Կղզի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

2 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Կղզի (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Վանից 19 կմ հարավ` Անգղի աջ ափին` ծովի մակերևույթից 1770 մ միջին բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 137:

Պատմություն

Գյուղի սկզբնավորումը թերևս հազարամյակների պատմություն ունի: Համենայն դեպս, այստեղից է հայտնաբերվել Վանի թանգարան փոխադրված Մենուա Գ արքայի (մ.թ.ա. 590-571 թթ.) թողած սեպագիր արձանագրություններից մեկը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 137:

Մինչդեռ մատենագրական աղբյուրներում գյուղանվան առաջին վկայություններից մեկը միայն 1489 թ. է, որը տրվել է գյուղի եկեղեցուն կատարված նվիրաբերությունների կապակցությամբ:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մասն Գ, Երևան, 1967, էջ 132: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 137:

1852 թ․

1852 թ. աշխարհիկ առաջնորդ է հիշվում «...Կղզու ըռէս Ատոմ...»-ը:

Մաթևոսյան Կ., Աղթամար, Սբ. Էջմիածին, 2013, էջ 145: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 137:

Գյուղի մասին զանազան հիշատակություններ սկսում են հաճախակի դառնալ միայն Համիդյան ջարդերի և 1915 թ. ապրիլի 6-ի եղեռնագործության առնչությամբ: Այսպես` 1895 թ. ապրիլի 19-ին նշվել է. «Թւէս 13 օր առաջ Բակակետուեցի Սարդի Բլուզի մանչ քիւրդ Սէիտ Խաթէի Մզդին իւրեանց վեց արբանեակներով Հայոց ձորի մէջ գտնուած Կղզի անուն գիւղ գալով վերջին աստիճան գիւղացոց կը չարչարեն. ծեծել, սեան կապել, հայհոյել եւ վերջապէս ամեն տունէ մի ոչխար առնելով կը հեռանան: Գիւղի ռէյիսը քաղաք կը գտնուէր, եւ երբ այս լուրը իմանալով կուսակալին դիմեց, 3 ժամ բանտարկուեցաւ բողոքելուն համար եւ ոստիկանով շուտով իբր խռովարար գիւղ խրկեցին...»:

Հովիւ, Տեղեկագիր Վասպուրականի, «Հնչակ», 1895, N 8, 15 յունիս, էջ 72: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 137:

Համիդյան ոճրագործությունների օրերին գյուղը տալիս է 13 սպանված, կողոպտվում է 28 տուն:

Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 370: Այլ տեղեկագրի համաձայն` միայն 5 զոհ (Աղթամարայ հանգուցեալ Խաչատուր կաթուղիկոսի վերջին թուղթն եւ տեղեկագիրը, «Արարատ», 1896, Ե, էջ 247): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 137:

1913 թ. հունիսի 4-ին` «երեկոյեան 28-30 անծանօթ աւազակներ կը յարձակին Կղզիի ոչխարի հօտին վրայ, հովիւի աղաղակին վրայ օգնութեան կը հասնեն գիւղացիք եւ գիւղ կեցող ոստիկանները, գողեր արդէն խոյս տւած կըլլան»:

«Աշխատանք», 1913, N 31, 15 յունիս, էջ 7: Հմմտ. «Վան-Տոսպ», 1913, N 21, 15 յունիս, էջ 251 («...խումբ մը քիւրտեր կը փորձեն տանիլ Հայոց-Ձորի Կղզի գիւղի ոչխարները, բայց չեն յաջողիր և հովիւի ականջը մինչև կէսը կտրելով կը հեռանան»): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 137:

1914 թ. իբրև պատերազմական տուրք Կղզուց բռնությամբ տարվում և Աստվածաշեն գյուղում է ամբարվում 200 չափ ցորեն, 30 ոչխար, 300 զույգ գուլպա, 200 զույգ ձեռնոց, 6 լիտր յուղ, 60 չափ ձավար, 15 սայլ խոտ, 30 պարան, 30 զույգ պարկ:

Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 63: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 169: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 137:

Հայտնի է, որ կղզեցիների բնաջնջման ծրագիրը գործադրվում է 1915 թ. ապրիլի 6-ին: Եղեռնագործության մասին ժամանակին գրի են առնվել մի քանի վերապրողների հուշերը: Դրանցից է Խալի Սարգսյանը, որը վկայում է. «Իշխանի սպանման յաջորդ օրը Շաքըր աղի տղան մեր դրացի Բժնկերտ, Խառնուրտ և Գելպլասան քիւրտը գիւղերու պետերը միացած իրենց զօրքերով եկան մեր գիւղը պաշարեցին: Ասոնց ղեկավարներն էին Հասանի տղան Սէիտողլուն և Շաքըրի տղան Եախկուպ, եկան մտան մեր գիւղը և մեր գիւղացի քիւրտերն ալ առին իրենց հետ, մեր գիւղացի քիւրտերը կայնեցուցին մեր դռներուն վրայ, իսկ իրենք գացին պէտք եղած տեղերը՝ դիրքեր բռնելու, առաջին անգամ մեր եկեղեցին վառեցին, յետոյ կանչեցին մեր գիւղին մէջ եղած բոլոր տղամարդիկը, խոստանալով, որ որևէ վնաս չկայ: Շաքըրի տղան իր քանի մը զինուորներով գնաց կայնաւ ռէս Յովսէփի դրան վրայ և զինք դուրս կանչեց... 5 զինուորներ մէկ համազարկով սպաննեցին ռէս Յովսէփին: Մեր տղամարդիկը, երբ ռէսին սպաննուիլը տեսան, ալ փախչելու ուրիշ ճար չկրնալով գտնել, ամէն մէկը փախաւ մէկ քիւրտի տուն մտաւ ազատուելու յոյսով: Բայց խուժանը մտաւ քիւրտերու տներ և պահուած հայերը մէկիկ-մէկիկ դուրս հանին և փողոցին մէջ կին և երախաներու առջև սպաննեցին, որոնց մէջ նաև սպաննեցին իմ ամուսին Մովսէսը, յետոյ մտան ռէս Յովսէփի տունը և Ասլանի տղան Խուլօն տան մէջ գտան, դուրս բերին, որ պիտի սպաննէին, անոր մայր Բեզօն զինք անոնց ոտքերուն վրայ ձգեց և խնդրեց որ իր տղան չսպաննեն, անոնք ալ ըսին՝ եթէ մեզ փախստականներուն տեղը տանիս, մենք քու տղան չպիտի սպաննենք, ան էլ համաձայնեցաւ և ըսաւ՝ բոլոր հայերը փախեր մտեր են Մովսէսի և Դաշտոյեան Յովսէփի տուներ, անոնք ալ նախ սպաննեցին ասոր տղան Խուլօն և ապա գացին այդ երկու տուները այրեցին, մէջը եղած տղամարդիկ պատը ծակելով անցան Յովսէփի տունը, քիւրտեր երբ այս բանը իմացան, խոտեր հաւաքեցին բերին լեցուցին Յովսէփի տան վրայ և սկսեցին տունը այրել, տունը այրեցին, մէջը եղած 40 անասուն և 8 մարդ այրուեցան, իսկ միւսները դուրս փախան ուրիշ տան մէջ պահուեցան, մինչև արևամայրին: Երբ արև մայր մտաւ, անոնք փախան գացին Բերթակ անունով հայ գիւղը և անկից քաղաք, իսկ քիւրտ խուժանը 3 օր շարունակ այն տունը պաշարուած վիճակի մէջ պահեց հոն եղող տղամարդիկը ձեռք բերելու յոյսով, բայց երբ տեսան, որ հոն որևէ մարդ չկար, մեզ սաստիկ ծեծեցին և ստիպեցին, որ մենք անոնց ուր ըլլալը ցուցնենք: Երբ մենք անոնց անբաւարար պատասխան տուինք, մեզ՝ բոլոր կիներս լեցուցին Թումոյի տան մէջ՝ վառելու, տան չորս կողմը խոտ լեցուցին և սկսեցան կրակ տալ տներուն, կին և երախաներու ողբ ու կոծին արդէն չափ չկար, անոնց ընկերներէն մէկը չկրնալով դիմանալ այս տեսակ արարքներուն, մօտեցաւ Եախկուպին և ըսաւ՝ դուք ամէն տեսակ չարչարանքի ենթարկեցիք ասոնց, բայց Ղուրանին մէջ մարդ վառելու մասին որևէ բան չկայ, ընդհակառակը, թո՛ղ տուէք և ղրկեցէ՛ք դիմացի լեռը, հոն թող անօթութիւնից մեռնին և ոչնչանան: Այդ խօսքին վրայ մեզ բոլորիս դուրս արին տունէն, մեզ հաւաքեցին մէկ տեղ և բոլորիս էլ մերկացուցին և սպաննեցին ամէն անոնք, որոնց էրիկները գիւղին պարագլուխներն էին, օր[ինակ] Սարգսի կինը տարան, Յարութիւնի կինը սպաննեցին և անոր եղբօր կինը սպաննեցին, իսկ միւսները բռնաբարելէ և կողոպտելէ վերջ բաց թողուցին: Մէկ անգամ էլ մեզ բոլորիս հաւաքեցին և երկու մասի բաժնեցին մեզ, մէկ մասն ղրկեցին դէպի քաղաք և մէկ մասն ալ պահեցին գիւղին մէջ: Հազիւ թէ գիւղէն քանի մը քայլ հեռացած էինք, երկու-երեք քիւրտեր եկան մեզ վերադարձուցին: Այդ ատեն մեզմէ երեք կին առևանգեցին. մէկ Սաթենիկ Սարգսեան և մէկ անոր կեսուր ու Յակոբեան Արեգնազան, Սաթենիկի կեսուրը սպաննեցին, իսկ անոր հարսը և Արեգնազանը տարին, որոնցմէ մինչև այսօր դեռ լուր չկայ: Երբ գիւղ եկանք, Մեհմէտ Շերիֆ անունով քիւրտ մը մեզ տարաւ և տան մը մէջ տեղաւորեց, և երբ մեր տղաներով մեզ հաց կուղարկէր, մեր դրացի քիւրտերը այդ հացը մեր տղաներուն ձեռքէն կառնէին ըսելով՝ Ձեր կերակուր ձեր մարդոց մարմիններն են, հորէն հանէ՛ք և կերէ՛ք: Կու գային մեզ կը ստիպեցնէին, որ խաղայինք, ուրախնայինք, երբ կը տեսնէին, որ կու լայինք: Քանի մը օր անցնելէ յետոյ Չալանք աղան մեզ հաւաքեց և տարաւ իրենց գիւղը պահելու, բայց հազիւ թէ 8 օր պահեց, որովհետև իր դրացիներ ըսին՝ կա՛մ այդ գերիներ ետ կը ղրկես և կա՛մ քեզի ալ կը սպաննենք, որովհետև կառավարութիւնն մեզ երդում ընել տուած է, որ հայերուն չպահենք: Այս իսկ պատճառաւ մեզ նորից ղրկեց մեր գիւղը և անկից ալ գացինք Վան...: Մեր` քաղաք եղած ատեն քիւրտեր մեր մարդոց մարմինները հաւաքած լեցուցեր էին ցորենի հորերու մէջ, 4 ցորենի հորերու մէջ, որուն ամէն մէկը 6-8 մեթր խորունկ և երկու մեթր լայնք ունէր»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 167-168: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 137-139:

Ըստ Ոսկեհատ Տեր-Ղազարյանի վկայության` համագյուղացի «...Մեհմէտ Շէրիֆ և Իսա աղաները Ղուրանի վրայ երդում ըրին և պայմանաւորուեցան գիւղացիներուն հետ, թէ եթէ ռուսերն եկան, դուք մեզ պաշտպանեցէք, իսկ թիւրք կառավարութեան կողմէն մենք ձեզ կը պաշտպանենք: ...1915 թ. ապրիլ 6-ին արտոսցի աւատապետներ և Հիւսէյն պէկ իր ծառաներով պաշարեցին գիւղը և դաշտի միջէն անասունները տարան, և խուժանը լցուեցաւ գիւղը, և առաջին անգամ սպաննեցին ռէս Յովսէփը, նախկին ռէս Սարգիսը, Յարթեն և ...սպաննեցին... 50 հոգի, որոնց մէջ էին [Տէր] Ղազար քահանան, Յովսէփ Ալոյեանը, Կարապետ Թովմասեանը, Պօղոս Ադամեանը, Յովսէփ Գրիգորեանը և Վարդան Մանուկեանը...: Ապրիլ 6-ին, երբ արտոսցի աւատապետները լցուեցան գիւղը, աւարի տուին, հանդիպողին սկսան կոտորել, այդ միջոցին դաշնակցական ենթակոմիտէն Ծերուն Յովսէփեանի ղեկավարութեամբ՝ Պետրոս Ալոյեան, Մարգար, Վարդան, Արշակ, Խաչօ, Սարգիս Խոճայեան, Խաչօ Դաշտոյեան, Մարգար Գասպարեան, Միհրան, Գէորգ Սաղոյեաններ դիրք բռնեցին գիւղին չորս կողմը և 2 օրուայ անհաւասար կռուէն վերջ պատռեցին թիւրքական շղթան, անցանք Բժնկերտ: Փախած միջոցին սպաննուեցան ժողովրդից 55 հոգի՝ կին, երեխայ և այլն»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 169-170: Տե՛ս նաև կղզեցիներ Գարեգին Ադամյանի և Արշակ Մկրտչյանի վկայությունները (նույն տեղում, էջ 170-171): Ըստ Մարիամ Թումոյանի` Ավդոյի Ջհանգիրը սպանում է Հաջի Մահմատի տանն ապաստանած 17 կղզեցիների (սպանվածներն էին Բաղդիկյան Կարապետը 2 որդիների` Հարությունի և Հմայակի, Շամամի Հարությունը` տղաների` Վարդանի և Ճոճաղանի, Զատոյի Գրիգորը` որդու` Հարությունի, Ասլանը` տղայի` Սերոբի հետ, Սևոյի Մելոն, Վարդանի Հարազատը, Ալոյի Ներսեսը, Մարգարիտի Ներսեսը, Թումոյի Պողոսը, կանգվարցի Սողոմոնը և բժնկերտցի Օխան (նույն տեղում, էջ 171: Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 64-65: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 5, թ. 215 և շրջ.): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 139:

Հայտնի է, որ ապրիլի 6-ին, ռես Հովսեփից զատ, սպանվում է նաև նախկին ռես Սարգիսը:

Շիրին, Ջարդի սարսափներէն, «Աշխատանք», 1916, N 57, 16 նոյեմբեր, էջ 3: Տե՛ս նաև Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1924, N 1, էջ 92-93: Ապրիլի 6-ի եղեռնագործության մասին նշվել է նաև հետևյալը. «...հազարապետ Ահմէտ պէյ, Խառնուրդ գիւղի Սահատուլայ աղան և Բժնկերտ գիւղի Ջանկուլ աղան այս գիւղը կերթան 500 ձիաւոր և հետևակ մարդկանցով, ֆահլայի անունով կը հաւաքեն 80 տղամարդ, կը բերեն Յովսէփ աղի դուռը և կը սպաննեն, իսկ գիւղի բնակչութիւնը չեն թողուր, որ տուներէն դուրս ելլէ: Յովսէփ աղան, ռէս Յովսէփ, Տ. Մկրտիչ, ռէս Կարօն, Գարեգին, Արշակ, Խաչիկ 10 զինուորով Սևօյի և Մանուկի տուներու դիրքեր կը բարձրանան և կը սկսին դիմադրել մէկ ժամ: Իրիկուան կրակ կուտան և 14 տուներ միասին կը վառեն: Կրակի մէջ կը ձգեն ինքզինքնին Մելքոն, Յովհաննէս, Յովսէփ և 4 կիներ. 3 ժամ ետք կռուողները կը յաջողին ազատուիլ ու Վարագ փախչիլ գիշերանց» (Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 64: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 169): Մեկ այլ տվյալով` սպանվածների թվում էին ռես Հովսեփն ու ռես Կարոն (նույն տեղում, էջ 170): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 139:

Խառակոնիսցի քննիչ Շիրինին ուշագրավ տեղեկություններ են փոխանցել նաև 1916 թ. օգոստոսի 16-ի դրությամբ Նոր Բայազետի Զոլախաչ գյուղում հաստատված կղզեցիներ Գուրգեն Ադամյանն ու Արշակ Մկրտչյանը. «915 ապրիլի 6-ին պինպաշի Ահմէտ պէկ մօտ 500 ձիաւոր և ոտաւորներով եկաւ գիւղ, նաև Պժնկերտի Քալանկ անունով և խառնուրթցի Սատուլայ աղան հետերնին հաւաքեցին 80 տղամարդ Յովսէփ աղի դռան առաջ: Կոտորեցին Յովսէփ աղին, տէր Մկրտիչ, ռէս Յովսէփ, ռէս Կարօն և այլքն: Ժողովուրդ հաւաքեցին և լեցուցին մի երկու տուն: Մենք` Սևօյի և Մանուկի տներից դիմադրեցինք Գարեգին, Արշակ, Խաչիկ և այլն, մօտ 10 զինուորներով: Տներ կրակ տուին, նաև վառեցին 14 տներ: Մենք գիշեր մթան դուրս եկանք գիւղէն: Կրակներու մէջ ձգեցին ողջ-ողջ 4 կին և 3 մարդ` Մելքոն, Յովհաննէս, Յովսէփ: Մենք փախանք Բերդակ, յետոյ Շուշանց: Գիւղից 20-ի մօտ կին և տղայ փախան, եկան, իսկ մնացած գիւղ մնացին մինչև կամաւորներու գալ: Շուշանց կռիւ եղաւ: Այդտեղէն Վարագ քաշուեցանք, Վարագից Վան..., իսկ մենք երկու օր լեռ մնացինք, որտեղ կռուեցինք քրդերի հետ: Մեզնից սպանուեցին 4-ը` Սարգիս, Մարգար, Յակոբ և այլն: Յետոյ Վան իջանք 50-ի չափ կին և երեխայ մեզի հետ: Վանի ազատութենէն վերջ գիւղ գնացինք, 2 1/2 ամիս մնալէ վերջ նահանջ եղաւ: ...գարնանս գիւղ գնացինք, գիւղի կէս վառուած էր»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 227, ց. 1, գ. 430, թ. 19: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 139-140:

Կղզի գյուղի կոտորածի, ինչպես նաև դիմադրության մասին վկայվել է նաև. «...Լազգին իր հրոսակախմբով անցաւ Կղզի: Այս գիւղում ապրում էր մի վատ անցեալ ունեցող քիւրդ–Մահմադ Շարիֆ, որը այժմ համարւում էր հայերի բարեկամ: Լազգին իր շքախմբով իջաւ Մահմադ Շարիֆի տուն: Սա հայերին վստահացրեց, որ չի թոյլ տայ իր գիւղում վայրագութիւններ և հայերը հաւատացին...: Ճաշը վերջացաւ. հրոսակապետի ստամոքսը յագեցաւ և հրամանը տրւեց: Նախ սպանւեցին գիւղի առաջաւորները և ապա ջահիլները՝ թւով 60 հոգի: Դրանց մէջ էին Ալօեան Յովսէփը, Կարապետեան Յարութիւնը, Մանուկեան Վարդանը և գիւղի քահանան–տէր Մկրտիչը՝ բոլորն էլ խաղաղ ու հանգիստ մարդիկ: Այդ գիւղում ազատւեցին 8 երիտասարդներ, և այն էլ շնորհիւ նրան, որ զէնք ունէին և քաշւեցին Սևօյի Յովհաննէսի տունը և դիմադրեցին: Քիւրդերը եկան պաշարեցին այդ տունը. մէկ տեղացի քիւրդ բարձրացաւ տանիքը և երդիկից ուզեց ցոյց տալ տղաների տեղը, բայց ներսից բացւեց գնդակը. անցաւ քիւրդի ծնօտով և գետին տապալեց: Քիւրդերը կատաղեցին և ուզեցին դուռը խորտակել, սակայն երկու հոգի էլ այդտեղ զարկւեցին: Նկատելով, որ հեշտութեամբ տղաները անձնատուր չեն լինելու, տունը հրդեհեցին, թանձր ծուխը սկսեց նեղել տղաներին, նոյնիսկ մէկը նրանցից խեղդւեց, բայց շուտով ծակեցին պատը և անցան հարևան Զօզանի Մուսէի տունը, ուր դիմադրութիւնը շարունակւեց մինչև երեկո: Մութը պատեց, տղաները դուրս եկան գիւղից և հանդիպեցին գիւղի ճանապարհները հսկող քիւրդերին. խաւարի մէջ սկսւեց ուժեղ հրացանաձգութիւն, քիւրդերից երկուսն էլ այստեղ զարկւեցին և միւսները փախան. տղաները այստեղից նախ անցան Բերդակ գիւղը և ապա քաշւեցին Վարագ...»:

Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 201-202: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 140:

Ինչ վերաբերում է քահանայի սպանությանը, ապա թերևս գյուղն ունեցել է երկու քահանա, քանի որ տարբեր վկայությունների համաձայն` նույն օրը սպանվել են Մկրտիչ և Ղազար քահանաները:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 5, թ. 214, 217: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 170: Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 64: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 169: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 140:

1915 թ. հուլիսի սկզբին կազմվել է Կղզի գյուղի 59 սպանվածների ցանկը՝ Կարապետ Պաղդիկյան, Հարություն Կարապետյան, Հմայակ Կարապետյան, կանգվարցի ծառա Սողոմոն, բժնկերտցի Թոփալ Օխան, Շամամ Հարությունյան, Ճոչաղա և Վարդան Հարությունյաններ, Պողոս Ապրոյան, Հակոբ Սարգսյան, Սահակ և Մելքոն Պողոսյաններ, Օհաննես և Մուքո Պապոյաններ, Մանուկ Օհաննիսյան, Մովսես Ջոչոյան, Կարապետ Նունոյան, Հովսեփ և Գրիգոր Դաշտոյաններ, տ. Մկրտիչ քահանա, Հարություն և Սեդրակ Խոճոյաններ, Մարգրիտ և Սաթենիկ Խլոյաններ, ոզմեցի Գրիգոր, Մանուկ Դաշտոյան, շատախցի Ներսես, Մելքոն Դաշտոյան, ռես Հովսեփ, Աբրահամ Սոխոյան, Ճոչաղա և Պետրոս Սոխոյաններ, Հովսեփ և Ներսես Ալոյաններ, Բաղդասար Թումոյան, Մելքոն, Վարդան, Հարազատ, Դանիել, Սամուել, Խանո և Ասլան Մանուկյաններ, Օհաննես Վարդուհի և Սուլթան Պատուրյաններ, Ուստի Գաբո, Ուստի Խաչատուր, Ուստի Անթառամ, տերտրոջ Հայրիկ, Արմենակ և Համբարձում Ռավոյաններ, Շահեն և Սարգիս Դաշտոյաններ, Գրիգոր և Հայրապետ Զադոյաններ, Հակոբ, Մարգար և Ջոչաղա Գասպարյաններ:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 5, թ. 217 և շրջ.: Հմմտ. թ. 214 և շրջ.: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 140:

Ինչպես երևում է 1915 թ. մայիսի 12-ին կղզեցի Գևորգ Կարապետյանի` Վանի կառավարչին հղած նամակից, հազիվ թուրք-քրդական մղձավանջը թոթափած բնակիչների մնացորդներն արդեն հարազատ գյուղում ի վիճակի չէին լուծելու ներազգային խնդիրները. «Անցած ինքնապաշտպանութեան կռուէն վերջ, երբ մեր Կղզի գիւղէն ևս քիւրդեր փախուստ տուին, նոյն գիւղի մեր ծանօթ և շահակցական տեսակէտներով իրարու հետ կապուած քիւրդ Մէհմէտ Շէրիֆ, զոր իր տունն մեզ յանձնած էր մինչև իր կրկին վերադարձն, և որու մէջ մէնք փոխադրուելով կը բնակինք 5 օրէ ի վեր: Այժմ նոյն գիւղիս հայ կարգ մը գիւղացիք, որոնք թէև շատ ալ ի վիճակի են նոյնիսկ նորերը կառուցելու, սակայն և այնպէս բռնի միջոցներ ի գործ կը դնեն մեզ տնից դուրս հանելու: ...կը խնդրեմ վաւերական արտօնագրով մը ինձ թոյլ տաք հոն առայժմ բնակելու...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 11, թ. 1: Ի դեպ, 1915 թ. մայիսի 22-ին գրվել է. «Աստուածաշէն 18 տղամարդեղէն է մնացած, իսկ Կղզի գիւղ` 6-8 մարդ» (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 1, թ. 20): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 140:

1915 թ. մայիսի 22-ին Կղզիում մնացել էր 6-8 մարդ:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 1, թ. 20: Տե՛ս նաև Արամ Մանուկյան. փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, Երևան, 2009, էջ 87: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 140:

1916 թ. մարտ ամսին կղզեցի ողջ մնացած տղամարդիկ վերադառնում են կիսով չափ հրկիզված հայրենի գյուղ և զբաղվում գարնանացանով: Տեղում մնում են մինչև երկրորդ նահանջը:

Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 65: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 170-171: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 140:

Բնակչություն

Դարեր շարունակ Կղզին եղել է Հայոց ձորի զուտ հայաբնակ գյուղերից մեկը: Համիդյան ջարդերից հետո փոքրաթիվ քրդեր կարողանում են բույն դնել այստեղ, որոնք, շուրջ երկու տասնամյակ հայերի հետ հայկական գյուղում ապրելով հանդերձ, թերևս ողջ գյուղին տիրանալու մտադրությամբ գործուն մասնակցություն են ունենում 1915 թ. ապրիլյան եղեռնագործությանը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 140:

2014 թ. մերձակա մի քանի գյուղերն արդեն որպես թաղամաս իր վարչական շրջագծի մեջ ներառած Գյուրփընար գավառանիստ քաղաքն ուներ 5300 բնակիչ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 141:

Ցեղասպանությունը վերապրած կղզեցիներ. հայտնի է, որ Մեծ եղեռնը վերապրած կղզեցիները հանգրվանում են Դիլիջանում, Վարդենիսում, Գավառի և Արտաշատի շրջանների գյուղերում:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 168, 170: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 140:

Ցեղասպանությունը վերապրած կղզեցիներ. կղզեցիներ են արձանագրվել Բաքվի Հայոց գյուղում (Արմենիքենդ), որոնցից էր Խալի Սարգսյանը: Նրա` 8 հոգուց բաղկացած ընտանիքից 1916 թ. դրությամբ ողջ էին 4-ը:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 166: Տե՛ս նաև Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 63: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 140:

Ցեղասպանությունը վերապրած կղզեցիներ. 1916 թ. Նոր Բայազետի Զոլախաչ գյուղում էր գտնվում կղզեցի 6 տուն` 31 անձով:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 171: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 140:

Ցեղասպանությունը վերապրած կղզեցիներ. 1916 թ. հուլիսին Բերյոզովկայում գտնվող 326 հայ գերիների թվում էր կղզեցի Մնացական Հովսեփյանը:

«Վան-Տոսպ», 1916, N 36, 31 յուլիս, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 140:

Ցեղասպանությունը վերապրած կղզեցիներ. տարագիր կղզեցիների մի խումբ էլ (Ավետիս Գրիգորյան, հորեղբայրը, կինը` Հոռոմսեն, հորեղբոր տղաները` Սերոբ, Մեսրոպ, Ճոչաղա, հորեղբոր հարսը` Մարիամ) 1918 թ. մարտյան գաղթի ալիքի հետ հասել էր մինչև Իրաք և ապաստանել Բաղդադի մոտ գտնվող Պագուպայի փախստականների ճամբարում: 1919 թ. մարտի դրությամբ նրանք ծայրահեղ անապահով վիճակում էին:

«Կոչնակ Հայաստանի», 1919, N 17, էջ 545: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 141:

Ցեղասպանությունը վերապրած կղզեցիներ. 1919 թ. ամռանը Թիֆլիսի ամերիկյան հայանպաստ հանձնախմբի ցանկում էլ արձանագրվել է կղզեցի Լևոն Հարությունյանի` 5 հոգուց բաղկացած ընտանիքը:

«Կոչնակ Հայաստանի», 1919, N 34, էջ 1103: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 141:

Տնտեսություն

Մինչև Մեծ եղեռնը գյուղաբնակ հայերն ունեին 2500 ոչխար, 50 գոմեշ, եզ, կով և այլն:

Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 63: Տե՛ս նաև Հայոց Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 168: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 141:

Գյուղի տնտեսության մեջ կարևոր տեղ է զբաղեցրել հացաբույսերի մշակությունը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 141:

Այլ անվանումներ

Գյուղն իր անունը ստացել է Շամիրամի ջրանցքի ճյուղավորումներով շրջակայքից մեկուսացած լինելու պատճառով. «...վասն զի ամէն կողմանէ գրեթէ շրջապատեալ է Շամիրամ գետոյ ջրոյն ոլորապտոյտ ճիւղերէն»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 176: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 137:

Վկայվել է նաև Կզի անվանաձևով: Թե՛ մինչև Մեծ եղեռնը և թե՛ ներկայումս բնակավայրը եղել և մնում է որպես վարչական կենտրոն:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 137:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Գյուրփընար (Gürpınar):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 137:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2014 թ․

ԿՂԶԻ (ԳՅՈՒՐՓԸՆԱՐ ՔԱՂԱՔ). գյուղը հարավից, հեռվում` Ոչխարանց գյուղն ու Վարագ լեռը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2014 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Կզի
Գյուրփընար

Գյուղի բնակչության թվաքանակի մասին 1855 թ.-ից սկսած վիճակագրական տվյալների մեկտեղումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Տուն	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
Մ. ե. ն	50		40		90		Մ. ե. ն = Մեծ եղեռնի նախօրե: Ըստ Ոսկեհատ Տեր-Ղազարյանի վկայության` գյուղն ուներ 60 տուն՝ 500 հայ բնակիչ և 50 տուն քուրդ (Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 168: Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 63):	Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 166: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 140:
1855	25	159			25	159		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 140:
1860-ական	33				33			Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1869, էջ 251: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 140:
1873	20				20			Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 140:
1883	10				10			Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 176: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 140:
1895	30				30			Աղթամարայ հանգուցեալ Խաչատուր կաթուղիկոսի վերջին թուղթն եւ տեղեկագիրը, «Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 140:
1897	37		12		49			Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 261: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 140:
1909	40		11		51	300	Շիրինի կազմած վիճակագրության համաձայն՝ գյուղն ունեցել է 32 տուն (241 շունչ` 129 ար., 112 իգ.) հայ և 11 տուն քուրդ բնակիչ (Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47):	«Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 140:
1914	44	312	12	60	56	372		Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93: Տե՛ս նաև Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18: «Սիոն», 1967, N 5-6, էջ 228: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 140:
1916		151				151		«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3: Ի դեպ, բնակիչները Մոկս և Նորդուզ գավառներից էին: Այլ տեղեկությամբ` 1916 թ. հոկտեմբերի 15-ի դրությամբ Կղզին ուներ 75 բնակիչ («Աշխատանք», 1917, N 72, 14 յունուար, էջ 3): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 140: