Կրզեն :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

67 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Թոուզ (Շրջան) / Կրզեն (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոնից 16 կմ հյուսիս-արևելք՝ Կուր գետից 1 կմ հեռավորության վրա՝ ոչ հեռու այն վայրից, որտեղ Տավուշ գետը միախառնվում է Կուրին, ծովի մակերևույթից 170-185 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 286:

Պատմություն

Հնում գյուղը գտնվել է ներկայիս վայրից 1 կմ արևելք՝ Կուր գետի աջ ափին և մի քանի անգամ ենթարկվել տեղափոխությունների: Գյուղի մերձակայքում պահպանված հին գյուղատեղիների առկայությունը վերը նշվածի վկայությունն է:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 286:

1883 թ․

Ի դեպ, հայտնի է, որ մինչև 1883 թ. Կրզենը «...ճիշտ գետի ափին էր, մի խոնաւ տեղում...», բայց հետո բնակիչները նոր գյուղ են հիմնել նախկինից «չորս վերստ հեռաւորութեամբ վեր մի բարձր տեղ»:

«Նոր-Դար», 1886, N 119, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 286:

20 դ․

Հերթական անգամ նոր գյուղը հիմնվում է Ի դարի սկզբներին, ավելի ստույգ՝ 1905-06 թթ. եղերական դեպքերից հետո: Այն շրջապատված էր թրքաբնակ բազմաթիվ գյուղերով. «...միակ հայ գիւղն է, որ բոլորովին դաշտումն է»:

Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., ց. 2, բ. VI, գ. 62, թ. 11:
«Արձագանք», 1893, N 44, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 286:

1998 թ․

1998 թ. թրքաբնակ հայոց հինավուրց Կրզենը անվանափոխվել է և դարձել Գյունաշլի:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 286:

Բնակչություն

Ավանդաբար վկայվել է, որ վաղ անցյալում գյուղն ունեցել է շուրջ 700 տուն բնակիչ, որոնք իբր ծագումով անեցիներ էին. «Գիւղացոց պատմելով նոցա նախնիքը եկած են այդտեղ Անի քաղաքից մօտ 700 տուն, բայց տեղական օդը չկարողանալով տանել հետզհետէ պակասելով մնացել են մինչև 18 տուն...»:

Այս տվյալը պարբերաբար նշել են տարբեր հեղինակներ. «Գիւղն առաջ ունեցել է 700 տուն հայ բնակիչ, իսկ այժմս միայն 30 տուն...» («Նոր-Դար», 1886, N 119, էջ 2): Նաև՝ «Մօտ 700 տուն եղած է գիւղումս, բայց այսօր մնացած է միայն 30 ծուխ. պատճառն այն է, որ օդն և կլիման խիստ ծանր են ամրան: Այս պատճառաւ համեմատելով ամեն տարուայ ծնածները մեռելոց հետ՝ միշտ աւելի եղած է վախճանուածների թիւն» (Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 59): Նաև՝ «...այստեղ բնակվել է 700 տուն ժողովուրդ, այնինչ իմ այցելած միջոցին 30 տուն էին հաշվում՝ շրջապատած 30 հազար թուրք ազգաբնակչութիւնով: Տեղացիք ասում էին, երբ ռսները տիրեցին մեր կողմերին ու արգելեցին աշկարա զենք կրել, այս ժամանակից դժվարացաւ մերոց ապրելը թուրքերի մեջ, կտրված հայ գեղերից: Բնակիչների մեծ մասը անճարացած ցրվեցին այս ու այն կողմերը: Նրանց ցրվելու, նվազելու պատճառը մինակ թուրք տարրի ճնշումը չի եղել. դրան միացել է Քռան ափի ծանր կլիման, տենդաբեր օդը, թունաւոր մոծակը, անտառների տոթն ու շոքը...» (Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., ց. 2, բ. VI, գ. 62, թ. 11-12):
«Մշակ», 1879, N 35, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 286:

Տեսակետ կա, ըստ որի՝ կրզենցիների նախնիները փոխադրվել էին Գողթան գավառից. «Կրզէնի լեզուն շատ նմանութիւն ունի Ագուլեաց լեզուին: Ինչպէս երևում է, Պարսից ժամանակը Կրզէն գիւղացիք գաղթած են Շահ-Ապասի օրով Գողթան գաւառից»: Նույն կարծիքն է հայտնվել նաև մեկ այլ թղթակցությունում. «...գաղթական են Ագուլիսի կողմերից, այս գաւառի բարբառով չեն խօսում, կանանց հագուստը թուրքի ձև է...»:

«Նոր-Դար», 1886, N 119, էջ 2:
«Արձագանք», 1893, N 44, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 286:

Պատմություն
19 դ․

ԺԹ դարում լեզգիների՝ հաճախակի կրկնվող արշավանքների հետևանքով Կրզենը հարուստ ու բարեշեն բնակավայրից վերածվել է սակավամարդ ու աղքատիկ գյուղակի: Կրզենի համար առանձնապես կորստաբեր էր Բուլղադարի գլխավորած հրոսակախմբի անակնկալ հարձակումը (Շամիլի օրերում՝ 1797-1871) եկեղեցական տոնակատարության պահին: Սպանդն ու ավարառությունը ուղեկցվել էին գերեվարությամբ: Տեղահանվածների մնացորդները սփռվել են Հայաստանի ու Վրաստանի զանազան վայրերում, հաստատվել Գանձակում, հիմնել Գանձակի Սարով և Արեշի Խանդակ գյուղերը:

Карбелашвили Д. П., Кирзан и кирзанцы, “Известия” Азерб. филиала АН СССР, 1937, N 2, с. 42.
«Նոր-Դար», 1886, N 119, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 286:

Բարբառ
1840 թ․

1840-ական թվականներին Ղ. Ալիշանը, ապա, նրան հետևելով՝ նաև Ալ. Երիցյանը, Մ. Բարխուտարյանցը և Քաջբերունին կարծիք են հայտնել, թե կրզենցիները ուդիների մնացորդներ են և խոսում են ուդիերեն, բայց հայադավան են ու նաև հայախոս:

Ալիշան Ղ., Քաղաքական աշխարհագրութիւն, Վենետիկ, 1853:
Ерицов А. Д., Экономический быт государственных крестьян Казахского уезда Елисаветпольской губернии, Тифлис, 1886, с. 44.
Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 59:
Քաջբերունի, Կռզէն գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1911, էջ 954 (քառամաս հոդվածաշարը տե՛ս «Արարատ» 1911, հոկտեմբեր, նոյեմբեր, դեկտեմբեր և 1912 թ. հունվար ամիսների համարներում:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 286:

19 դ․

ԺԹ դարավերջին հայ մամուլը բազմիցս անդրադարձել է գյուղի բնակիչների անհասկանալի բարբառին և մատնանշել դրա կապը Ագուլիսի բարբառի հետ:

«Նոր-Դար», 1886, N 119, էջ 2:
«Արձագանք», 1893, N 44, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 286:

Վկայություն կա նաև կրզենցիների՝ գրեթե թրքախոս լինելու մասին. «Հասարակ խօսակցութիւն անգամ թուրքերէն են խօսում և հայ լեզուն մոռանալու վրա են...»:

«Մշակ», 1879, N 35, էջ 2: Ի դեպ, վիճակագրական մեկ այլ տվյալի համաձայն՝ գյուղն ուներ 27 տուն, 160 բնակիչ՝ 90 ար., 70 իգ. (“Елисаветопольская губерния. свод статистических данных, извлеченных из посемейных списков населения Кавказа”, Тифлис, 1888, с. 144-145) :
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 286:

Կրզենցիների բարբառին անդրադարձել է նաև Սարգիս Քամալյանը, ըստ որի՝ նրանք զուտ հայախոս են. «Գնամ կռզենցոց բարբառին վերջապես: Այնտեղ եղած տապանաքարերի վրայի գրվածքները հայատառ են, հայ բառերով հին թէ նոր հանգստարաններում: Ողջ ու առողջ կռզենցիք էլ խօսում էին հայերէն իրանց յատուկ բարբառով, որի արտասանութիւնը բաւական սոպռ ու կոպիտ է, բայց մեջը ուտիերենի ոչ մի նշան չկա: Կռզենցին խօսում է շատ արագ, անսովոր ականջի համար խորթ ու անհասկանալի է նրանց խոսվածքը, ինչպես անհասկանալի են թվում մեզ զոկերի, զեյթունցիների, սասունցիների արագ խոսվածքը լսելիս: Բայց չէ՞ որ նրանք հայերեն են: Չգիտեմ, նախկին կռզենցիք մի քանի հարիւր տարի առաջ ուտիերեն խօսեցել են թէ չէ, բայց ներկա կռզենցոց զրույցի, խօսակցութեան մեջ ոչ մի հետք չկայ ուտիերենի: Ահա լեզվի նմուշներ կրզենցիների և ուտիների. այժմեանից ներողութիւն եմ խնդրում այն սխալների համար, եթէ կնկատվեն ուտիերեն բառեր արտասանելիս, որովհետև 36 տարի առաջ եմ եղել նրանց մոտ ուսուցիչ Նիժ աւանում: Կռզենցիք համբարքն անում են զուտ հայերէն, միայն չորսի փոխարէն ասում են չորք, եօթի տեղ օխտ, իսկ նիժեցին 1-10 համարում է այսպես՝ սա, պա, խիբ, բիբ, խո, ուղկ, վուղ, մուղկ, վույ, վիծ, 20-ին ասում է ղա, 30-ին սաղա վիծ, 40-ին պաղա կամ պաղօ, 50-ին պաղավիծ, 60-ին խիբղօ, 70-ին խիբղավիծ, 100-ին բաճ, 1000-ին հազար»:

Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., ց. 2, բ. VI, գ. 62, թ. 13-14:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:

1934 թ. մայիսին Դ. Կարբելաշվիլին և Վ. Ղուկասովը գյուղում կատարած ուսումնասիրություններից հետո փաստել են, որ Կրզենի բարբառն իրականում որևէ կապ չունի ուդիների հետ և Խոյի, Ղարաբաղի, Ագուլիսի բարբառների ու թուրքերենի յուրօրինակ խառնուրդ է:

Карбелашвили Д. П., Кирзан и кирзанцы, “Известия” Азерб. филиала АН СССР, 1937, N 2, с. 42.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:

1958 թ․

1958 թ. լեզվաբան Ռ. Բաղրամյանը զարգացրել է մի տեսակետ, ըստ որի Կրզենի բարբառը, իբրև միջանկյալ մակարդակ, «պահպանվել է մայր բարբառի ու նրա դուստր՝ «Լ» և «Ս» ճյուղերի բաժանման վիճակը, թերևս այն պատճառով, որ բարբառների ճյուղավորման շրջանում նա կտրվել է քույր բարբառների միջավայրից և կղզիացել իր նոր հայրենիքում»:

Բաղրամյան Ռ., Կռզենի բարբառի ուսումնասիրության շուրջ, Հայաստանի Սովետական Սոցալիստական Ռեսպուբլիկա, Գիտությունների Ակադեմիա, «Տեղեկագիր», 1958, N 6, էջ 75:
Նաև՝ Բաղրամյան Ռ., Կռզենի բարբառը, Երևան, 1961:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:

Բնակչություն

Կրզենի բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ վիճակագրական առավել ստույգ տվյալներ մեզ հասել են սկսած 1840 թ.: Բնակչության թվաքանակի մեծ նվազում է նկատվել հատկապես հայ-թուրքական ընդհարումների շրջանում և դրան հաջորդած նյութական զրկանքներով լի տարիներին:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 287:

1862 թ․

Առանձնապես ուշագրավ է 1862 թ. տնատեր ծխականների անվանական ցուցակը ներկայացնող սույն վավերագիրը.
«Ցուցակ ծխոց Շամշադնոյ սահմանի Կրզէն յընթացս 1862 ամի.

1. Աբրահամ Սարուխանեանց
2. Ասլան Փոլաթեան Լևոնեանց
3. Մովսես Գրիգորեան Սահակեանց
4. Մարգար Ղազարեան Սահակեանց
5. Մաչան Անտօնեան
6. Գէորգ Աբազեանց
7. Դաւիթ Յարութիւնեան Յովհանեսէանց
8. Մարգար Յովհանէսեանց
9. Ստեփան Գէորգեան Աղանեանց
10. Վանական Աղանեանց
11. Խաչատուր Յարութիւնեան Թարխանեանց
12. Սարգիս Մովսէսեան Թարխանեանց
13.Սահակ Յարութիւնեան Ակօնեանց
14. Յարութիւն Աբազեանց
15. Ղազար Բաբեան Մելիքեանց
16.Ալեքսան Մայիլեան Մելիքեանց
17. Ալեքսան Այուբեանց
18.Յովհանէս Մկրտչեան
19. Այվազ Հակօբյան Սահակեանց
20. Յովհանէս Վարդանեան
Յովակիմ քահանայ Ռումբարեանց ի Թօվուզ գեղճ»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3841, թ. 193:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 288:

1960 — 1961 թթ․

Բնակչության թվաքանակի շարունակական ելևէջներով հանդերձ՝ մինչև 1960-ական թվականները Կրզենը զուտ հայաբնակ էր: Գյուղի ադրբեջանացումը սկսվել է այդ տարիներից: 1961 թ. տվյալներով Կրզենում հայերի հետ արդեն ապրում էին 30 ադրբեջանցի ընտանիք:

Կարապետյան Ս., Հայաթափ բնակավայրեր..., «Հայրենիքի ձայն», 13.01.1993:
Բաղրամյան Ռ., Կռզենի բարբառը, Երևան, 1961:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 288:

1988 թ․

1988 թ.՝ գաղթի նախօրյակին, ադրբեջանցիների թիվը կրկնապատկվել է (60 տուն):

Կարապետյան Ս., Հայաթափ բնակավայրեր..., «Հայրենիքի ձայն», 13.01.1993:
Մելյան Բ., Կրզեն գյուղը, «Այգաբաց» (Շամշադին), 1991, N 47, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 288:

Բռնագաղթի օրերին կրզենցիների մի մասը վերաբնակվել է Հայաստանում՝ Շամշադինի, Արարատի (1-ական ընտանիք Լուսառատ և Փոքր Վեդի գյուղերում), Մասիսի (Սիս գյուղում՝ 40-45 ընտանիք) շրջաններում, մի մասն էլ մեկնել են Ռուսաստան՝ Սոչի-Ադլեր (10-15 ընտանիք), Մոսկվա (4 ընտանիք), Սարատով (8-9 ընտանիք), Սվերդլովսկ (3 ընտանիք), Օմսկ (մոտ 10 ընտանիք) և այլ խոշոր քաղաքներ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 288:

Զբաղմունք

Կրզենը դարեր ի վեր ոչ միայն պահպանել է իր գոյությունը, այլև հասել է տնտեսական աչքի ընկնող բարօրության: Հնուց անտի կրզենցիները զբաղվել են գինեգործությամբ, շերամապահությամբ, մետաքսագործությամբ և իրենց արտադրանքն արտահանել տարբեր երկրներ: ԺԷ դարում Կրզենն արդեն վերածվել էր առևտրի աշխույժ կենտրոնի: Տեղի գերեզմանատան տապանագրերը ասվածի լավագույն ապացույցն են. «...ամփոփուած են այստեղ Թաւրիզեցի, Հալապցի, Կարնեցի և այլ քաղաքներից վաճառականներ»:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 59:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 288:

Կրզենցիներն աչքի են ընկել իրենց քաջությամբ, զենք կրելու ունակությամբ. «Թարաքամա թիւրք գիւղերի մէջ նշանաւոր և մեծ համբաւ ունին իրենց քաջութեամբ որ և գիշեր ցերեկ միշտ զէնքերը ձեռքին շրջում են իրենց յատկացեալ գիւղական սահմանի մէջ...: Կրզէն գիւղի կանայք ևս պակաս հերոսներ չեն: Սրանք էլ շատ անգամ մասնակցում են իրենց մարդոց կռիւներին թարաքամաների դէմ, երբ նրանք գալիս են հայերից տաւար, ոչխար, ձի և պտուղներ գողանալու»:

«Նոր-Դար», 1886, N 119, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 288:

1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհարումներ

Փոքր ու կղզիացած Կրզենը փորձության պահին չի կարողացել դիմագրավել թուրքերի հարձակումներին: Ժամանակակիցների վկայությամբ դեռևս ԺԹ դ. 90-ական թվականներին գյուղի բնակչությունը հարուստ էր, և դա «...բաւական է, որ կըռզէնցիք շարժէին թուրք դրացիների նախանձը... մանավանդ բոզաղանլուեցիք նենգութեամբ էին նայում Կըռզէնի հարստութեան վերայ: Եւ դրան վրայ հասաւ նրանց համար ամենահաջող րոպէ, այն է՝ Գանձակի անկարգութիւնը և մօտիկից անցնող երկաթուղու պաշարումը թուրք հրոսակների կողմից»:

Քաջբերունի, Կռզէն գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1911, էջ 955:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 288:

1905 թ․

Երկաթգիծը Զակամ-Աղստաֆա հատվածում պաշարելուց (18 նոյեմբերի 1905 թ.) երկու օր անց Կրզենի սահմաններում երևում է 50 հոգուց կազմված զինյալ մի ջոկատ, սպանում նախրապանին և տանում գյուղապատկան 500 գլուխ տավարը: Խուճապն ու իրարանցումն ընկնում է գյուղի մեջ: Հաջորդ օրը թուրքերի մի նոր խումբ ոչ միայն ավարառում է գյուղի ձիերն ու ունեցվածքը, այլև սպառնում, թե շուտով կգան, կավերեն գյուղն ու կսպանեն բնակիչներին: Կրզենցիք, չունենալով ինքնապաշտպանության հնարավորություն, նոյեմբերի 23-ին ողջ գյուղով փոխադրվում են հարևան Մանսուրլու գյուղը, որի թուրք ազգաբնակչության հետ միշտ ունեցել էին լավ հարաբերություններ: Մանսուրլուեցիք հյուրընկալում են հայերին: Սակայն, երբ մեծ բազմությամբ շրջակա գյուղերի զինված հավատակիցները գալիս և պահանջում են կրզենցիներին վերադարձնել հայրենի օջախներ, մանսուրլուեցիները վախենալով ընդհարումից, կատարում են նրանց պահանջը: Հայերը ստիպված վերադառնում են Կրզեն և միայն մեկ գիշեր կարողանում մնալ այնտեղ. «...նոյեմբերի 27-ին Կըռզէնը ներկայացնում էր մի սոսկալի և աննկարագրելի տեսարան: Եռում էր գիւղը Բոզղանլուից, Կարախանլուից, Ջլովդարլուից, Սամադբայլուից և միւս դրացի գիւղերից հաւաքուած հազարաւոր, ամեն հասակի և սեռի խմբերից... Սրանք ազատօրէն պտտւում էին գիւղում, մտնում էին որ տունը կամենում էին, վերցնում էին՝ տանում էին, ծիծաղում էին հայերի վրայ, ... իսկ հայերը լեզուները փակած լռութեամբ տանում էին ամեն տեսակ վիրաւորանքներ»: Այնուհետև հայերին բաժանում են երկու մասի և գերեվարում դեպի թուրքական գյուղերը, որտեղ կրզենցիներին պահում են մինչև դեկտեմբերի 28-ը: 120 մարդ տարվում է Բոզալղանլու, իսկ 108-ը՝ Կարախանլու: Ապա սկսվում է Կրզենի թալանը: 18 օր շարունակ թուրքերը «...տարան կարաւաներով իւղ ու պանիր, կապոցներով տան սարք ու կարք, գիւղատնտեսական հազարաւոր գործիքներ, ամբարներով ցորեն ու գարի, հարիւրաւոր սայլերով խոտ ու դարման, տների շինութիւնների փայտեղէն և քարեղէն մասէր, և այլն և այլն: Այսպէս մի քանի օրում շէն, հարուստ գիւղը դարձաւ անմարդաբնակ և աւերակ. տների տեղերում երևում էին միայն հողի կոյտեր, այգիները անտէր անտիրական»: Գյուղում միայն մի տուն էր անվնաս մնացել, որովհետև այդտեղ էր հաստատվել հայտնի ավազակ Թանղրիվերդու որդին:

Քաջբերունի, Կռզէն գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1911, էջ 956:
«Մշակ», 1906, N 45, էջ 2:
Ա-Դոն գողացված խոշոր եղջերավոր անասունների քանակը ներկայացնում է ավելի քիչ՝ 300 գլուխ (Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումները Կովկասում, Երևան, 1907, էջ 363: Կրզենի դեպքերը նկարագրող տպագիր աղբյուրներում գյուղի ավարառության ստույգ օրվա հարցում միասնական կարծիք չկա: «Մշակ»-ի թղթակցության մեջ նշված է. «Այդ դէպքը պատահում է մօտաւորապէս նոյեմբերի 23-24-ին» (1906, էջ 2): Քաջբերունին հավանական է համարում նոյեմբերի 27-ը (Քաջբերունի, Կռզէն գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1911, էջ 958, 959):
«Մշակ», 1906, N 65, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 288-289:

1906 թ․

Դեկտեմբերի վերջին Բոզալղանլու գյուղում գերի պահվող 120 կրզենցիները ռուսական ջոկատի օգնությամբ ազատվում և ուղարկվում են Թիֆլիս 1906 թ.: Փետրվարին ազատվում է ևս 24 մարդ: Բոլոր գաղթականներին տեղավորում են քաղաքի հայկական Հավլաբար թաղամասում: Ստեղծվում է նպաստամատույց հանձնաժողով, որին գործուն մասնակցություն են ունենում թիֆլիսահայ հասարակությունը և վիրահայոց առաջնորդ Գարեգին արքեպիսկոպոս Սաթունյանը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 289:

1906 թ․

1906 թ. հունվարի 24-ին հատուկ զորախմբով Ղազախի գավառ է ժամանում գեներալ-մայոր Լևիցկին և հայերին հավաստիացնում, թե անկարգությունները դադարել են: Կրզենցիների մի մասը մարտ-ապրիլ ամիսներին Թիֆլիսից ուղևորվում է «Թոուզ» կայարան, դեպի Շամշադինի գյուղերը: Կառավարության հանձնարարությամբ ապրիլի 24-ին երկու ազգերի ներկայացուցիչներից կազմվում է հանձնաժողով, որի նպատակն էր հաշվել Կրզենի կրած վնասները: Թուրքերի առաջարկով աշխատանքները պետք է անցկացվեին Կրզեն գյուղում, և բնակիչները, որ համաձայնվել էին այդ առաջարկին, ստիպված էին գիշերել Մանսուրլուում: Հաջորդ օրը՝ ապրիլի 25-ին, թուրքերը հանձնաժողովի 23 հայ անդամներից 8-ին տեղափոխում են Բոզալղանլու՝ խորհրդակցությունը շարունակելու պատրվակով: Ճանապարհին 4-ին սպանում են, իսկ ողջ մնացածները մյուս հայերի հետ վերադառնում են «Թոուզ» կայարան: Որոշ ժամանակ անց, ի վերջո, կրզենցիների մեծ մասը հաստատվում է նախկին գյուղից քիչ հեռու՝ Կուրի աջ ափից 2-3 կմ հարավ ընկած տափարակում և հիմնում նոր Կրզեն գյուղը: Իսկ փոքր մասը մնում է Թիֆլիսում կամ էլ Շամշադինի գավառի գյուղերում:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3764, թ. 206:
Քաջբերունի, Կռզէն գիւղի աւերումը, «Այրարատ», 1912, էջ 60-61:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 289:

Պատմություն
1912 թ․

Նորաստեղծ գյուղի բնակիչները ապրում են նյութական ծանր պայմաններում, նույնիսկ սովամահության դեպքեր են լինում: Իրավիճակը գոնե մասամբ մեղմելու նպատակով Կովկասի Հայոց բարեգործական ընկերության խորհուրդը 1912 թ. փետրվարի 18-ի նիստում որոշում է գնել 100 փութ ցորեն և բաժանել կրզենցիներին: Ընդ որում, 200 բնակիչներից (30 տուն) յուրաքանչյուրին բաժին է հասնում կես փութ, որը, անշուշտ, շատ քիչ էր: Փետրվարի 19-ին Վրաստանի թեմի կառավարիչը սովյալ կրզենցիներին օգնության կարգով ուղարկում է սննդամթերքի նոր քանակություն՝ 75,253 ռուբլի 64 կոպեկի ցորեն:

«Հորիզոն», 1912, N 36, էջ 3:
«Հորիզոն», 1912, N 38, էջ 3:
«Արարատ», 1912, էջ 197:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 289:

Հուշարձաններ

Կրզենի վերաբերյալ մատենագրական տեղեկություններ հայտնի չեն: Գյուղի պատմության՝ հնարավորինս ամբողջական ուսումնասիրության առումով առանձնակի կարևորություն ու արժեք ունեն գերեզմանոցում պահպանված տապանագրերը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 290:

Կրզեն գյուղի տարածքում պահպանվել են գյուղատեղիի, գերեզմանոցի ու հիմնավեր եկեղեցու մնացորդներ:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 59:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 297:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Կռզեն
Գյունաշլի

Կրզենի բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ առկա վիճակագրական տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1804	25	57	55	112		“Акты, собранные Кавказскою археологическою коммиссиею”, т. II, Тифлис, 1868, с. 597. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1840	31	78	76	154		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 7: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1841		95	100	195		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 57-58: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1842		162	174	336		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 84-85: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1844		198	179	377		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 73-74: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1849		86	90	176		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 75-76: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1853		37	26	63		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 102-103: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1857		65	68	133		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 292: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1862	20					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3841, թ. 193: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1866	22					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 86: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1879	18	67	76	143		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3870, թ. 90: Նաև՝ «Մշակ», 1879, N 35, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1882		115	70	185		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 129-130: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1883		117	76	193		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 3: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1885		127	79	206		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 8: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1886		131	85	216		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3879, թ. 127: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1887		137	88	225		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 31: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1888		140	90	230		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3882, թ. 136: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1889		143	90	233		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 12: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1890		143	88	231	Ի դեպ, վիճակագրական մեկ այլ տվյալով՝ նույն թվականին գյուղն ունեցել է 30 տուն, 170 բնակիչ՝ 90 ար., 80 իգ. (Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 59):	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 155: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1891		144	94	238		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 154: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1892		142	87	226		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 126: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1893		144	89	233		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 13-14: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1894		144	94	238		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 179-180: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1897		98	93	191		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 152-153: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1898		124	111	235		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 174: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1899		228	114	342		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 22: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1900		226	113	339		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 14: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1901		266	114	380		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1-2, գ. 205, թ. 145-146: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1902		265	114	379		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1-2, գ. 3907, թ. 28-29: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 287:
1908	30	138	110	248		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 61: Տես նաև՝ ”Кавказский календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, с. 289. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 288:
1914				111		”Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 142. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 288:
1934	35	78	75	153		Карбелашвили Д. П., Кирзан и кирзанцы, “Известия” Азерб. филиала АН СССР, 1937, N 2, с. 41. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 288:
1961	50					Բաղրամյան Ռ., Կռզենի բարբառը, Երևան, 1961: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 288:
1988	60					Կարապետյան Ս., Հայաթափ բնակավայրեր..., «Հայրենիքի ձայն», 13.01.1993: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 288: