ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Քերծ 16 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Քերծ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է լճափից 7 կմ հեռու` Անգղ գետի ձախակողմում` Պլթենց և Ղզլդաշ գյուղերի հարևանությամբ: Ծովի մակերևույթից ունի 1930 մ միջին բարձրություն. «Այս գիւղի դիրքը լեռնաձեւ դաշտակի մը վրայ դրուած է. իւր հարաւային կողմը ահագին բարձրութեամբ շատ մը խոտաւէտ լեռներ կան, որոնց շղթայներն Արտոս ըսուած մեծ լեռան հետ կապուած են: Իւր արեւմտեան կողմը լեռան մէջ մեծ դաշտակ մը կայ, որուն տարածութիւնը մինչեւ երեք մղոն կը հասնի: Իսկ երկայնութեան ծայրը հիւսիսէն դէպ՝ ի հարաւ ձգուած է որն որ հինգ մղոնի կը հասնի. իսկ գիւղիս արեւելեան հիւսիսային կողմն ընդարձակ դաշտավայր մը կայ: Թէպէտ անջրդի է, բայց շատ բերրի: Իւր երկայնութիւնն ու տարածութիւնը միահաւասար առնելով երեք հարիւր մեթրի կը հասնի, իսկ գիւղիս դիրքը դէպ ի արեւելք կը հայի...»: Գյուղամերձ էր Խաչկե գյոլը:

Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1870, էջ 37: Նաև` «...Հայոց Ձորի (հին Երուանդունեանց) գիւղախումբերուն կը վերաբերի Քերց, որ կը գտնուի Ռշտունեայց նահանգին Արտոս լերան ստորոստը...» (Պօղոսեան Ե., Պատմութիւն Հայ մշակութային ընկերութիւններու, հ. Բ, Վիեննա, 1963, էջ 37): Կյուրեղյան Ե., Իմ հուշերի ճանապարհով, Երևան, 2009, էջ 74, 77: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 199:

Պատմություն

Գյուղի պատմությունը սկիզբ է առնում դարերի խորքից, սակայն այստեղ ևս դա արձանագրվում է ոչ թե գրավոր աղբյուրների, որոնք պարզապես չեն պահպանվել, այլ նյութական մշակույթի հուշարձանների մնացորդների շնորհիվ: Ինչ վերաբերում է լրատվական բնույթի հաղորդագրություններին, ապա Քերծի պարագայում ևս այդպիսիք գերազանցապես առնչվում են գյուղին պատահած դժբախտություններին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 199:

Այսպես` 1894 թ. «Հոկտեմբերի սկզբներին Հայոց Ձորի մէջ Խեքայ նախիրը եւ Քերծայ ոչխարները տարան քիւրդերը»:

«Դրօշակ», 1894, N 6, էջ 8: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 199:

1895 թ. օգոստոսի վերջերին բնակչության ինքնապաշտպանվելու խնդիրների կարևորությունը բացատրելու նպատակով, ի թիվս գավառի այլ գյուղերի, Խանասորա Վարդանն այցելում է նաև Քերծ: Կեմում «...ևս խումբ կազմելուց յետոյ, անցանք Քէրծ գիւղը, որ գտնւում է Արտոսի ստորոտում»:

Վարդանի յիշատակարանը, «Դրօշակ», 1912, N 7-8, էջ 187: Տե՛ս նաև Խանասորա Վարդան, Երևան, 1992, էջ 49: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 199:

1895 թ. սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներին թալանի նպատակով գյուղը պաշարում են ոստանցի քրդերը. «Քերց գիւղ պաշարուելով Ոստանցի քիւրդերէն, երբ չեն յաջողիր աւար առնել կը սպանեն մի մարդ և կը վիրաւորեն ութը անձ այր, կին և երեխաներ և կը մեկնին միւս անգամ գալու և սրախողխող ընելու սպառնալեօք»: Այս մասին Խանասորա Վարդանը նշել է. «...քրտերը հարձակվում են գյուղի վրա. քշում են ոչխարը և սպանում մեր հայդուկ Կարապետին (Կարո), որ մենակ դուրս է գալիս պաշտպանելու գյուղը»:

Նօթինկ, Տեղեկագիր Վասպուրականի. 1895 թ. սեպտեմբեր եւ հոկտեմբեր ամիսներու, «Հնչակ», 1896, N 8, էջ 63: Խանասորա Վարդան, Երևան, 1992, էջ 97: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 199:

Համիդյան ջարդերի ժամանակ գյուղը տալիս է 72 զոհ: Մեկ այլ տվյալով էլ` սպանվում է 48, կրոնափոխ լինում 24 քերծեցի, կողոպտվում է 70 տուն:

Կյուրեղյան Ե., Իմ հուշերի ճանապարհով, Երևան, 2009, էջ 62: Մինչդեռ այլ հաղորդագրության մեջ (Աղթամարայ հանգուցեալ Խաչատուր կաթուղիկոսի վերջին թուղթն եւ տեղեկագիրը, «Արարատ», 1896, Ե, էջ 247) արձանագրված է միայն 2 զոհ (գուցե տպագրական վրիպակի արդյունք է): Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 370: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 199:

1908 թ. զենքերը հանձնելու կառավարության պարտադրանքին Քերծը ոչ միայն չի դառնում հլու կամակատար, այլև այստեղից իրականացվում են զենքերը հանձնած և ըստ այդմ` դավաճան տանուտերերի ահաբեկման գործողություններ. «Իշխանը սարսափով պատմում էր հետեւեալ դէպքը, որ տեղի էր ունեցել Հայոց Ձորի Քերծ գիւղում. –Այդ շրջանի ռէսները ժողով էին արել եւ որոշել զէնքերը տալ կառավարութեան: Անգղի ռէսը արդէն տարել տուել էր: Ես նստել եմ Քերծի սարը: Սողոյին մի տղայով քշեցի Անգղ` այդ սրիկային սատկեցնելու: Սողոն գնաց եւ երկու ժամում գործը լմնցնելով` եկաւ: Մտաւ Քերծ հանգստանալու եւ նոր ծրագիր կազմելու»:

Արամ, Յուշեր, «Հայրենիք», 1923, N 9, էջ 83-84: Տե՛ս նաև Արամը. մահուան յիսնամեակին առթիւ, Երևան, 1991, էջ 272: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 199-200:

Հավանաբար 1912 թ. ձմռանը «...Հ. Ձորի Քերծ գիւղի մօտերը 3 քիւրտերու սպանման խնդրով, կասկածելի նկատուած Պուլղարացի Սարգիս, մարտ 28 երեկոյեան ժամը 10-ի մօտերը, Խաչփողոցի մէջ, երբ կը հետապնդուի ոստիկաններէ, յիշեալը տասնոց ատրճանակով մը կը վիրաւորէ ու կը սպաննէ ոստիկաններէն մին»:

«Վան-Տոսբ», 1912, N 13, 27 ապրիլ, էջ 228: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 200:

Հաջորդ լրատվությունը պարզում է, որ այսպես կոչված «խաղաղ» տարիներին հայերն իրենք իրենց պաշտպանելու համար նույնիսկ հողագործական աշխատանքների ժամանակ ստիպված էին զենք կրել. «...Ոստանէն Միւլք եկող ոստիկանները կը խլեն Հայոց-Ձորի Քերծ գիւղացի Եղիազար Աւետիսեանի ատրճանակը, երբ անիկայ կաշխատէր իր արտին մէջ...»:

«Աշխատանք», 1913, N 43, 7 սեպտեմբեր, էջ 5: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 200:

Մեծ եղեռնի օրերին Քերծը համեմատաբար հուսալի դիրքի և մանավանդ փոքր-ինչ ավելի կռվող ուժ ունենալու շնորհիվ գավառամասի գյուղերի համար բացառիկ նշանակություն է ձեռք բերում: Այստեղ են հավաքվում ապրիլի 6-ին և 7-ին հարձակման ենթարկված մերձակա բոլոր գյուղերից ողջ մնացածները: Այդ մասին ուշագրավ վկայություններ են թողել քերծեցիներ Սարգիս Աբրահամյանն ու Պողոս Մուրադյանը` նշելով, որ 1915 թ. ապրիլի 7-8-ին «...մեր գիւղը լեցուեցան Աթանանց, Պլտենց, Խարականց, Կզլտաշ, Անգղ, Մաշտակ, Իշխանիգոմ, Քէօշք, Մարքս ու Թրքաշէն, Սիպտակ վանքի գիւղերէն ազատուած մաս մը հայ բնակիչներ: 15 օր յետոյ Տախմանից Հիւսէին աղան միլլիներով և ժանտարմաներով եկաւ, գիւղ պիտի մտնէին 500-է աւելի անձով, թնդանօթ հետերնին: Մեր հայ զինուորները, մօտ 200-ի, ղեկավարութեամբ Պլտենից Տիգրանի և Աթանանից Տ[էր] Յովակիմի, մեր գիւղի Յովհաննէսի և Նշանի, մինչև երեկոյ կռուեցին: Ժողովուրդը Արտոս լեռը քաշուեց: Գիւղին մէջ սպաննուեց կին, մարդ, երեխայ՝ 20 [հոգի]: 200-ի մօտ ժողովուրդ Փեսանդաշտ անցանք, ուր կը կռուէր պ. Լևոն Խարականից: Մինչ այդտեղ մենակ մեր գիւղից մեռաւ 4 [հոգի]: Մի մաս ալ մեզանից Վարագայ լեռը գնաց: Փեսանդաշտ 13 օր մնացինք, կամաւորներ եկան, իջանք մեր գիւղերը»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 188: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 200:

Ըստ Պլթենցի Աբրահամ քահանայի վկայության` «...սպիտակցի 10 զինուոր ...կանցնին Քերծ գիւղը և այնտեղի Հ.Յ. Դաշնակցութեան շրջանի ենթակոմիտէն Մարկոս Տ[էր] Յովհաննէսեանի ղեկավարութեան տակ կը կռուին յաջորդ օրն ալ և թիւրքերու և քիւրտերու շղթան պատռելով՝ ժողովուրդի հետ միասին կանցնին Արտոս լեռը, սակայն այդ միջոցին կը սպաննուի Տ[էր] Յովհաննէսեան Մարկոսը: Առանց վհատելու կը շարունակեն դիմադրել, սակայն, թշնամին, պարտուած կը թողու այդ լեռը, որտեղ ապաստանեցին Քերծ և Սպիտակ [վանք] գիւղի ժողովուրդը՝ իրենց մի բուռ վառվռուն երիտասարդներ[ով], և որոնք զէնքի ու ինքնապաշտպանութեան դիմեցին...: Աթանանց, Սպիտակ [վանք], Պլըտենց և Քերծ գիւղերու ժողովրդի մնացորդը, որ ապաստաներ էինք Արտոս լեռը, այնտեղ ապրիլ անհնարին լինելով, որոշեցինք իջնել գիւղը, սակայն Արտոս լերան գագաթէն մինչև Քերծ գիւղը խրամատներ շինած էինք և կանոնաւոր կերպով կը հսկէինք: Քերծ գիւղացի Ռազիկ Կէօզալեան, Յովհաննէս և Ներսէս Յովհաննէսեաններ, Մինաս Մանուկեան, Յարութիւն Յովհաննէսեան, Եղիազար Աւետիսեան, Յակոբ Մելիքսէթեան, Յարութիւն Յովսէփեան, Վահան Աբրահամեան, Գասպար Մանուկեան, պլըտենցցի [Տէր] Աբրահամ քահանայ Տ[էր] Աբրահամեան, Գաբրիէլ Գաբրիէլեան, Նշան Սահակեան, աթանանցցի Տ[էր] Յովակիմ և գզլտաշցի Գէորգ Մանուկեանը տասնեակներու բաժնուած էին, այնպէս որ ամէն մէկին պարզ էր ընելիքն ու գործը: 1915 թ. ապրիլի 22-ին Հիւսէյն, Խուրշուդ, կիւնդիւզցի շէյխ Խալդ, Լէզկին իրենց ծառաներով, խուժանով, 3 թնդանօթով Խալիլ բէյի հրամանատարութեամբ կանոնաւոր զօրքի հետ միացած, արշալոյսը դեռ չբացուած, պաշարեցին Քերծ գիւղը և սկսան ռմբակոծել ու խուճապի մատնել ժողովուրդը: Ժողովուրդը սկսաւ փախչիլ դէպի լեռը, թշնամին հետապնդեց, սակայն բոլոր դիրքերէն սկսանք համազարկ, որոնք ապշած ետ դարձան, բայց թնդանօթի և հրացանի գնդակներով սպաննուեցաւ ժողովրդից 21 հոգի, որոնց մէջն էր քերծեցի Տ[էր] Յովհաննէս 80-ամեայ քահանան: 2 օր անհաւասար կռիւ մղեցինք և ժողովրդի հետ միասին ապահով և անվնաս անցանք Փեսանդաշտ և Վան, որտեղ արդէն սկսուած էր ջարդն ու կոտորածը»:

Այլ տեղեկությամբ` 1915 թ. ապրիլի 28-ի առավոտյան «...Ոստանի գայմագամը 200-ի չափ միլլիսներով ...գալիս էր դէպի Քերծ: Ժողովուրդը, որ դեռևս գիւղումն էր, քաշւեց լեռը, 50-ի չափ միլլիսներ հետապնդեցին նրան, բայց հանդիպելով դիրքերը պահող զինւած տղաներին, յետ դարձան: ...Ոստանի գայմագամը մտաւ Քերծ և սկսեց գիւղում եղած հացի պաշարը ամբողջովին դուրս տանել. ժողովուրդը զրկւեց պաշարից, ուստի նոյն այդ օրւա գիշերը բաժանւելով երկու մասի, մի փոքր մասը դիմեց դէպի քաղաք ու Վարագ, իսկ մեծ մասը անցաւ Փեսանդաշտ...»:

Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 207-208: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 201:

Քերծում հաստատված շատախցիների և «ռուսահպատակ» քրդերի միջև վերջին մի մարտ էլ տեղի է ունենում 1916 թ. նոյեմբերի 10-ին. «...անցուդարձի մասին իմանալով Կէօրանդաշտէն կը վերադառնայ և կուգայ միանալու Մեսրոպի խումբին. ամբողջ մէկ օր կատաղի ճակատամարտ մը տեղի կունենայ: Քիւրդերը հետզհետէ կստուարանան, ապա կանոնաւոր ասկեարներ ալ կուգան միանալու քիւրդերուն, որոնք կը սկսին գործ ածել միթրայեօզ: Ազատ տեսնելով, որ երկար դիմանալ չեն կարող, Քերձի ժողովուրդը տեղահան կընէ և իր խումբը կամրացնէ Քերձի շրջակաները...: Յաջորդ օր կռիւը կը վերսկսի. մօտակայ գիւղերու զինուած տղաներն ալ օգնութեան կը փութան, բայց ի զուր, որովհետև թշնամին հազարաւորներով կանոնաւոր համազարկներ տալով կը յառաջանայ: Ազատը կացութեան լրջութիւնը հասկնալով ձիաւորները կը հանէ ամբողջ Հայոց Ձորը, որ ժողովուրդը իսկոյն տեղահան ըլլայ և քաշուի դէպի քաղաքը: Իսկ կռուողները այլևս տոկալ չկրնալով` կը քաշուին Կզլտաշ և Քերձ գիւղերու մէջտեղ եղող Շեղջայ դարեր և կռիւը կը վերսկսեն»: Սակայն փոքրաթիվ լինելու պատճառով «Հայոց Ձորի կռուողները հարկադրուած կըլլան Շղջայ դարն ալ թողնելու և նահանջի ճամբան բռնելու»:

Հուր, Վասպուրականի չորրորդ նահանջը, «Աշխատանք», 1916, N 60, 26 նոյեմբեր, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 201:

Հետագա ամիսներին և ընդհուպ մինչև 1918 թ. գարնան սկզբին տեղի ունեցած վերջին գաղթը քերծեցիներին էլ վիճակվում է վասպուրականցիների գլխով անցածը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 201:

Բնակչություն

Ըստ ավանդության՝ ԺԴ-ԺԵ դարերում գյուղն ունեցել է 700-800 տուն բնակիչ: Քերծաբնակ հայերի մի մասի նախնիները ծագումով Մոկսի և Կորդուքի շրջանից էին. «Այս գիւղիս բնակիչները ըստ մեծի մասի Մոկաց և Կորթուաց և այլևայլ գաւառներէն գաղթած են», իսկ ավելի մանրամասն նշվել է. «Տասը տուն կուգան Բարվարի շրջանի Ոզիմ գյուղից, որ ամենը կատան էին (բուրդ գզող), թաղիկ շինող: Ութ տուն կուգան Շատախի կողմեն, որ բոլորը շալագործ կլինեն, քսանհինգ տուն կուգան Տիգրանակերտի շրջանից...»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 190: Կյուրեղյան Ե., Իմ հուշերի ճանապարհով, Երևան, 2009, էջ 23-24, 44: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 201:

1880-ական թթ. Բարվարի գավառից (թերևս խոսքը դարձյալ Ոզմի մասին է) 11 տուն փախստական հայեր հաստատվում են Քերծում:

Կյուրեղյան Ե., Իմ հուշերի ճանապարհով, Երևան, 2009, էջ 33: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:

1916 թ. հոկտեմբերին, այսինքն` 1915 և 1916 թվականների հուլիսյան կորստաբեր զույգ գաղթերից հետո, քերծաբնակների մեջ այլևս տեղացիներ չէին մնացել (շատախցիներ և գավաշցիներ էին): Սա փաստում է քերծեցիների կրած մարդկային վիթխարի կորուստների մասին, որոնց բեկորները սփռվել էին ամենուր:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:

Հայտնի է, որ Բաքվի N 2 որբանոցում հաստատված քերծեցի 9-ամյա Հովհաննես Հակոբյանը 4 շնչից բաղկացած ընտանիքից միակ ողջ մնացածն էր:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 187-188: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:

1916 թ. օգոստոսին Նոր Բայազետի Լիճք գյուղում բնակվում էր քերծեցի 9 տուն (29 շունչ):

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 188: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:

1919 թ. ամռանը Թիֆլիսի ամերիկյան հայանպաստ հանձնախմբի ցանկում հիշվում են քերծեցիներ Տիգրան Տեր-Կարապետյանի (4 շունչ), Տիլպե Մկրտիչյանի (7 շունչ) ընտանիքները:

«Կոչնակ Հայաստանի», 1919, N 34, էջ 1103: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:

Անվանի մարդիկ

Համիդյան ջարդերի ժամանակ գյուղավագ է հիշվում ռես Խաչատուրը:

Կյուրեղյան Ե., Իմ հուշերի ճանապարհով, Երևան, 2009, էջ 60: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:

1872 թ. որպես գյուղի առավել ազդեցիկ անձեր հիշվում են «Քըռձ կուղացիք.– իռէս Սարկիս մ. Կարպըեան, իռէս Սարկիս Յարութեան, Կուլան Սարկիսեան, Ազիզ Բաղդօեան, Ակոբ Կազեան, Վարդ{տ}ան Ավիտեան, Արթեն տէր Ակօբեան, Մըխօ Օխանեան, Օվան Յօնանեան, Կարապետ Խլօեան»:

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք ԺԳ, Թիֆլիս, 1915, էջ 271: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:

Արշակ. 1900-ական թթ. հիշվում է քերծեցի հետախույզ Արշակը:

Մալխաս, Զարթօնք, հ. Դ, Պոստոն, 1933, էջ 133: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:

Կարապետ. 1895 թ. ամռանն առաջնորդել է Խանասորա Վարդանի խմբին դեպի Շատախ: Սպանվել է Համիդյան ջարդերի ժամանակ:

Խանասորա Վարդան, Երևան, 1992, էջ 50, 97: «Վասպուրական» ժողովածու, էջ 343-344: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:

Հովհաննես Բաղդասարյան (մականունը` Քերծո). «Ծնած է Վանի վիլայէթի Հայոց Ձորի Քերծ գիւղին մէջ, 1889-ին: Դեռ 1896 թ. Վանի մեծ դեպքերի ժամանակ Օհաննէսը` Քերծօն, իր հասակակիցների հետ միասին արձանագրուեցաւ Հ.Յ.Դ.-ի շարքերը, որպէսզի պաշտպանի իր ընտանիքն ու տունը...: Դաւօյի դաւաճանութեան օրերին, Քերծօն եւս կը մասնակցի պահուած զէնքերն ու զինամթերքը տեղափոխելու ապահով վայրեր հասցնելու գործին: Իր ղեկաւարներու համակրանքը շահելով` նա կը դառնայ անոնց կարեւոր յանձնակատարը...: Երբ սկսւեց 1915 թ. ապրիլեան հերոսամարտը, Քերծօն իր ընկերներու հետ միասին արդէն գաւառներու կռիւներու առաջին դիրքերու վրայ էին...: 1918 թ. երկրորդ անգամ գաղթելով` նա գաղթականներու խմբերու հետ յայտնուեցաւ Իրաք: Որոշ ժամանակ մնալով Իրաքի հարաւ գտնուող գաղթակայանը` կը փոխադրուի Իրաքի հիւսիս, Լեւոն Շաղոյեանի ջանքերով նորակառոյց Հաւրէսք գիւղը: 1939 թ. կը տեղափոխուի Բաղդատ: Կը մահանայ Բասրայ 1941 թ.»:

«Վարագ», 2009, N 56, ապրիլ, էջ 78-79: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:

Ուսուցիչ Տիգրան Տեր-Կարապետյան. «Գերծ գիւղից էր...: Երբ աւարտեց Աղթամարի դպրոցը, իրենց գիւղի ուսուցիչ եղաւ: Երիտասարդ տարիքէն մտած էր Դաշնակցութեան մէջ: Ֆէտայիններու յառաջապահներն էր գիւղէ-գիւղ փոխադրութիւններու ատեն...: Դավոյի դավաճանության ժամանակ քաղաքից փախուստ է տալիս և մնում Արտօս լեռան փեշերի վրա մինչեւ Սահմանադրության հռչակումը»: Ապրիլյան հերոսամարտից հետո վերադառնում է հայրենի գյուղ, իսկ գաղթից հետո անցնում Ռուսաստան, ապա Ֆրեզնո:

Պաջիկեան Ա., Անմոռանալի Տիգրանի յիշատակին, «Վարագ», 1960, N 28, հունվար, էջ 8-9: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:

Քահանա

Համիդյան ջարդերի ժամանակ քահանա հիշվում է տեր Հովհաննեսը:

Կյուրեղյան Ե., Իմ հուշերի ճանապարհով, Երևան, 2009, էջ 61: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:

Կառուցապատում

Քերծը բաղկացած է եղել երեք թաղամասից` Համփա, Պճեղ և Թվարեք. «Թվարեքում ապրում էին ուրիշ տեղերից եկած բանվորները, որ քաղհան, ծառայություն անելով իրենց համար լավ կապրեին: Համփան էն է, որ բնակիչները երկու փոխգութան ունեն, հազար հատ ոչխար, կով: Պճեղը դրա կեսը` մեկ փոխգութան, եզներ: Կառավարությունն էլ միայն Համփայից էր տուրք հավաքում, այնտեղ հարուստներն էին, էն աշխատողներին ձեռք չէին տա»:

Կյուրեղյան Ե., Իմ հուշերի ճանապարհով, Երևան, 2009, էջ 41-42: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 201:

Տներն էլ իրենց կառուցվածքով կրկնում էին ողջ երկրամասում տարածում գտած լուծումները. «Մեր գյուղի տներ իրար կպած էին, կտուրով կարող էիր հարևանի տուն երթալ, բայց դռներ առանձին էին: Տներ առանձին բակ չունեին, կար մեկ ընդհանուր մեծ հրապարակ»:

Կյուրեղյան Ե., Իմ հուշերի ճանապարհով, Երևան, 2009, էջ 44: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 201:

Տնտեսություն

Մինչև Մեծ եղեռնը գյուղաբնակ հայերն ունեին 281 խոշոր և փոքր եղջերավոր անասուն (1840-ը` ոչխար) և 2300 չափ ցորեն, գարի և այլն:

Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 71: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 148: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Գերծ, Քերց, Քըռձ անվանաձևերով: Ըստ ավանդության` Քերծ է անվանվել ի պատիվ Մոկս գավառում գտնվող համանուն այն գյուղի, որտեղից փոխադրվել էին գյուղի բնակիչների նախնիները:

Կյուրեղյան Ե., Իմ հուշերի ճանապարհով, Երևան, 2009, էջ 24 (Մոկաց Քերծ գյուղի մասին տվյալներ չունենք): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 199:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Աբալը (Abalı):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 199:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2014 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Գերծ
Քերց
Քըռձ
Աբալը

ԺԹ-Ի դարերի ընթացքում գյուղի վիճակագրության վերաբերյալ տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Տուն	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1855	47	280						Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:
1860-ական	50							Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1870, էջ 37: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:
1873	40							Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:
1879	80							Պօղոսեան Ե., Պատմութիւն Հայ մշակութային ընկերութիւններու, հ. Բ, Վիեննա, 1963, էջ 37: Տե՛ս նաև «Հայրենիք», 1879, N 522: «Մասիս», 1879, N 2320: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:
1883	60							Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 189: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:
1895	80							Աղթամարայ հանգուցեալ Խաչատուր կաթուղիկոսի վերջին թուղթն եւ տեղեկագիրը, «Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:
1897	72		2		74			Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 262: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:
1909	97		11		108	591	Շիրինի կազմած վիճակագրության համաձայն՝ գյուղն ունեցել է 85 տուն (491 շունչ` 246 ար., 245 իգ.) հայ և 8 տուն քուրդ բնակիչ (Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47):	«Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:
1914	104	637	12	52	116	753		Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93: Տե՛ս նաև Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18 (տրված է միայն հայերի վիճակագրությունը): «Սիոն», 1967, N 5-6, էջ 228 (միայն հայ տների քանակն է): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:
1915 Մ. ե. ն	135	850					Մ. ե. ն = Մեծ եղեռնի նախօրե: Մեկ այլ վկայության համաձայն` Մեծ եղեռնի նախօրեին գյուղն ուներ 95 հայ և 10 տուն քուրդ բնակիչ (Կյուրեղյան Ե., Իմ հուշերի ճանապարհով, Երևան, 2009, էջ 24):	Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 71: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 148: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202:
1916 հոկտ. 10		216					Ի դեպ, 216 բնակչից 16-ը բնիկներ էին, 200-ը` շատախցիներ և գյավաշցիներ: Նույն թվականի հոկտեմբերի 15-ի դրությամբ Քերծում բնակվում էր 210 անձ` 80 տղամարդ (9-ը` անաշխատունակ), 49 կին և 81 երեխա («Աշխատանք», 1917, N 72, 14 յունուար, էջ 3):	«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 202: