաւ եհաս այժմ ի քաղաքս: Յետ ի գլուխ հանելոյ զգործ կարծեմ ակն ունի հասանել դատարկ Աթոռոյ Թիֆլիզու»:

Մխիթարյան միաբանության անդամ Եփրեմ վարդապետ Սեթյանը (Սեթ) ծնվել է 1791 թ. սեպտեմբերի 21-ին Կ.Պոլսում: 1814 թ. քահանա է ձեռնադրվել Սբ. Ղազար կղզում, 1829 թ. հայ կաթողիկեներին հովվելու նպատակով Վենետիկից ուղևորվել է Ղրիմ, որտեղ նույն միաբանության անդամ Մինաս վարդապետ Բժշկյանին հանդիպելուց հետո նոյեմբերի 25-ին «Չոքաւ հ[այր] Եփրէմ ընդ հ[այր] Եսայեայ յԱխըլցըխա»: Գլխավորել է Բարձր Հայքի հայ կաթողիկեների գաղթը: Վախճանվել է 1838 թ. մայիսի 3-ին Ախալցխայում և ամփոփվել իր իսկ կառուցած եկեղեցում: Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին եկեղեցին քանդելուց հետո Եփրեմ Սեթյանի աճյունը վերահուղարկավորվել է Սուֆլիսի եկեղեցու գավթում (Կարապետյան Մ., Եփրեմ Սեթը արևմտահայության 1829-1830 թթ. գաղթի մասին, «ՊԲՀ», 1997, N 2, էջ 285): Տե՛ս նաև Յակոբեան Պ., Հրաւէր ողջմտութեան, Ս. Էջմիածին, 1993, էջ 87: Կարապետյան Մ., նշվ. հոդվ., «ՊԲՀ», 1997, N 2, էջ 288-289, 292-294: Սույն տեղեկագիրը շրջանառել է նաև Գ. Աղանյանցը. «...1830 թուի մայիսի կէսին մեծ աշխատութեամբ սկսուեցաւ ժողովրդեան գաղթականութիւնը, վասն զի այդ տարին սովորութեան հակառակ անձրևն ու ձիւնը ուշացաւ, այնպէս որ դաշտում կերակուր չէր ճարւում անասունների համար. և ձիւնից ու անձրևից գոյացած ցեխը դեռ բոլոր ճանապարհների վրա բռնած ունէր: Սակայն գաղթող ժողովրդի բազմութեան նայելով բազմաթիւ սայլերի կարեւորութիւն կար նոցա առաջ շարժելու համար. և տէրութիւնը իրաւունք չունէր շրջակայ գիւղեր քրիստոնեաներին ստիպել այդ պակասը լրացնելու, մանաւանդ որ նոքա էլ ճանապարհ ընկելու համար էին պատրաստուած, թէպէտ ցանկացողներին արգելող չկար օգնելու, որոնք բաւական նպաստեցին գաղթականների տեղափոխութեան: Այդ պատճառով Բանգրատևը պատուէր ուղարկեց Ղարս, որ ամբողջ գաւառում ինչքան հայերի թէ թուրքերի սայլեր կան` բոլորը Արզրում քշեն, որոնց բեռնակրութեան համար Կարապետ արքեպիսկոպոսը սակարկեց ղանթարին 80 ղռուշ, և երեք մարդ մի ղանթար, թէպէտ յետոյ գինը պակասեց: Տէրութիւնը ևս իւր կողմից նպաստ բաժանեց աղքատներին, իւրաքանչիւր տանը քսանուհինգ մանէթ թէ քաղաքացիներին և թէ գիւղացիներին, որից երրորդ մասը տուաւ ճանապարհորդութեան սկզբին, և մնացեալը խոստացաւ տալ վերջը. նմանապէս ճանապարհին իւրաքանչիւր բանակատեղը հասնելուն պէս` ալիւր և ցորեն բաշխուեցաւ, սակայն կաթոլիկները փող ժողովեցին իրանց մէջ և բաժանեցին այն աղքատներին, որոնք մնացել էին տէրութեան ցուցակից դուրս...: Այս ամենի հետ լուսաւորչական և կաթոլիկ հայերը համաձայնութեամբ յարմար համարեցին ժողովրդի կողմից մի քանի գործակալներ ուղարկել Ախալցխա, որ գնացողների համար բնակութեան տեղ պատրաստեն քաղաքում և գիւղերում. և ուղարկուեցան հայերից` Եազճի օղլի Պօղոս և մահտեսի Կարապետը, իսկ կաթոլիկներից` Լալօղլու Յօհանջանը և նորա քեռորդի Էփրիկեան Գրիգորը, զօրավարի վաւերական թղթով այնտեղի հրամանատարի անուանը և մի ընծայական թղթով կաթոլիկների կողմից քաղաքի ժողովրդի անունով...: Մայիսի 15-ին ժողովուրդը սկսաւ հեռանալ իւր սեպհականութիւնից` և մինչև յունիսի հինգը դատարկուեցաւ ամբողջ Կարինը, Կարնոյ շրջակայ դաշտը, Դերճանը, Թորթումը, Վերին և Ներքին Բասենը, Դէքմանը, Խնուսը, և խմբովին ազատադէմ և համարձակ գնում էին իրանց ճանապարհը» (Աղանեանց Գ., Կարնոյ գաղթը, «Արձագանք» 1891, N 11, էջ 167): Հայտնի է նաև, որ «...այն գիւղացիները, որոնք Կարսի նահանգից անցան այս կողմը, տարածուեցան կէսը խումբ խումբ և կէսը ցրուեցան մօտակայ գիւղերը մինչև Ապարան. այսպէս նաև Կարնոյ գիւղերից ոմանք, իսկ ուրիշները տեղաւորուեցան Ախալցխայի գաւառներում` Ազղոր, Խրդզ, Ախըլքալակ և ուրիշ տեղեր: Ոմանք էլ հացի առժամանակեայ կարօտութիւնից նեղանալով յետ դարձան իրանց երկիրը` օսմանցիներից լաւ ընդունելութիւն գտնելով, սակայն Կարսը այնքան հաւատարիմ չգտնուեցաւ իւր խոստման մէջ, ինչպէս Կարինն ու Պայազիտը...: Հայերից մօտ հազար վեց հարիւր հիսուն տուն, իսկ կաթոլիկներից հարիւր հիսուն տուն, ընդամենը մօտ հազար ութն հարիւր տուն կարկատած վրանների տակ տարածուեցան ջրի հոսանքի ընդարձակութեամբ, տօթից արևակէզ և անձրևից ողողուած: Թէպէտ տէրութիւնը չէր դադարում հաց մատակարարել նոցա, աժան էր նմանապէս և ուտելիքը, սակայն գանգատներն ու բողոքները խիստ մեծացան...: Պասկևիչ սպարապետը ...ուղարկեց նոր գաղթականների կառավարութեան համար սահմանած խորհրդականներից մէկին` այն է Սերովբէ արքեպիսկոպոսին, այցելութիւն նորեկ ժողովրդին, անձամբ զննելու նոցա բոլոր պիտոյքները և իրան տեղեկութիւն տալու: Սերովբէն սկսաւ շրջել բոլոր ժողովրդի մէջ, սկսած Փամբակի կողմերից, ուր կարսեցիքն էին բնակւում, մինչև Գիւմրի, և զննելով ժողովրդի մնացած մասն էլ, եկաւ հասաւ Ախալցխա օգոստոսի 22-ին. երբ այնտեղ հասաւ` տեսաւ, որ երկրի կառավարութիւնը խառնափնդոր և կնճռոտած էր` հացի կարօտութեան, տների սակաւութեան, և ամենից աւելի հրամանատարի և նորեկ ժողովրդի մէջ եղած անհամաձայնութեան պատճառով նոր քաղաքի շինութեան առթիւ: Վասնզի Տրեշեռ հրամանատարը մնացել էր անշարժ և Պասկևիչի հրամանները չէր կատարում, հին քաղաքը թողնելու և նորի շինութեան ձեռնարկելու վերաբերութեամբ, ոչ ոքին չէր թողնում ոչ տուն շինել հին քաղաքում և ոչ կրպակ, որի պատճառով ժողովուրդը նեղութեան մէջ հեծում էր. և չէին իմանում թէ ինչ անեն: Սերովբէ արքեպիսկոպոսը իրան տուած իշխանութեամբ հոգ տարաւ, հացի համար զանազան տեղեր մարդիկ ուղարկեց և բաւական ցորեն հաւաքեց ժողովրդի համար, իսկ կարօտեալներին արքունի ցորեն բաժանեց, այսպէս նաև անհրաժեշտ բնակարանների վերաբերեալ կարևոր բարեկարգութիւններ արեց և մի առ ժամանակ խեղճերը շունչ առան: Իսկ քաղաքի շինութեան մասին շատ մտածելուց և խորհրդակցելուց յետոյ` նկատելով, որ ժողովուրդը դեռ չէր կարող նոր քաղաքի շինութեան ձեռնարկել, մինչև որ կանցնէին այն ծանր վնասները, որ մինչև այդ ժամանակ տուժեցին, և որովհետև սպարապետի պատուէրը ստիպողական չէր, հրամայեց կրպակներ կառուցանել, և ահա կարճ ժամանակի մէջ հարիւրաւոր կրպակներ շինուեցան, և ժողովրդի ձեռագործը փոքր առ փոքր սկսեց արդիւնք բերել: Այս բոլորի մասին Սերովբէն գրեց Պասկևիչին և Թիֆլիզ գտնուած կառավարութեան ատենին: Այդ պատճառով քաղաքական կառավարիչ Կռուզենցկին ինքը եկաւ քննելու գաղթականութեան դրութիւնը, հոկտեմբերի 16-ին եկաւ Ախալցխա քաղաքը, տեսաւ, հարց ու փորձ արաւ, քննեց, ամեն բան իմացաւ և ընդունեց բոլոր ժողովրդի թէ եկաւորների և թէ բնիկների խնդիրները: Այնուհետև հոկտեմբերի 23-ին հանդէս կազմեց նոր քաղաքի հիմնարկութեան, որոց հետ նաև հայոց, կաթոլիկաց և ռուսաց եկեղեցիների հիմնարկութեանց, որ դիպող ժամանակին կառուցուին...» (Աղանեանց Գ., Կարնոյ գաղթը, «Արձագանք» 1891, N 12, էջ 183-184): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 52-54:

Դեպքերի ականատես Ղազարոս վարժապետ Վահանյանը գրել է. «Մինչ ռուսաց զօրքը Կարնոյ քաղքէն մեկնեցաւ, զօրաց բանակին հետ թէ քաղքէս, թէ շրջակայ գաւառներէն եւ գիւղերէն 96.000 մարդ կամ 10.000 տուն գաղթեցին դեպի ռուսաց հողը: Բոլոր ստացուածքնին շարժական կամ անշարժ կալուածներ, այսինքն` տունք, խանութք, վաճառանոցք, արտեր` չայիրներ, խաներ, տան կահկարասիք ընդ ամէն աչքի չերեւցած արժան կէս գնով, կէս գնէն ալ վար մաս մը ծախեցին, մաս մ’ալ երեսի վրայ ձգեցին գնացին, որոնց ապացոյց մէկ սինի փախլավայի տուն ծախուեցաւ Ռուսիոյ կողմէն Ասլան պէյի ձեռքով, ինչու որ առնողներ ալ շատ քիչ կը գտնուէր...: Կարնոյ գաղթականք բաւական ալ նեղութիւն կը քաշեն ճամբան, երկու ամիսէն աւելի Կարս, Արփայ չայ ըսուած գետի եզերքը խումբ խումբ վրանաբնակ կը կենան. խմբակներու հրամանատար մը ափիցար մը դրուած էր, որ չէր թողուր ոչ յառաջ երթալ եւ ոչ յետ դառնալ. ասոր վրայ ժողովուրդը լի զայրացմամբ, մեծ յուզմունք հանելով նորա դէմ` մաքառեցան...»:

Քօսեան Յ., Բարձր Հայք, հ. Ա, Վիեննա, 1925, էջ 96: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 55:

Որոշ տվյալների համաձայն` սեփական հոտին արմատախիլ արած և դեպի ռուսական տերություն ձգտած Կարապետ եպիսկոպոսն ի սկզբանե նույնիսկ չգիտեր, թե ինքն ու իր բազմահազար հոտը որտեղ պետք է հանգրվան գտնի. «...իշխանութիւնը Ախալցխայ գաղթուածների համար նշանակած էր Թիֆլիզու այժմեան «Նեմեցկայա Կօլօնիա» կոչուած արուարձանը, բայց ժողովուրդը զանազան պատճառներով չէ կամեցել այնտեղը և իւր բնակութիւնը հաստատել է Ախալցխայի միջին Տափարակ գետի եզերքում, ուր 12-15 հայ բնիկ գերդաստան կայ եղել տաճկաց ժամանակից»:

Գեղամեանց Յ., Նամակ Ախալցխայից, «Մշակ», 1872, N 23, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 55:

1829 թ․

Այն, որ Կարապետ եպիսկոպոսն ինքը վերաբնակության հարցում նախապատվությունը տվել էր Ախալցխային և շրջակա գյուղերին, այլ ոչ տփղիսամերձ գաղութին, երևում է Կարին քաղաքի և նահանգի հայության անունից 29 պատվավոր քաղաքացիների ստորագրությամբ 1829 թ. դեկտեմբերի 15-ին ֆելդմարշալ Պասկևիչին հղած նրա իսկ մի գրությունից:

Մատենադարան, թղթ. 257, մաս 3, վավ. 41: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 55:

Գաղթականների նպաստավորում. անշուշտ, առկա չափազանց մեծ կարիքի համեմատ տերության կամ մասնավոր ընկերությունների և կազմակերպությունների ցույց տրված օժանդակությունը միանգամայն անբավարար էր, սակայն փոքր օգնությունն էլ արժանի է հիշատակման, ընդ որում, գաղթող յուրաքանչյուր ընտանիքին նախատեսվել էր նպաստավորել 25 արծաթադրամի չափով:

Գեղամեանց Ե., Պատմական քաղուածքներ, «Հովիւ», 1908, N 36, էջ 570: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 55:

Գաղթից երկու տարի անց դեռևս ողջ մնացած ընտանիքներին, ցորենից և բամբակից զատ, բաժանվում է բնավ անբավարար մի որոշ գումար բնակարաններ կառուցելու նպատակով. «Ռուսաց կայսեր ըրած բարիքն ու ողորմածութիւնը չուրացուիր, որ գթալով գաղթական ժողովրդոց` առատօրէն ցորեն, բամպակ ցրուեց, արհեստաւորաց կամ հասարակութեան պարապ չմնալու համար աշխատին վաստակ ընեն. եւ ըստ մարդաթուի իւրաքանչիւրին 50 կամ 100 մանէթ ցրուեց, որպէսզի նոր շինուելիք Պլանը տուն շինեն...»:

Քօսեան Յ., Բարձր Հայք, հ. Ա, Վիեննա, 1925, էջ 97: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 55:

Հայրենադավ գաղթի հետևանքները. հայ ժողովրդի բազմադարյան պատմության մեջ գաղթերը` բռնի թե կամավոր, առանց բացառության, կորստյան են մատնել գաղթողների հիմնական մասին: Կարապետ եպիսկոպոսի գլխավորած գաղթականությունն էլ չէր կարող զերծ մնալ գաղթողին հետապնդող օրհասից:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 55:

Տներ
1830 թ․

1830-ական թվականներին քաղաքի բնակելի տներն իրենցից ներկայացնում էին հետևյալ պատկերը. «Համարյա բոլոր շինությունները երկհարկ էին և մասամբ կառուցված էին գերաններով, մասամբ էլ` չթրծած աղյուսով` դրսից սվաղված կավի հաստ շերտով: Դրանց հարթ տանիքները, որն ասիական շինությունների առանձնահատկությունն էր, տալիս էին բարձրադիր դարավանդի տեսք: Ընդհանրապես տները չունեին ոչ միայն դարպասներ, այլև դրանցից շատերը դրսի կողմից, հակառակ խանդոտ մահմեդականների սովորույթների, բացի պատուհաններից, հավելված էին բաց պատշգամբասրահներով: Ձիանոցները, ցախանոցները և ամեն տեսակի տնտեսական շինությունները զետեղված էին հատուկ կողաշենքերում` սերտորեն կցված գլխավոր կառույցին: Այսպիսով, առանձին վերցրած ցանկացած շինություն նմանվում էր ոչ մեծ ամրոցի...»:

Ушаков Н., История военных действий в Азиятской Турции в 1828 и 1829 годах, Варшава, 1843, ч. 1,. էջ 285-286 (`բնագրում` “Почти все строения возвышались в два яруса и были сложены, частью из деревянных срубов, частью из невыжженного кирпича и толсто обмазаны снаружи глиною. Горизонтальные их крыши, всегдашняя отличительность азиатских зданий, давали им вид возвышенных террас. Домы вообще не только не имели заборов, но многие с наружной стороны, вопреки обычаю ревнивых мусульман, были снабжены, кроме окошек открытыми галереями. Конюшни, сараи и всякого рода хозяйственные службы, помещались в особых флигелях, плотно сомкнутых с главным строением, таким образом, что всякое жилье, взятое отдельно, уподоблялось небольшому замку...”): Ըստ Պասկևիչի` Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցու շրջակա տներն ունեին հարթ տանիքներ, իսկ քաղաքը բաղկացած է փողոցներ և հրապարակներ չունեցող, մի քանի հարկ կազմող միմյանց հետ կապված տներից (АКАК, т. 7, էջ 764-765): Գրեթե նույն տեղեկությունն է հաղորդել նաև Ի. Բուրցովը (”Кавказский сборник”, т. XXXI, Тифлис, 1911, էջ 147): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 72:

1880 թ․

1880-ական թվականների վերջերին հին քաղաքամասում դեռևս գերակշռում էին հողե հարթ տանիքներով միահարկ տները:

Иванов В., Город Ахалцих, Тифлисской губернии, “Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа”, вып. V, Тифлис, 1886; вып. VII, Тифлис, 1889, էջ 165: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 72:

19 դ․

ԺԹ դարավերջին քաղաքի` հիմնականում միահարկ, փոքր բակերով և պարտեզներով քարաշեն տների կողքին եղել են նաև աղյուսե և փայտե սակավաթիվ շինություններ:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 72:

20 դ․

Պահպանված սակավաթիվ գլխատները, անընդհատ փոխարինվելով բնակելի նոր շենքերով, արդեն Ի դարի կեսերին բոլորովին անհետացել էին: 1980-ական թվականներին դրանցից այլևս ոչ մեկը գոյություն չուներ:

Марутян А., Город Ахалцха. Вопросы этнической истории и традиционного жилища «ԼՀԳ», 1990, N 6, էջ 26: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 72:

1930 թ․

Ախալցխայի բնակելի տների ուսունասիրությամբ 1930-ական թվականներին զբաղվել են Լ. Սումբաձեն և Ստ. Լիսիցյանը, 1980-ական թվականներին` Ա. Մարությանը և այլք:

Сумбадзе Л., Архитектура грузинского народного жилища дарбази, Тбилиси, 1984. Варданян Л., Степан Лисициан и истоки армянской этнографии, Ереван, 2005. Марутян А., Город Ахалцха. Вопросы этнической истории и традиционного жилища «ԼՀԳ», 1990, N 6. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 74:

Լեզուներ

Գործածված լեզուները. ազգերի պատմությունը ցույց է տվել, որ փոխհարաբերության և շփման առումով մշտապես գերակա է եղել տիրող տերության լեզուն: Այս իմաստով բացառություն չէր նաև Ախալցխան, որտեղ օսմանյան տիրապետության շրջանում գերիշխող լեզու է եղել թուրքերենը. «Այս գավառում ամենատարածված լեզուն թուրքերենն է, բայց վրացերեն նույնպես շատ են խոսում»: Կացությունն էապես փոխվել է 1840-ականներին. «Խանութներում խոսում են միայն թաթարերեն և հայերեն, հազվադեպ են հանդիպում վրացերեն խոսողներ»: Մեր օրերում գնալով տիրապետող է դառնում վրացերենը, որը և միանգամայն բնական է:

Chevalier Gamba, Voyage dans la Russie méridionale et particulièrement dans les provinces situées au-delà du Caucase, fait depuis 1820 jusqu’en 1824, Paris, 1826, t. I, էջ 404 (բնագրում` “La langue la plus généralement répendue dans cette province est la langue turque; mais on y parle beaucoup le géorgien”): Rapports (II) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie executé (en 1847-1848) par M. Brosset, livre 2, St-Pb., 1850, էջ 119 (բնագրում` “Dans les boutiques, on ne parle guère que le tatar ou l’arménien; rarement trouve-t-on à employer la langue géorgienne”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 87:

Տարազ
19 դ․

Ախալցխայի հայկական տարազը գրավել է բազմաթիվ հետազոտողների ուշադրությունը: Առանձնակի գրավչություն է ունեցել կանանց ու աղջիկների հագուկապը: ԺԹ դարավերջին քաղաք այցելած ֆրանսիացի հետազոտող տիկ. Շանթրը հիացմունքով նշել է. «Ոչինչ այնքան վայելչագեղ է ինձ համար, որքան Ախալցխայի հայ կանանց տարազը: Գործածուած պաստառներու գեղեցկութիւնը, զգեստուց հիանալի պարզութիւնը, գոհարեղինաց ճաշակաւոր հարստութիւնը, այնպիսի յարմար և ներդաշնակ ամբողջութիւն մը կը կազմեն, որ այս յիրաւի նշանաւոր կանանց կերպարանքին աւելի փայլ մը կ’ընծայեն: Իրենց գլխազարդը, մանաւանդ հանդիսաւոր օրերուն, ոսկի դրամներով յեռեալ վարսակալը, ուսկից քուքերուն երկայնութեամբ մինչև լանջաց վրայ կը կախուին մարգարիտներ` հին ոսկի դրամներով վերջաւորուած, յիրաւի ամենավայելուչ զարդ մ’է: Ձեռքս անցած գոհարներուն մէջ կար ոսկի մանեակ մը գեղեցիկ ճաշակով և հին ոճով յօրինուած, որ շատ մը իրարու վրայ դրուած ձկնաձև ազնիւ քարերէ բաղկացած էր»:

«Բազմավէպ», 1896, էջ 365: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 87:

Այլ տեղում տիկ. Շանթրը նշել է. «Ախալցիխի գեղեցիկ հայուհիները նախանձախնդրությամբ են վերաբերվում իրենց շքեղ տարազին և խնամքով պահպանում են նրա մենաշնորհը: Խիստ դժվար է ձեռք բերել թե՛ գործվածքներ, որոնք բացառապես տեղական են, թե՛ զարդեր, որոնք պետք է պատվիրել, քանի որ վաճառքում հազվադեպ են հանդիպում: Այստեղ, ինչպես Հայաստանի ցանկացած այլ վայրում, կանայք գերազանց տնտեսուհիներ են: Նրանց տները, որոնք տարօրինակ կառուցվածք ունեն և ընդհանրապես թույլ են լուսավորված, աչքի են ընկնում արտակարգ մաքրությամբ»:

Madame B. Chantre, A travers L’Arménie Russe, Paris, 1893, էջ 343 (բնագրում` “Jalouses de leur splendide costume, les belles Arméniennes d’Akhaltzikh en gardent soigneusement le monopole. Il est fort difficile de se procurer soit des tissus absolument locaux, soit des bijoux, qu’il faut faire fabriquer sur commande, car on en trouve rarement dans le commerce. Ici, comme partout ailleurs en Arménie, les femmes se montrent des ménagères parfaites. Leurs maisons, de construction bizarre et faiblement éclairées en général, sont d’une propreté exquise”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 87:

Բարեգործական միություններ

Տարբեր տարիներին Ախալցխայում ստեղծված բարեգործական զանազան միությունների և կազմակերպությունների գործունեության շրջանակը հիմնականում ներառել է կրթական, տնտեսական և հատկապես արևմտահայ եղբայրներին նեցուկ լինելու ծրագրեր:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 101:

1877 թ․

1877 թ. ախալցխացի Եղիսաբեթ Մամիկոնյանի նախաձեռնությամբ համաքաղաքացիներից հավաքվել է 40 ռուբլի և որպես օգնություն` ուղարկվել նախորդ տարվա դեկտեմբերի 1-ի հրդեհից տուժած վանեցիներին:

«Մշակ», 1877, N 24, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 101:

1879 թ․

Բարեգործական մեկ այլ նախաձեռնությամբ 1879 թ. հիշվում է ախալցխացի վաճառական Գևորգ Ազնավուրյանցը, որը մայիս ամսին Կարսում, հօգուտ «Արարատյան» ընկերության, հավաքել էր 500 ռուբլի: Նույն թվականին ախալցխացիները որոշակի գումար էին հավաքել Զեյթունում բացվելիք ուսումնարանի համար:

***, Նամակ Ղարսից, «Մշակ», 1879, N 97, էջ 2: Ախալցըխացի Գէորգ Ազնաւուրեանց, Նամակ խմբագրին, «Մշակ», 1879, N 98, էջ 1: Գեղամեանց Յ., Նամակ խմբագրին, «Մշակ», 1879, N 176, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 101:

1879 թ․

1879 թ. մայիսի 7-ին քաղաքում հիմնվում է մասնավոր մի ընկերություն, որի նպատակն էր Արևմտյան Հայաստանում բացել Ախալցխայի հայ հասարակության անվամբ մեկ կամ երկու ուսումնարան: Ընկերության նախագահ է ընտրվում Աբրահամ քահանա Ղազազյանցը, ատենադպիր` Հովակիմ Գեղամյանցը, գանձապահ` Արշակ Սաղաթելյանցը, գանձապահի օգնականներ` Հակոբ Ղասաբաշյանցն ու Դավիթ Քուփալյանցը:

Տէր-Նիկողոսեանց Գր., Նամակ Ախալցխայից, «Մշակ», 1879, N 83, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 101:

Համիդյան ջարդերից հետո Կովկաս գաղթած և արևմտահայերին օգնելու նպատակով 1890-ական թվականներին ԿՀԲԸ մի մասնաճյուղն էլ բացվում է Ախալցխայում:

Թառոյան Կ., Արևմտահայ գաղթականությունը և նրա վիճակը 19-րդ դարի 90-ական թվականների վերջերին և 20-րդ դարի սկզբներին, «ԲՀԱ», 1974, N 3, էջ 173: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 101:

1916 թ․

1916 թ. Պետրոգրադում կայանալիք հայկական համագումարին մասնակցելու համար ԿՀԲԸ-ից ընտրվել է Արմ. Բուդուղյանը:

«Համբաւաբեր», 1916, N 19, էջ 588: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 101:

Համաձայն թղթակից Խաչատուր Թեխմիշճյանի հաղորդման` 1916 թ. մարտին ախալցխացի Հովհաննես Աղաբեկյանն իր հոր` Մատթեոսի հիշատակը հավերժացնելու նպատակով ԿՀԲԸ քաղաքի մասնաճյուղին է նվիրել 300 ռուբլի, որի տոկոսը պետք է տրվեր Եղիսաբեթյան դպրոցի աղքատ աշակերտուհիներից մեկին կարիքները հոգալու համար:

«Համբաւաբեր», 1916, N 13, էջ 395: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 101:

1917 թ․

1917 թ. Ախալցխայում գործում էին Կանանց բարեգործական ընկերությունը և ԿՀԲԸ Ախալցըխայի մասնաճյուղը: Նույն թվականին վերջինիս նախագահն էր Խաչատուր Թեխմիշճյանը:

Արաբօ, Բարեգործութի՞ւն, թէ՞ շահագործութիւն, «Շարժում», 1917, N 12, էջ 1: Մանաւազ, Մի ողջունելի քայլ, «Շարժում», 1917, N 34, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 101:

1917 թ․

Հասարակության մեջ անգրագիտությունը վերացնելու նպատակով ԿՀԲԸ Ախալցխայի մասնաճյուղի նախաձեռնությամբ նախատեսվում էր 1917 թ. հոկտեմբերից Ախալցխայում սկսել Ա, Բ դասարաններով և տղամարդկանց ու կանանց առանձին բաժանմունքներով երեկոյան անվճար, միայն կամավոր նվիրատվություններով դասընթացներ: Նույն թվականի նոյեմբերին էլ անգրագետ երեխաների և մեծահասակների համար դասընթացներ են սկսվում Եղիսաբեթյան դպրոցում: Նախատեսված էր ստեղծել նաև Ժողովրդական լսարան տարրական կրթություն ունեցողների համար: Այդ լսարանի բացումը տեղի է ունեցել 1917 թ. դեկտեմբերի 9-ին ԿՀԲԸ Ախալցխայի մասնաճյուղի գրադարանում. «...ողջունելով Ժողովրդական Լսարանի բացումը` կուզէինք, որ նա յարատևէ` ծառայելու հասարակութեան յառաջադիմական կարիքներին...»:

«Շարժում», 1917, N 11, էջ 4: Եպրակսէ, Կրթական գործեր, «Շարժում», 1917, N 32, էջ 1: Մանաւազ, Մի ողջունելի քայլ, «Շարժում», 1917, N 34, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 102:

1918 թ․

1918 թ. հունվարի 29-ին կայացած ժողովում ընտրվում է Կանանց բարեգործական ընկերության վարչությունը` բաղկացած երեք անդամից (Ե. Չաթալբաշյանց, Ս. Ղարայլանյան, Ա. Բայբուրդցյան) և երեք փոխանդամից (Աղամբեկյան, Ինճիկյան, Քիրիշճյան):

Եպրաքսէ, Ախալցխայի հայ կանանց բարեգործական ընկերության ընդհանուր ժողովը, «Շարժում», 1918, N 8, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 102:

Համաճարակներ

Ինչպես այլուր, Ախալցխայի բնակչությունը, պատերազմների պատճառած արհավիրքներից զատ, երբեմն կորուստներ է տվել նաև վարակիչ մահաբեր հիվանդությունների հետևանքով: Աղետաբեր է եղել հատկապես 1756 թ. տարածված ժանտախտը:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, Գ, Երևան, 1955, էջ 109: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 102:

1829 թ․

1829 թ., երբ քաղաքն արդեն գտնվում էր ռուսների տիրապետության ներքո, բռնկվում է ժանտախտի նոր համաճարակ: Դժվարին կացության մեջ հայտնված ժողովրդին որևէ աջակցություն ցույց չի տալիս գեներալ Բեհբությանցի հրամանատարության տակ գործող զինվորական իշխանությունը, ուստի բնակիչները խնդրանքով դիմում են Էջմիածնին` հրաշագործ համարվող Գեղարդն Ախալցխա փոխադրելու համար:

Գեղամեանց Ե., Պատմական քաղուածքներ, «Հովիւ», 1908, N 33, էջ 520: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 102:

1829 թ․

Ի դեպ, 1829 թ. հուլիսի 23-ին Ախալցխայի կառավարչի պաշտոնում իշխան Բեհբությանցին փոխարինած գեներալ-մայոր բարոն Օստեն-Սաքենն անմիջապես միջոցներ է ձեռնարկում վարակված բնակիչների բուժումը կազմակերպելու ուղղությամբ (ժանտախտին արդեն զոհ էր գնացել 750 ընտանիքից 450-ը): Առկա վիճակի մասին հուլիսի 30-ին Պասկևիչին հղված գրության մեջ նա նշում է հետևյալը. «Ախալցխայի բնակիչների, որոնցից 300 ընտանիք է միայն մնացել, ...նրանց ամենամեծագոյն մասին ես այնքան չքաւոր տեսայ, որ ստիպուած էին կամ բոյսերով կերակրուելու և կամ կերակրի այն փշրանքներով, որ զինվորները` կարեկցաբար` վայր էին ձգում նրանց առաջ բերդի պարիսպներից: Նրանցից շատերը միայն չումայից չէ, որ մեռնում էին, այլ նաև քաղցից...»:

Գեղամեանց Ե., Պատմական քաղուածքներ, «Հովիւ», 1908, N 34, էջ 534: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 102:

1830 — 1831 թթ․

1830 թ. Ախալցխայում տարածվում է ժանտախտի նոր համաճարակ: Մեկ տարի անց` 1831 թ., քաղաքում տարածում է գտնում խոլերան:

Иванов В., Город Ахалцих, Тифлисской губернии, “Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа”, вып. V, Тифлис, 1886; вып. VII, Тифлис, 1889, с. 181. Գեղամեանց Յ., Նամակ Ախալցխայից, «Փորձ», 1876, N 1, էջ 430: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 102:

1833 թ․

Ականատեսի վկայությամբ` կացությունը խիստ անմխիթար էր նաև 1833 թ. «...հաշվել են, որ մահացությունը միջին հաշվով մեկը տասնհինգի հարաբերությամբ է. այն նախկինում է՛լ ավելի մեծ է եղել: Իմ այցելության ժամանակ, որն օգոստոս ամսվա վերջին էր, ինձ իսկապես սարսափեցրեց հուղարկավորությունների շատ լինելը. դրանք տեղի էին ունենում ամեն օր: Մի հին աշտարակի ստվերում նստած, որտեղից ես նկարում էի քաղաքը... ես այն տեսնում էի ամբողջությամբ, և ոչինչ չէր վրիպում իմ հայացքից. ես տեսնում էի, թե ինչպես քաղաքի մի ծայրից մյուսը, մինչև գերեզմանատներ ձգվում են երկար թափորներ, որոնք հանգուցյալներին տանում են վերջին հանգրվան: Խաչերը, դրոշակները և բոլոր հանդերձները մասամբ երևում էին ցածր տների վերևից, և նրանց վշտալի և միապաղաղ երգերի հնչյունները մինչև աշտարակ էին հասնում: Երբ գերեզմանատանը հնչում էր վերջին երգը, ես տեսնում էի, թե ինչպես են քահանաները հուղարկավորության եկեղեցական պարագաներով շտապ վազում մի այլ հանգուցյալի մոտ, որը սպասում էր իր վերջին արարողությանը»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 269 (բնագրում` “...on a calculé que la moyenne de la mortalité était d’un sur quinze; elle a été plus grande encore. Pendant mon séjour à la fin d’août, je fut vraiment effrayé de la multitude d’enterrements qui se faisaient chaque jour. Assis à l’ombre d’une vieille tour, d’où je dessinais la vue de la ville... j’en dominais l’ensemble et rien n’échapait à mes regards; je pouvais suivre d’un extrémité de la ville à l’autre jusqu’aux cimetières, les longues processions qui conduisaient les morts au repos; les croix, les drapeaux et tous ces costumes se montraient à demi par-dessus ces maisons basses, et leurs chants lugubre et monotones venaient expirer jusqu’au pied de la tour. Le dernier de ces chants terminé sur le cimetière, je voyais la pompe religieuse et les prêtres courir en toute hâte vers un autre mort qui attendait son dernier office”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 102:

1838 թ․

Ընդամենը մի քանի տարի անց` 1838-1839 թվականներին, դարձյալ ժանտախտից մահանում են բազմաթիվ քաղաքաբնակներ, իսկ 1847 թ. մարդկային զոհեր է խլում նաև խոլերան:

Գեղամեանց Յ., Նամակ Ախալցխայից, «Փորձ», 1876, N 1, էջ 430: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 102:

Հակառակ ձեռնարկված խստագույն միջոցների` հիվանդությունները թափանցում են նաև Ախալցխայի կայազոր, որը խաղաղ ժամանակներում կազմված էր միայն մեկ գումարտակից: Այնուամենայնիվ, «Մահացությունն այստեղ շատ ավելի պակաս է, քան Քութայիսում և Կոլխիդայի մնացած մասում. նույնիսկ համեմատության եզր չկա: Ախալցիխեի գումարտակը սովորաբար ունենում է միայն քսան հիվանդ: Օգոստոսին, որն ամենավատ շրջանն է, այդ թիվը հասնում է հիսունի: Նույն գնդի մյուս գումարտակը, որը տեղավորված էր Ախալքալաքում և նրա շրջակայքում, ավելի քիչ հիվանդ ուներ»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 269: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 103:

1838 թ․

Մանուկների շրջանում առավել վտանգավոր էր համարվում ծաղիկ կոչվող հիվանդությունը: Հակառակ պատվաստման միջոցով բժշկությանն արդեն հայտնի բուժման եղանակի` տակավին 1838 թ. նախապաշարված բնակչությունը չէր կարողանում խուսափել բազմաթիվ և միանգամայն անտեղի զոհերից. «...յիմարական ըմբռնման ոմանց քաղաքային ժողովրդաց և գրեթէ բոլոր գիւղականաց, որք պաշարեալ մտօք ոչ ճանաչելով զօգուտ այսր փրկական հնարից մանկական հասակի ’ի չար ախտէն ծաղիկ կոչեցելոյ ոչ մատուցանին զմանկունս ’ի հատումն ծաղկի, նաև հոգևորականք անփոյթ լինին նախ ինքեանք հետևիլ այն ուսման, և ապա արմատախիլ առնել ’ի մտաց բնակչաց զայնպիսի յիմարական զգացմունս հակառակս ծաղկապատուաստման»:

Մատենադարան, թղթ. 163ե, վավ. 168: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 103:

1916 թ․

1916 թ. երեխաների շրջանում տարածված էին ոչ պակաս վտանգավոր կարմրուկ, քութեշ և բկացավ (դիֆտերիա) հիվանդությունները:

«Համբաւաբեր», 1916, N 7, էջ 208, N 35, էջ 1096; N 52, էջ 1641: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 103:

1917 թ․

1917 թ. դեկտեմբերին քաղաքում առավել տարածված հիվանդությունը տիֆն էր:

«Շարժում», 1917, N 32, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 103:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ