ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Նորգյուղ 14 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Նորգյուղ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գավառի արևելյան հատվածի գյուղերից է: Գտնվում է Կղզուց 11 կմ հյուսիս-արևելք` Անգղ գետի աջ վտակ Տոնիի հովտում` գետափից 3 կմ հեռու` ծովի մակերևույթից 1920 մ միջին բարձրությամբ հարավարևելահայաց լեռնալանջին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 177:

Նորգյուղը Հայոց ձոր գավառը Վան-Տոսպին կապող ճանապարհին էր. «Ձախակողմը բարձրանում է Վարագայ լեռը, որի վրայ երևում է Վարագայ հռչակաւոր վանքը իր ցից գմբէթներով: Շատ չանցած ճանապարհի հովիտը վերջանում է և սկսում Նոր Գիւղի գեադիւկի զառիվեր վերելքը, որը տևում է 2 ժամից աւելի...: Վարագայ սրածայր գմբէթները փայլում են հեռաստանում արևի ճառագայթների ներքոյ...»:

Կարսեցի, Ճանապարհորդութիւն Թիւրքաց Քիւրդիստանում, «Մուրճ», 1905, N 5, էջ 100: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 177:

Նորգյուղը համարվում էր դեպի Իրան տանող ճանապարհի կարևոր հանգրվաններից մեկը. «...Նոր գիւղ իջևան է Վանէն-Պարսկաստանու ճամբու վրայ...»:

Ա. Դ., Հայոց ձորի վրայ մի քանի տեղեկութիւններ, «Արձագանք», 1887, N 16, 10 մայիս, էջ 240: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 177:

Պատմություն

Կասկածից վեր է, որ գյուղն ավելի հին է, քան նրա ոչնչացված գերեզմանոցից հրաշքով մեզ հասած արձանագիր հատուկտոր խաչքարերը, որոնցից հները վերաբերում են միայն ԺԵ դարին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 177:

1646 թ. մարտի 28-ի` երկրամասի պատուհաս դարձած երկրաշարժից գյուղը Հայոց ձորի առավել տուժած բնակավայրերից մեկն էր. «Եւ ի շարժմանէ երկիրս գեօղ մի, որ կոչի Նորագեղ, բովանդակ փլաւ և վեց-եօթ ոգի անդ մեռան...»:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Գ, Երևան, 1984, էջ 240-241: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 177:

1850 թ. Նորգյուղով անցնելիս տեղի քահանային հիշում է Հ. Լեյըրդը:

Layard H., Discoveries in the Ruins of Nineveh and Babylon, London, 1853, էջ 387: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 177:

1852 թ. գյուղավագն էր «Նորգեղայ ըռէս Մաղօ...»-ն:

Մաթևոսյան Կ., Աղթամար, Սբ. Էջմիածին, 2013, էջ 145: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 177:

Հայտնի է, որ ազգային-քաղաքական կացությունը բարվոքելու հույսով 1872 թ. նորգյուղցիների ներկայացուցիչները ևս միանում են Վանում հիմնված «Միութիւն ի փրկութիւն» գաղտնի ընկերությանը. «Նոր գուղի բոլոր հայեայբնակ ժօղօվուրդ ամէնքս միայբան. տէր Գէորգ քահանայ, ռէս Գըրիգոր Օհանեան, Կազար Զօզանեան, Մարտիրոս Կազպարեան, Ղազար Խըլօեան, մ. Վարդան Սարգիսեան, Գրիգոր Պեզատեան»:

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք ԺԳ, Թիֆլիս, 1915, էջ 273: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 177:

Համիդյան ջարդերի օրերին նորգյուղցիներից 30 հոգի սպանվում է, 2-ը` կրոնափոխ լինում: Կողոպտվում է նաև 60 տուն:

Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 370: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 177:

1897 թ. տարեվերջին հիշվում է Նորգյուղից գաղթած և Ապարանում վերաբնակված Մովսես Գարեգինյանը:

Մատենադարան, ց. 46բ (Խրիմյան կաթողիկոսի դիվան), թղթ. 105, վավ. 541: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 177:

1907 թ. մայիսի 29-ի դրությամբ «Գիւղացւոց վրայ հարստահարութեանց չափն անցաւ...: Նոր Գիւղի ռէսը, Հայոց Ձորի քանի մը գիւղերու ռէսները դեռ բանտն են»:

Մարտիկ, Արեան աշխարհից, «Հնչակ», 1907, N 6, էջ 67: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 177:

1913 թ. օգոստոսի 6-ին «...խումբ մը զինուորներ (վեց հոգի) գիշերանց Նոր-Գիւղ (Հայոց-Ձոր) մտնելով, բռնի և առանց դրամի կերակուր և ուրիշ պիտոյք կը պահանջեն: Գիւղապետը դիտել կուտայ, որ այդ ամէնը դրամով միայն կրնայ հայթայթուիլ: Ասոր վրայ զօրքեր բարկանալով կսկսին ծեծել խեղճ գիւղապետը, որ հետևեալ օր քաղաք կուգայ և կը բողոքէ, բայց անլսելի կը մնայ»:

«Վան-Տոսպ», 1913, N 29, 10 օգոստոս, էջ 346: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 177:

Հայոց ցեղասպանության ծրագիրը Նորգյուղում գործադրվում է 1915 թ. ապրիլի 6-ին: Գյուղաբնակները դարձյալ կարողանում են կազմակերպված դիմադրությամբ գոնե իրենք իրենց ապրեցնել. «...գիւղը գտնուող 20-ի մօտ ժանդարմաներ Սիահմատ և Ալի օնպաշիի ղեկավարութեամբ, կուզեն գէշութիւններ ընել, բայց գիւղացիներէն Պետրոս, Հայրիկ, Մարտօն, Աւօն և ուրիշներ, 40 հոգիով կը սկսին դիմադրել և գիւղի բնակչութիւն դէպի Վարագ տանել, թէև Աստուածաշէնէն 150 միլլիներ ժանդարմաներուն օգնութեան կը հասնին, սակայն իզուր: Գիւղի բնակչութիւնը Բերօի գեալիով կանցնի Վարագ, սպանուած տալով Ղազարը»:

Շիրին, Ջարդի սարսափներէն, «Աշխատանք», 1916, N 56, 12 նոյեմբեր, էջ 2: Տե՛ս նաև Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1924, N 1, էջ 91-92: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 178:

Օրհասական ապրիլի 6-ի մասին հույժ ուշագրավ են նաև Հայրիկ Եղիազարյանի, Սարգիս Գրիգորյանի և Սերոբ Ղազարյանի վկայությունները. «...Գիւղին մէջ ապ[րող] 20 ժանտէրմաների հետ (ղեկավարութեամբ Ալի օնպաշիին) կռուելով ժողովուրդը դուրս հանեցինք Վարագի լեռ: Կռուողներն էին՝ Պետրոսը, Աւօն, Մարտօն, Հայրիկը և այլ ընկերներ - 60: Թէև 150-ից աւելի միլլիներ եկան օգնութեան, բայց ոչինչ, միմիայն 1 [հոգի] սպաննուեց մեզանից՝ Ղազարը: 7 օր Վարագի քալին Բիրոյի քօլ մնացինք, ժողովրդից հոն մեռան 12: Իջանք Վարագ, 11 օր հոն մնացինք: Մի քանի օր անգամ Նորգիւղի գատուկի-Տօնիի գալի կողմից միշտ կռիւ կըլլար, բայց յանկարծ Վարագի լիազօրներ Կույումջեան և Թորոս խմբերով Վան քաշուեցին, մենք ալ մեր ժողովուրդը տարանք Վան անվնաս, թէև մաս մը մի օր ետ գնացինք: Ազատութիւն մի քանի օրից եղաւ, գիւղ գնացինք, 2,5 ամիս մնալէ Վան նահանջեց: Մենք ևս հետևեցինք, Բերկրիի կամուրջը անցանք: Երեկոյի կողմն էր, գնդակները բլրներէն տեղաց մեզ վրայ, թողեցինք մեր բոլոր ունեցածներ՝ 4000-ի մօտ ոչխար, 200 բեռցուած եզ, կով: Մենք փախանք Իգդիր և հոս կորուստ տալով մեր 6 տնից՝ 10 անձ»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 184: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 178:

Դեռ նախքան 1915 թ. հուլիսյան գաղթը` մայիսի 14-ին, Գևորգ Ավետիսյանն Արամ Մանուկյանին հղված գրությամբ բողոքում է ռուս զինվորների գործած անօրինություններից. «Նոր գիւղի մեր արտերը նոր եկող ռուս հեծելազօրները մեծաւ մասամբ կերցուցին, ատկէ չը գոհացած մեր սեփական եղող լծկան թէ կթան տաւարները իրենց հետ բերած տաւարներուն խառնելով առին և քաղաք բերին: Մենք ալ ստիպուած քանի մը ընկերներով Խօշապ երթալով քանի մը հատ տաւար քիւրդերէն յաջողեցանք բերել, բայց այդ ալ ձեռքերնէս առին»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 41, թ. 19: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 178:

Առաջին` առավել կորստաբեր գաղթից հետո վերապրած նորգյուղցիների մի փոքր մասը, այնուամենայնիվ, փորձում է վերադառնալ հայրենի գյուղ: 1916 թ. մարտի 8-ին գյուղը բնակիչ ուներ. «Կը մտնենք Նոր Գեղ. նորէն փլփլած ու աւերակ: Հոս կան 7 տղամարդ առանց ընտանիքի...»:

Բաղդասարեան Տ., Վանի երկրորդ կռիւները եւ վերջին իշխանութիւնը, «Վէմ», 1938, N 3, յունիս-սեպտեմբեր, էջ18-20: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 185: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 178:

1916 թ. օգոստոսին Ադամխան (այժմ` Գեղարքունիքի մարզ, Վարդաձոր գ.) գյուղում բնակություն էին հաստատել 7 տուն (51 շունչ) նորգյուղցիներ:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 184: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 178:

Հետևում թողնելով նաև 1916 թ. երկու գաղթերը` սակավաթիվ, սակայն հայրենաբաղձությամբ տոգորված նորգյուղցիները կրկին հաստատվում են հարազատ օրրանում, որտեղ, սակայն, դարձյալ օր ու արև չեն տալիս ռուս զինվորները: Ի մասնավորի` 1917 թ. փետրվարի 2-ին նշվել է. «Խօշաբ գացող զինուորները Հայոց Ձորի Նորգիւղը պատահած ատեն` Նիկօ Գէորգեան անուն խեղճ գիւղացիի մը մէկ հատիկ եզը (միսիօնարութեան տուած) կը մորթեն ուտելու համար: Միաժամանակ զինուորներու ուրիշ խումբ մըն ալ գիւղացիներու 8 եզները կը քշէ կը բերէ քաղաքը: Անճար գիւղացիները օրերէ ի վեր հոս դուռէ դուռ կը թափառին բողոքելով, բայց լսող չկայ»:

«Աշխատանք», 1917, N 81, 18 փետրուար, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 178:

Ի վերջո, 1918 թ. մարտի 21-ին անհուն զրկանքներից տառապած անկոտրում նորգյուղցիներին պարտադրվում է վերջին` անվերադարձ գաղթը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 181:

Բնակչություն

Գյուղաբնակների մասին շեշտվել է, որ եղել են «...աշխոյժ, աշխատասէր և ընդունակ ժողովուրդ...»:

Կարսեցի, նշվ. հոդվ., «Մուրճ», 1903, N 7, էջ 86: Նաև` «Գիւղի հայ բնակիչները ընդունակ, կտրիճ և աշխատասէր մարդիկ են» (Կարսեցի, Ճանապարհորդութիւն Թիւրքաց Քիւրդիստանում, «Մուրճ», 1905, N 5, էջ 101): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 181:

Ավանդության համաձայն՝ ԺԹ դարի սկզբներին Նորգյուղն ունեցել է 130 տուն հայ բնակիչ, մինչդեռ կես դար անց նշյալ թվաքանակը կրճատվել է ավելի քան չորս անգամ:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 159: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 181:

Տնտեսություն

Ջրարբիացման խնդիրն էլ լուծվում էր հարևան Տոնի գյուղամերձ լեռների լանջերից բխող աղբյուրներից գոյացող վտակի ջրերի հաշվին. «Գիւղի մէջտեղից անցնում է մի յորդ առու որ լցուցանում է նոր-գեղացիների ջրի կարիքը»:

Կարսեցի, Վան-Տոսպ, «Մուրճ», 1903, N 7, էջ 86: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 181:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Նորագեղ, Նորգեղ, Նորգեղի և Նորգուղ անվանաձևերով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 177:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Յոլաշան (Yolaşan):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 177:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Գյուղական տեսարան

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇘ Հարավ-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Գյուղը հարավ-արևելքից, հեռվում` Վարագ լեռը

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Նորագեղ
Նորգեղ
Նորգեղի
Նորգուղ
Յոլաշան

Բնակչություն.

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Տուն	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
19 դ. սկիզբ	20							Ինճիճեան Ղ., Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, հ. Ա, Վէնէտիկ, 1806, էջ 158: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 181:
1855	28	208						Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 181:
1860-ական	30							Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1870, էջ 18: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 181:
1873	40							Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 181:
1883	50							Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 158: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 181:
1897	80		4		84			Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 261: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 181:
1903	200							Կարսեցի, Վան-Տոսպ, «Մուրճ», 1903, N 7, էջ 86 (տվյալը թվում է անստույգ): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 181:
1909	96		3		99	551	Շիրինի կազմած տվյալների համաձայն՝ գյուղն ունեցել է 90 տուն (530 շունչ` 280 ար., 250 իգ.) հայ և 2 տուն քուրդ բնակիչ (Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47):	«Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 181:
1914	85	568	2	10	87	578	Ըստ մեկ այլ վկայության` նույն թվականին գյուղն ուներ 88 տուն` 513 բնակիչ (Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18): «Սիոն», 1967, N 5-6, էջ 228 (տրված է միայն հայ տների քանակը` 88):	Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 181:
1916 հոկ. 10		38				38	Նույն թվականի հոկտեմբերի 15-ի դրությամբ Նորգյուղում բնակվում էր 15 անձ` 10 ար. (1-ը` անաշխատունակ) և 5 երեխա («Աշխատանք», 1917, N 72, 14 յունուար, էջ 3):	«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3 (միայն բնիկներ էին): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 181:
1985				517		517		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264113 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 181:
1990				532		532		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264113 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 181:
2000				696		696		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264113 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 181:
2011				921		921		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264113 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 181:
2012				947		947		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264113 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 181:
2013				966		966		http://www.nufusu.com/ilce/gurpinar_van-nufusu Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 181: