ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Պլթենց 6 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Պլթենց (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Աթանանց և Քերծ գյուղերի հարևանությամբ` լճափից 5 կմ հեռու` Վանա լճի մեջ թափվող Պլթանց վտակի ձորում: Ծովի մակերևույթից ունի 1850 մ միջին բարձրություն:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 185:

Պատմություն

Իր հնությամբ վստահաբար չի զիջում գավառի հին բնակավայրերին, սակայն փաստական նյութերը, ի դեմս գրավոր աղբյուրների, այդ մասին լռում են: Բացի 1691 թ. թռուցիկ մեկ հիշատակությունից2, ըստ էության, գոնե միջնադարից այլևս ոչինչ չունենք:

Uluhogian G., Un’ antica mappa dell’ Armenia, Ravenna, 2000, էջ 105: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 185:

1852 թ. որպես գյուղի հոգևոր և աշխարհիկ առաջնորդներ հիշվում են «...Բլթենից տէր Յօհանէս...»-ն ու «...Բլթէնից ըռէս Մարգարա...»-ն:

Մաթևոսյան Կ., Աղթամար, Սբ. Էջմիածին, 2013, էջ 145: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 185:

1896 թ. հունիսին` Համիդյան ջարդերի օրերին, պլթենցցիները ցավալիորեն չեն կարողանում ո՛չ կազմակերպված դիմադրություն ցույց տալ, ո՛չ նույնիսկ փախուստով ազատվել: Արդյունքում գրեթե ողջ բնակչությունը սպանվում է կամ գերեվարվում: Մարդկային կորուստը կազմում է 259 անձ, որոնցից «...23 սպաննուած, 44 կրօնափոխ և 192 հոգի ևս սպաննուած կամ Ոստան տարուած»: Կողոպտվում է 35 տուն: Գյուղը վերածվում է ավերակակույտի:

«Հնչակ», 1896, N 16, էջ 123: Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 370: «Արարատ», 1896, ԺԲ, էջ 582: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 185:

Մեծագույն զրկանքների գնով հազիվ ոտքի կանգնել փորձող Պլթենցն արդեն 1906 թ. ենթարկվում է ավարառու քրդերի հարձակմանը. «10-15 օր վերջ գիշերամուտին Պլթինց գիւղի հայու մը գոմէն 7 տաւար կը քշեն, կը տանեն. բայց լուսաբացը մօտ լինելով չեն կրնար պարտկել, հազիւ հազ կը հասցնեն Կղզի գիւղի «Սրխուվանք» կոչւած աւերակը՝ որ կը գտնւի հիմա սարի արևելեան լանջը Քէրբլահասան քիւրդ գիւղի վերևը: Ցերեկով կը յաջողւի տաւարի ոտքի հետքը բռնելով՝ երթալ գտնել և վերադարձնել»:

«Դրօշակ», 1906, N 2, էջ 23: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 185:

1913 թվականի սեպտեմբերի 9-ին էլ «Գիւղախումբին ապահովութիւնը ստանձնող քըրսէրտէրը կը մտնէ Պլթենց գիւղ, ժամ 1-է մինչեւ 9-ին կը գործէ անլուր բարբարոսութիւններ: Անոնք իրենց ձիերով կը բաժնուին տուներու վրայ եւ շռայլօրէն կը վատնեն խոտ, գարի, յարդ եւ այլն... կը սկսին անխնայ կերպով ծեծել բոլոր գիւղացիները: Այս պատճառով գիւղացիները պարտաւորուած ընտանիքով Ոստան կերթան բողոքելու համար գայմագամին: Ասոր վրայ պահակախումբը կը հեռանայ դէպի Կեմ...»:

Գեղջուկ, Յե՛տ, դէպի բռնակալական շրջան, «Աշխատանք», 1913, N 44, 14 սեպտեմբեր, էջ 5: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 185:

Վերջապես 1914 թ. «Յուլիսի սկզբներին, Հայոց-Ձորի Պլթենց գիւղացի Տիգրան ճանապարհի վրայ յարձակւելով 1896-ին իր քահանայ հօր սպանիչ և ադկէ զատ բազմաթիւ հայեր խողխողող Միւլք գիւղացի Հսէնին վրայ, կը սպաննէ զայն ու վրայէն վերցնելով տաս կրակնոցն ու կառավարութեան տւած մարտին հրացանը, լեռ կը բարձրանայ` բազմաթիւ հայերու և քիւրդերու ներկայութեան...»:

Գեղջուկ, Վրէժխնդրական գործողութիւններ Վասպուրականի մէջ, «Դրօշակ», 1914, N 1, էջ 5: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 186:

Սեփական անհոգության պատճառով դեռևս Համիդյան ջարդերի ժամանակ սոսկալիորեն պատժված Պլթենցը թերևս փոքր-ինչ ավելի կազմակերպված է դիմավորում 1915 թ. ապրիլը, մանավանդ որ կոտորածի ծրագրի մասին գոնե գյուղի տեր Աբրահամ քահանան իրազեկված էր շուրջ կես ամիս առաջ. «1915 թ. մարտ 20-ին ոստանցի Միւրատին և Իսլամ բէյեր ինձ յայտնեցին, որ կեդրոնական կառավարութենէն հրահանգուած է բոլոր կառավարութիւններուն, քիւրտ աւատապետներուն ու ցեղապետներուն, որ հայերը կոտորեն անխնայ, եթէ երբէք ռուսական բանակը առաջանայ: 1915 թ. ապրիլի 1-ին զինուորական հրամանատար Խալիլ բէյը կանոնաւոր զօրքով, 4 թնդանօթով, կռաւցի Շաքըրի որդի Լէզկին, թահմանցի Հիւսէյին և Խուրշուդ աւատապետները իրենց ծառաներով և թիւրք ու քիւրտերէն կազմուած խուժանը՝ մօտ 2-3000 հոգի, երկու մասի բաժնուելով, կը պաշարեն Պլըտենց գիւղը՝ աւարի տալէն յետոյ՝ իբրև նախնական փորձ, թէ դիմադրութեան կը հանդիպի՞ն, թէ ոչ: Ապրիլի 6-ին միևնոյն զօրքն ու խուժանը պաշարեցին Պլըտենց գիւղը: Նախ՝ անասուններ կը տանին դաշտէն, ժողովրդի տրամադրութիւն փորձելու համար, թէ հայերը զէնքի կը դիմե՞ն, թէ՞ ոչ: Բնական է, որ ոչ, որովհետև մեր կեանքէն ու պատուէն զատ ոչ մի բան չէինք խնայեր կառավարութեան: Սկսան ռմբակոծել գիւղը՝ ջարդելու միտումով...: Խալիլ բէյն, թարմ ոյժեր ստանալով, ապրիլ 9-ին սկսաւ պաշարել ու հեռուէն ռմբակոծել Պլըտենց գիւղը: Այդ յանկարծակի պաշարումը շշմեցուցիչ տպաւորութիւն թողուց մեզ վրայ: Մեր գիւղի ենթակոմիտէն Տիգրան Խաչատրեանի, Սեդրաք և Մանուկ Շաղոյեաններու ղեկավարութեամբ, ընդամէնը 12 հոգի, 8 ժամ շարունակ օրհասական կռիւ մղելով, պատռեցին անոնց ամուր և սեղմուած շղթաները, ու ժողովուրդին հետ միասին անվնաս և ապահով անցանք Արտոս լեռը և միացանք միւս գիւղերու ժողովրդին և կռուողներուն: Միայն թէ ծերեր և հիւանդներ՝ 15 հոգի, որոնք չկարողացանք մեզ հետ տանիլ, մնացին գիւղը. թշնամին... սոսկալի տանջանքներով ու չարչարանքներով կը սպաննեն և տները կայրեն վրանին»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 149-150: Տե՛ս նաև Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 73-74: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 186:

Եղելության մասին իշխանագոմցի Զարուհի Հյուսյանը նշում է հետևյալը. «Ապրիլ 7-ն էր, որ մօտաւորապէս 500 զօրք 3 թնդանօթներով եկան անցան դէպի Ոստան: Մենք խորհեցանք, որ խաղաղութեան համար է, որ կերթան, բայց Պլթենց գիւղին տակ հասնելուն պէս, բանակը հոն դրին և սկսեցին գիւղը ռմբակոծել: 3 ժամ կռուելէ վերջ մարդիկ գիւղէն քաշուեցան ու զօրքերը գիւղը մտան և այրեցին ամբողջ գիւղը»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 157-158: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 186:

Հայտնի է, որ ողջ մնացած պլթենցցիները 1915 թ. հուլիսին ևս մաս են կազմում վասպուրականցիներին պարտադրված ողբերգալից առաջին գաղթին: 1916 թ. մարտի 15-ին Միացյալ ընկերությունից ստանալով լծկան և սերմացու՝ վերադառնում են և մինչև հուլիսյան նահանջը զբաղվում երկրագործությամբ:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 151: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 186:

Արևելյան Հայաստանում պլթենցցիները տեղավորվում են Էջմիածնի, Երևանի և Ղամարլուի (Արտաշատ) շրջանի զանազան գյուղերում:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 151: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 186:

Բնակչություն

Ըստ ավանդության՝ Պլթենցը հնում ունեցել է 400 տուն հայ բնակիչ, սակայն, ինչպես տեսնում ենք ստորև ներկայացվող վիճակագրական աղյուսակից, ԺԹ-Ի դարերի ընթացքում առավելագույնը հասել է հազիվ 65 տան:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 193: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 186:

Անվանի մարդիկ

Գյուղի նշանավոր դեմքերից էր Տիգրանը. «...խիզախ, քաջ և արկածախնդիր այս հայդուկը... պատանի հասակէն մտած էր Հ.Յ.Դաշնակցութեան շարքերը, իբր զինուոր գործելով նախ Իշխանի և ապա Լևոն Շաղոյեանի ձեռքին տակ: Հայոց Ձորի Միւլք գիւղի քիւրդ Հիւսէին աղան 1896-ին սպանած էր Տիգրանի քահանայ հօրը, որուն արեան վրէժը լուծեց Տիգրանը 1913-ի յուլիսին, երբ օր մը յարձակեցաւ յիշեալ աղային վրայ, տեղն ի տեղ սպանեց և անոր զէնքերն առնելով ազատ համարձակ հեռացա: Ապրիլեան Հերոսամարտին Տիգրանը Վանի Այգեստանի Խիաք Բարսեղի տան դիրքի խմբապետն էր: 1915-ի նահանջէն յետոյ անցաւ Երևան: 1918-ի ամրան, երբ Օշական գիւղէն Էջմիածին կու գար, աւազակները յարձակեցան վրան և սպանեցին: Դիակը բերինք Էջմիածին և մեծ շուքով կատարեցինք թաղումը: Տիգրանը մօտ 40 տարեկան էր»:

«Վասպուրական» ժողովածու, էջ 344: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 187:

Հայտնի էր նաև պլթենցցի Գաբրիելը, որն առանձնապես աչքի էր ընկել 1915 թ. ապրիլին Սպիտակ վանքի կռիվների ժամանակ:

«Վասպուրական» ժողովածու, էջ 344: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 187:

Անվան ծագում

Գյուղանվան ծագման վերաբերյալ հայտնի է հետևյալ բացատրությունը. «...կարծիքներ կան իբրև թէ «անթուական ժամանակի մէջ մեծ կոտորած կամ ջարդ տեղի ունեցած լինի, ասոր համար անուն մնացեր է «Պլթենց», որ... կը նշանակէ «բրթեց», որ ուղիղ անունն է նախորդ աղաւաղելոյն»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 193: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 185:

Տնտեսություն

Ինչպես դիպուկ նկատվել է դեռևս 1880-ական թվականներին, գյուղի մի քանի ձիթհանների ավերակներն ինքնին փաստում էին տնտեսական նախկին վերելքի մասին. «Աստ 2-3 ձիթահաններու տեղուանք կը նշմարուին, որոց նայելով թերևս կրնամք աղօտ լոյս մը ունենալ գիւղիս անցեալ ճոխութեան վիճակին և աստիճանին վերայ»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 193: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 18:

Մինչև Մեծ եղեռնը գյուղաբնակ հայերն ունեին 1170 մեծ և փոքր եղջերավոր անասուն (820-ը` ոչխար) և 3100 չափ ցորեն, գարի և նյութական այլ կարողություններ:

Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 71: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 187: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 185:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Բլդանց, Բլդենց, Բլթենց, Պլթանց և Պլթին անվանաձևերով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 185:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Ալադյուզ (Aladüz):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 185:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Բլդանց
Բլդենց
Բլթենց
Պլթանց
Պլթին
Ալադյուզ

Ըստ ավանդության՝ Պլթենցը հնում ունեցել է 400 տուն հայ բնակիչ14, սակայն, ինչպես տեսնում ենք ստորև ներկայացվող վիճակագրական աղյուսակից, ԺԹ-Ի դարերի ընթացքում առավելագույնը հասել է հազիվ 65 տան.

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Տուն	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1855	27	137			27	137		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 187:
1860-ական	15				15			Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1870, էջ 37: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 187:
1873	30				30			Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 187:
1883	36		3		39			Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 192: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 187:
1895	30							Աղթամարայ հանգուցեալ Խաչատուր կաթուղիկոսի վերջին թուղթն եւ տեղեկագիրը, «Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 187:
1897	40		5		45			Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 262: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 187:
1909	60		4		64	380	Շիրինի կազմած վիճակագրության համաձայն՝ նույն թվականին գյուղն ունեցել է 58 տուն (230 շունչ` 170 ար., 160 իգ.) հայ և 7 տուն քուրդ բնակիչ (Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47):	«Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 187:
1914	65	386						Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93: Տե՛ս նաև Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18: «Սիոն», 1967, N 5-6, էջ 228 (տրված է միայն հայ տների քանակը): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 187:
1915 Մ. ե. ն	65	430					Մ. ե. ն = Մեծ եղեռնի նախօրե:	Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 148: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 187:
1916 հոկ. 10		4						«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 187:
1985				600		600		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264076 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 187:
1990				612		612		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264076 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 187:
2000				551		551		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264076 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 187:
2011				277		277		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264076 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 187:
2012				273		273		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264076 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 187:
2013				460		460		http://www.nufusu.com/ilce/gevas_van-nufusu Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 187: