ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Սագարեջո 8 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Կախեթ (Մարզ) / Սագարեջո (Շրջան) / Սագարեջո (Շրջկենտրոն)

Տեղադրություն

Համանուն շրջանի կենտրոնն է՝ Թբիլիսիից 31 կմ արևելք՝ Թբիլիսի-Սղնախ մայրուղու վրա՝ հարավահայաց լեռնալանջին: Սագարեջոյին արևելքից կից են Գիորգիծմինդա, իսկ արևմուտքից՝ Նինոծմինդա գյուղերը:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 156:

Աշխարհագրական միջավայր
19 թ․

Թեև ԺԹ դարի վարչական բաժանմամբ Սագարեջոն իր շրջակա գյուղերով մտնում էր Թիֆլիսի նահանգի համանուն գավառի մեջ, բայց և Կախեթ երկրամասի օրգանական մասն է կազմում: Ուստի վերջինիս ամբողջական պատկերը ներկայացնելիս անհնար է շրջանցել այն:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 156:

Բնակչություն
1802 թ․

Վրացական այս հին բնակավայրում հայերի հաստատման ստույգ ժամանակը հայտնի չէ: Վավերագրերում հայ համայնքի մասին տվյալներ հիմնականում հանդիպում ենք միայն ԺԹ դարի սկզբներից. փաստացի նրանց ներկայությունը վկայված է 1802 թ.:

“Акты собранные Кавказскою археографическою комиссиею”, т. 1, Тифлис, 1866, с. 473.

Վիճակագրական մեծաթիվ տվյալների մեջ Սագարեջոյի հայ բնակչությունը հիմնականում ցույց է տրված մերձակա 4-5 գյուղերում ցրված փոքրաթիվ հայերի թվի հետ, և անհնար է որոշել, թե դրանցից յուրաքանչյուրում որքան էր հայերի թիվը:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 156:

1849 թ․

Պատկերացում կազմելու համար, թե հայերը Սագարեջոյի բնակչության որ մասն էին կազմում, կարծում ենք, բավական է բերել 1-2 տվյալ. այսպես՝ 1849 թ. 900 տուն վրացիներ էին և միայն 65 տուն հայեր:

«Բազմավէպ», 1851, № 20, էջ 316:

1874 թ․

1874 թ. 3804 բնակիչներից հայեր էին 258-ը:

“Кавказский календарь на 1886 г.”, Тифлис, 1885, с. 117.

1818 թ․

Ուշագրավ է 1818 թ. մի վավերագիր, որտեղ տրված է Սագարեջոյի հայ բնակիչների հետևյալ անվանացուցակը. «Տէր Գաբրիէլ Ամիրխանեանի միւս աշխահական որդիքն՝ Մարգար և Զաքարիա, և տիրացու Գրիգորի կինն՝ Նինօ, որդիք՝ Աւէտիք և Յոհաննէս, ևս տիրացու՝ Յովսէփի կինն՝ Մարիամ, դուստր՝ Քէթէվան: Տիրացու Պետրոս Դեմուրեանի կինն՝ Շուշան, որդիք՝ Գէորգ և Յոհաննէս: Հախաջանի որդի՝ Սարգիս, կինն՝ Աննա, որդիք՝ Թունի և Սիմօն, դստերք՝ Մաթօ, Հէրիքնազ և Էլիսաբէդ: Թիֆլիզցի Սարգսի որդի՝ Մարտիրոս, կինն՝ Շուշան, որդիք՝ Սարգիս և Դաւիթ, դստերք՝ Քալի և Նինօ, այլևս քոյր սորա՝ Սարգսի այրի կինն՝ Շուշան, որդի՝ Աւէտիք: Ռէվազի որդիք՝ Գօգի և Զաքար, մայր՝ Թումեան, Գօգինի կինն՝ Սալօմէ, որդիք՝ Լազարէ, Աղալօ և Դաւիթ, դուստր՝ Մայիա, Զաքարի կինն՝ Մայիա, որդիք՝ Իօւանէ, Իսակ և Ազարիա, դուստր՝ Բարբարէ: Վարդանի որդիք՝ Յակոբ, Զաքարիա և Զուրաբ, ևս Իսակ և Գիօրգի, մայր՝ Աննա, Յակոբի կինն՝ Մայիա, որդիք՝ Ազարիա, Գաբրիէլ և Յովսէփ, դուստր՝ Լալօ և Զաքարիայի կինն՝ Անախանում, որդի՝ Աբրամ, դստերք՝ Քէթէվան և Մարթայ, Զուրաբի կինն՝ Անախանում, Իսակի կինն՝ Սալօմէ: Էջմիածնայ ճուրտ Միքէլի որդի՝ Պէպան, կինն՝ Մայիա, որդիք՝ Զաքարիա և Գիօրգի, դստերք՝ Մաթօ և Շուշան, Զաքարիայի կինն՝ Րօդամ, որդիք՝ Աղալօ և Բէգլար: Ասլամազի որդի Փարսադանի այրի կինն՝ Սարրա, որդի՝ Օնիձէ և միւս որդւոյ՝ Անդրիասի որդի՝ Դաւիթ: Ավլաբարցի Ասատուր, կինն՝ Էլիսաբէդ, դստերք՝ Մայի և Քէթէվան: Նավասարթի որդի՝ Գօգի, կինն՝ Քէթէվան, որդիք՝ Զաքարիա, Իսակ, Աբրամ, Դաւիթ և Գէորգ, դստերք՝ Էլիսաբէդ և Նինօ, մայր՝ Մարիամ, Զաքարիայի կինն՝ Սաբէդօ: Թումազի որդի՝ Գաբօ, կինն՝ Թինաթին, որդի՝ Գիօրգի, կինն՝ Էլիսաբէդ, դստերք՝ Շուշան, Սալօմէ և Բրաբրաբէ: Գաբրիէլի որդի՝ Յարութիւն, կինն՝ Մայիա, որդի՝ Գաբրիէլ: Իսավէրդի որդի՝ Թադէոս, կինն՝ Մարիամ, որդիք՝ Դաւիթ և Յոհաննէս, դստերք՝ Մաթօ և Էլիսաբէդ: Էջմիածնի ճուրտ Գօգինի որդիք՝ Յակոբ և Փարէմուզ, Յակոբի կինն՝ Սալօմէ, որդի՝ Աղալօ, դստերք՝ Նանօ, Սօփիօ, Քէթէվան և Մաթօ: Փիրղուլի որդի՝ Զաքարիա, կինն՝ Թամար, որդիք՝ Իւանէ, Աբրամ և Դաւիթ, դստերք՝ Մարիամ և Մաթօ: Ղազարի որդի՝ Թունի, կինն՝ Զանազան, դստերք՝ Աննա, Թինաթին և Շուշան: Գիքօյի որդի՝ Գիօրգի, կինն՝ Հռիփսիմէ, որդի՝ Աբրամ: Թունւոյ որդի Գրիգորի այրի կինն՝ Մարգարիտ, որդիք՝ Մինաս, Յարութիւն, Իօւանէ և Պետրոս, դուստր՝ Մարթայ: Յարութիւնի որդի՝ Աբրահամ, կինն՝ Կատարինէ, դստերք՝ Թինաթին և Նինօ, ևս զոքանչն՝ Մաթօ: Նալբանդի որդի՝ Բաղդասար, կինն՝ Քէթէվան, որդիք՝ Պապա և Մովսէս, դուստր՝ Քալիա: Շավկայի որդի՝ Սօսի, կինն՝ Ովսաննա, որդիք՝ Ասլան և Իօւանէ, դստերք՝ Մայիա, Թինաթին, Շուշան և Նինօ, մայր՝ Էլէնէ և ննջեցեալ եղբօր՝ Նինինի այրի կինն՝ Մարինէ, դուստր՝ Քալօ: Վարդանի որդի՝ Դաւիթ, կինն՝ Աննա, որդիք՝ Աղալօ, Իօւանէ և Կօնի, դստերք՝ Քալի և Մայիա: Չիթաւ Նօնինի որդիք՝ Աւէտիք, Օնափրէ, Կիկօլի և Զուրաբ, մայր՝ Էլիսաբէդ, Զուրաբի որդիք՝ Պէպան, Մէլքօ և Անանիա, դստերք՝ Բարբարէ և Նինօ: Բէրօյի որդի՝ Թաթուլ, որդիք՝ Թաթ և Գօգի, Դաթնի կինն՝ Մայիա, որդի՝ Սաքօ, դստերք՝ Նինօ և Աննա, Գօգինի կինն՝ Թալալ, որդիք՝ Սօլօման և Գիօրգի, դստերք՝ Սարրա և Մարթայ: Բէրոյի որդի՝ Նօնի, կինն՝ Խօրէշան, դուստր՝ Սօփիօ: Շավկայի որդի՝ Դաւիթ, կինն՝ Թինաթին, որդիք՝ Գիօրգի, Գաբրիէլ և Դէտիայ, դստերք՝ Մարիամ, Էլիսաբէդ, Կատարինէ և Բարբարէ, ևս Սալօմէ: Յարութիւնի որդիք՝ Ղազար և Մկրտում, Ղազարի կինն՝ Աննա, որդի՝ Յոհաննէս: Պողոսի որդի՝ Յոհաննէս, կինն՝ Թամար, դստերք՝ Մարթայ և Անախանում, Նինօ և Աննա: Մարտիրոսի որդի՝ Սիմօն, կինն՝ Քէթէվան, որդի՝ Գրիգոր, դստերք՝ Մարիամ, Նինօ և Քալի և զոքանչն՝ Էլէնէ: Էջմիածնի ճուրտ Գօգինի որդի՝ Զազա, կինն՝ Թալիա, որդիք՝ Սօլօման, Ռօստօմ և Գէորգ, դուստր՝ Քալի: Դէմուրի որդի՝ Սիմօն, կինն՝ Մայիա, որդի՝ Գիօրգի: Մէլիք Թալվէրդի որդւոյ Գէորգի կինն՝ Էլիսաբէդ, զոքանչն սորա՝ Մարիամ, որդին՝ Բասիլ: Նաւասարթի որդի՝ Անդրիաս, կինն՝ Խօրէշան: Դէմուրի որդի՝ Յովսէփ, կինն՝ Լալօ, որդիք՝ Դաթ և Աւէտիք: Դէմուրի որդիք՝ Ստեփան և Իօւանէ: Ռէվազի որդի՝ Անդրիաս, կինն՝ Մաթօ, որդիք՝ Սօլօման և Ասլան: Ճէշմարիտի որդի՝ Բէժան, որդիք՝ Պէտրէ և Գիօրգի, դուստր՝ Խանփէրի: Ռէվազի որդի՝ Իւանէ, կինն՝ Թինաթին, որդիք՝ Դաւիթ և Գիօրգի, դստերք՝ Աննա և Բարբարէ: Ղօրղանի որդի Ազնիւ Գօրջասպի կինն՝ Թամար, որդիք՝ Կախաբէր և Զազալ, դուստր՝ Էլիսաբէդ: Դիարի որդի՝ Զուալ, կինն՝ Մայիա, ոդիք՝ Մկրտում, Սօսի և Իօւանէ, դստերք՝ Աննա և Նինօ, զոքանչ՝ Դարէջէ: Աթօյի որդի՝ Գօգի, կինն՝ Մագթաղին, որդի՝ Յարութիւն, դուստր՝ Մայիա: Թիֆլիզցի Քարտաշի որդի՝ Բաղդասար, կինն՝ Քալի, որդի՝ Մէլիքսէթ: Իսակի այրի կինն՝ Մայիա, որդիք՝ Աղալօ և Բէգլար: Աբրահամի որդի՝ Յակոբ, կինն՝ Էլիսաբէդ, որդիք՝ Ամիրան, Սամէբիս, Գիօրգի և Աբէլ, դուստր՝ Թագուհի: Զալինի որդւոյ որդի՝ Գօգի, մայր՝ Մարինէ, մօրամայրն՝ Խանում: Մանուկի որդի՝ Թաթօ, կինն՝ Դարէջան, որդիք՝ Սօսի, Պէտրէ, Դաւիթ և Իօւանէ, դստերք՝ Մայիա և Նինօ: Դալլաք Յոհաննէս, որդի Անտօն, կինն՝ Անախանում: Լէհնչի Բաղդասար, կինն՝ Բարբարէ, որդի՝ Գէորգ, զոքանչն՝ թիֆլիզցի Յակոբի այրի կինն՝ Աննա, որդի՝ Սուլխան: Դալլաք Յարութին, կինն՝ Էլիսաբէդ, որդի՝ Սիմօն: Միրօյի որդիք՝ Յօհան և Գրիգոր, Յօհանի դուստր՝ Թինաթին և Գրիգորի կինն՝ Էլիսաբէդ, դուստր՝ Նինօ: Յօհանի որդի՝ Զաքարիա, կինն՝ Աննա, որդիք՝ Նինի, Շավէրտի, Դաւիթ և Գիօրգի, դստերք՝ Խանփէրի, Թամար, Մարթայ և մայրն՝ Մայիա: Ախալկայի որդիք՝ Յակոբ և Նինի, Յակոբի կինն՝ Մարիամ, որդիք՝ Գիօրգի և Իօւանէ, դստերք՝ Նինօ և Էլիսաբէդ, Նօնի կինն՝ Մաթօ, դուստր՝ Շուշան»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2569, թ. 11:

Քահանա
1788 — 1818 թթ․

Սագարեջոն՝ իբրև համեմատաբար ավելի հայաշատ բնակավայր, գրեթե միշտ ունեցել է իր քահանան: Վերջինս հովվել է նաև Նինոծմինդա, Պատարձեուլ, Խաշմ, Անթոկ, Գիորգիծմինդա, երբեմն էլ ավելի հեռավոր գյուղերի հայությանը: Ավագ քահանա Տեր Գաբրիէլ Ամիրխանեան. հիշվում է 1788-1818 թթ.: Ծնվել է 1753 թ., ձեռնադրվել 1788-ին արքեպիսկոպոս Հարություն Շուլավերցու կողմից: Նրա 5 որդիներից 3-ը՝ Գրիգորը, Ստեփանը և Հովսեփը, տիրացուներ էին: 1793-1818 թթ. եկեղեցու տիրացուների թվում հիշվում է նաև Պետրոս Դեմուրյանը:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2569, թ. 10:

1846 — 1858 թթ․

Հովհաննես Մնացականյանց. ծխատեր քահանան է եղել 1846-1858 թթ.:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 3516, թ. 129:

Նկարագրություն
1849 թ․

1849 թ. Սագարեջո այցելած Հովհաննես վարդապետ Արշարունին գրել է. «Սագարէջոյ՝ է գիւղ Վրաց բազմամարդ. տեղին յոյժ լայն անհարթ և բազմայգի. օդն է բարեյարմար և ջուրն ազնիւ. տունք Հայոց են 65. պարապին ի վաճառականութիւնս և յարհեստս. ստրուկք են արքունի, և ինքեանք ճողք և փարթամք. ունին զմի յարմարաւոր եկեղեցի կրապատ՝ բայց փոքր. տունք Վրաց թուով 900 յարևմտից գեղջս առ ափամբ հին պարսպին անցանէ գետն Եօր, որ յառատանալն իւրում տայ բազում վնասս. այս գիւղ էր երբեմն ընդ հոգևոր տեսչութեամբ Թէլաւայ՝ բայց այժմ է ընդ տեսչութեամբ Սղնախայ»:

«Բազմավէպ», 1851, № 20, էջ 316:

Ստորև ներկայացնում ենք գյուղի հայերի թվաքանակն ըստ հետևյալ տարիների.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1818	52	165	151	316		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2569, թ. 11: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 156:
1841		169	118	287		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 42-43: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 156:
1849	65					«Բազմավէպ», 1851, № 20, էջ 316: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 156:
1870		182	135	317		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 147-148: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 156:
1874				258		“Кавказский календарь на 1886 г.”, Тифлис, 1885, с. 117. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 156:
1877		193	155	348		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 81-82: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 156:
1885		210	194	404		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3879, թ. 225: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 156:
1894		492	410	902		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 152-153: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 156:
1901		560	470	1030		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1-2, գ. 205, թ. 117-118: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 156:
1914	100					«Մշակ», 1914, N 260, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 156:
1916		638	529	1167		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 1-2: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 156: