ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Փակագետիկ 20 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Փակագետիկ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Հայոց ձորի հարավարևելյան լեռնային հատվածի գյուղերից է: Գտնվում է Անգղի ձախ վտակ Դեմկոսի ակունքի շրջանում` Կղզուց 18,5 կմ հարավ-արևելք` ձորամիջում: Ծովի մակերևույթից բարձր է 2280-2320 մ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 190:

Պատմություն

Ըստ վկայված կամ պահպանված նյութական մշակույթի հուշարձանների մնացորդների` դարերի խորքից եկող գյուղի մասին գրավոր հիշատակություններ հայտնի չեն: Եղածները նոր ժամանակների են և առավելապես լրատվական բնույթի: 1883 թ. Փակագետիկն իր շրջագայությունների շրջանակի մեջ է ներառել «...Խրիմեան Հայրիկն, որ տեղւոյս Հայոց տապանին յատուկ այցելութեան եկած էր...»:

Միրախորեան Մ., Փակակատուկ գիւղ, «Երկրագունտ», 1885, յունուար, էջ 7-8: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 190:

Լրատվության էջերում գյուղը հիշատակելու հաջորդ շարժառիթը 1902 թ. տեղի ունեցած միջադեպն է, որով ակնհայտ է դառնում կառավարության խտրական վերաբերմունքը հենց քրդերի նկատմամբ` միշտ սատար լինելով համիդիեական քրդերին. «Երբ երկու աշիրէթներու մէջ կռիւ պատահի, ինչ որ սովորական է, կառավարութիւնը կօգնէ միշտ համիդիէ գունդերուն, իրաւացի թէ անիրաւ. օրինակ՝ վերջերս կերաւցի փոքրիկ Շաքիր աղայ (ոչ համիդիէ), որ Նորտուզի Գասրիկ գիւղ կը մնայ, կերթայ Փաքակեատիւկ գիւղէն հարս բերելու: Մէմէտբերանցիք (համիդիէ) կը յարձակին կերաւցիներուն վրայ, կռիւ տեղի կունենայ և մէկ քիւրդ ու երկու ձի կըսպանւին: Կառավարութիւնը ի նպաստ կերաւցիներու տրւած պաշտօնական տեղեկագիրներու հակառակ, Մէմէտբերանցիները կը պաշտպանէ: Այս օրինակին կարելի է կցել ուրիշ տասնեակ դէպքեր»:

«Դրօշակ», 1902, N 10, էջ 150: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 193:

Մեծ եղեռնի ծրագիրը Փակագետիկում կառավարությունը գործադրում է 1915 թ. ապրիլի 6-ին: Եղելությունն այսպես է նկարագրում ցեղասպանությունը վերապրած Սինամ Հովհաննիսյանը (ի դեպ, նա 1916 թ. օգոստոսի 22-ի դրությամբ Փակագետիկից մեն-մենակ հաստատվում է Նոր-Բայազետի Կարմիր Խարաբա գյուղում (այժմ` Գեղարքունիքի մարզ, Կարմրաշեն գ.). «Զատիկը (915) 2 շաբաթ հանեցինք, յանկարծ Աւդոյի 50 ձիաւորներ գիւղ եկան, հաւաքեցին հայերս ռէսի տան առաջ և 18 սպաննեցին՝ ռէս Սարգիսը, Պետրոսը, Շաղիկը իր 7 տղաներով և այլք: Ժողովուրդը փախաւ, մտաւ քրդերի տուն, 13 տարան հետերնին, 3 կին էին, մնացածը՝ տղաներ: Երբ ռուսը եկաւ, քրդերը բոլոր ունեցածքներն առնելով, փախան: Մենք գիւղը մնացինք մօտ 2,5 ամիս: Նահանջ եղաւ, եկանք Վան-Բերկրի: Հոն կռուի պատահելով, գիւղացիք ետ փախան»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 227, ց. 1, գ. 430, թ. 32 շրջ.: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 396: Շիրին, Ջարդի սարսափներէն, «Աշխատանք», 1916, N 56, 16 նոյեմբեր, էջ 3: Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1924, N 1, էջ 92: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 193-194:

Հայտնի է, որ ռուսական նվաճումից հետո` 1915 թ. մայիսի 24-ին, տնտեսական ծանր կացության պայմաններում գյուղում հաստատվում են փոքրաթիվ հայեր. «9-10 տուն վերահաստատուած: Հայեր ունեն 50, իսկ քիւրդերը 120-140 չափ ցանքս: Ասոնք բնաւ անասուն չունեն: Երկրագործ. գործիքներ հաւաքուած են»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց, 1, գ. 13, թ. 4 շրջ.: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 194:

1915 թ. մայիսի 26-ին Վերին Հայոց ձորի գավառապետ Նշան Նալբանդյանն Արամ Մանուկյանին գրում է. «Տէր-Պողոսեան պ. Արմենակի տուած տեղեկութեան համաձայն, կիմանանք, որ Փակակեատուկ գիւղի բնակիչները Հիւրթուկ գիւղ կը բնակին ու զէնք չունենալնուն պատճառաւ չեն համարձակիր իրենց գիւղ երթալ ու ցանքերը տիրապետել..., այդ գիւղ անվստահելի ու անապահով տեղ է..., կը խնդրուի, որ մի քանի կտոր զէնք տաք, որ յանձնենք յիշեալ գիւղացիներին որպէսզի երթան իրենց գիւղ ու ցանքները ու գիւղը տիրապետեն»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 7, թ. 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 194:

1915 թ. հուլիսի 3-ին Վանի գավառային վարչությունը կարգադրում է Խոշաբի գավառապետությանը նորդուզցի հայերին, ի թիվս Փակաղանի, Կորիթ, Զախոսկ, Կոսնի գյուղերի, բնակեցնել նաև Փակագետիկում:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 14, 1-ին մաս, թ. 65: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 194-195:

1915 թ. հուլիսի 13-ին Արմենակ Եկարյանը Վանի շրջանային վարչությանը հայտնում է, որ քրդերը, հակառակ ռուսներին հայտնած հպատակության, թերևս հայերի նկատմամբ իրագործված ցեղասպանությանը ցուցաբերած գործուն մասնակցության պատճառով իրենց գյուղերը վերադառնալու փոխարեն շարունակում են մնալ լեռներում. «...Խօշապի ու Նորդուզի գաւառապետութիւնը բաւական վտանգաւոր դրութեան մէջ կը գտնուի՝ շրջապատը քիւրդերով լեցուած ըլլալով: Խօշապի շրջանի քիւրդ գիւղերին (Փակակատուկ, Պհանց, Բուդ, Բէրկեշ, Խոռանս, Քլիսէ և այլն գիւղեր) բնակիչները հպատակութիւն յայտնած են, բայց ցարդ գիւղեր չեն եղած և շրջակայ լեռներու վրայ ապրելով բաւական լուրջ վտանգ կսպառնան»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 10, թ. 123: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 195:

Փակագետիկում հայերի գոյության մասին սպառվող տեղեկություններն անուղղակիորեն փաստում են, որ 1915 թ. հուլիսի վերջին տեղի ունեցած նահանջից հետո, եթե նույնիսկ եղել են փակագետիկցի վերադարձողներ, ապա միևնույնն է, նրանք այլևս իրենց ծննդավայրում չեն հաստատվել:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 195:

Բնակչություն

1916 թ. հուլիսին Բերյոզովկայում գտնվող 326 հայ գերիների թվում էր փակագետիկցի Մարկոս Ղարիբյանը:

«Վան-Տոսպ», 1916, N 36, 31 յուլիս, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 195:

Տանուտերեր

1883 թ. հիշվում է գյուղապետ Օհանը (Հովհաննեսը), իսկ գյուղի վերջին տանուտերն էր ռես Սարգիսը, որը նահատակվում է 1915 թ. ապրիլին:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Բ, Կ.Պօլիս, 1885, էջ 25: Ի դեպ, ուշագրավ է գյուղապետի ընդարձակ տան նկարագրությունը, ըստ որի` այն «6 սեան վերայ շինուած է, որոյ ներքին շրջապատն կային 7-8 ընդարձակ սենեակներ, որոց դռներն ներսէն էին բացուած այդ մեծ տան մեջ» (Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Բ, Կ.Պօլիս, 1885, էջ 26: Տե՛ս նաև նույնի՝ Փակակատուկ գիւղ, «Երկրագունդ», 1885, յունուար, էջ 7): Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 227, ց. 1, գ. 430, թ. 32 շրջ.: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 195:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Փակագյադուկ, Փակակատուկ, Փակետիկ, Փաքակյատյուկ անվանաձևերով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 190:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Բյոլմեչալը (Bölmeçalı):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 190:

Վարչական կարգավիճակ

Ի դարի սկզբներին Փակագետիկը, հարևանակցող մի քանի գյուղերով հանդերձ, ներառվել է հարևան Խոշաբ գավառի կազմում:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 190:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Փակագյադուկ
Փակակատուկ
Փակետիկ
Փաքակյատյուկ
Բյոլմեչալը

Գյուղաբնակների թվաքանակն արձանագրած վիճակագրական տվյալները կարելի է խմբավորել երկու մասի` նախքան Մեծ եղեռնը, երբ Փակագետիկը քրդախառը հայ գյուղ էր, և 1920-ական թվականներից հետո արձանագրվածները, երբ գյուղում հաստատվում են Էրթոշի աշիրեթին պատկանող քրդեր:

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Ընդամենը	Տուն	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1878		128	259			131		ԳԱԹ, Թորոս Ազատյանի ֆոնդ, բաժ. 57/III, թ. 49: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 195:
1883	2			15	13		Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Բ, Կ.Պօլիս, 1885, էջ 22 («Աստ կը բնակին 15 տուն բնակիչք, յորոց 2 տուն բնիկ Հայ են եւ մնացեալն եկաւոր Քուրդ»):	Տե՛ս նաև Միրախորեան Մ., Փակակատուկ գիւղ, «Երկրագունտ», 1885, յունուար, էջ 5: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 195:
1897	26			30	4			Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 335: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 195:
1909	8			70	62			Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 195:
1914	15				80			Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 22: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 195:
1915 Մ. ե. ն	20			70	50		Մ. ե. ն = Մեծ եղեռնի նախօրե:	Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 396: Տե՛ս նաև Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 227, ց. 1, գ. 464, թ. 8: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 195:
1985			610			610		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264147 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 195:
1990			606			606		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264147 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 195:
2000			620			620		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264147 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 195:
2011			488			488		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264147 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 195:
2012			485			485		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264147 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 195: