ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Իվլիտա 3 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ախալցխա (Շրջան) / Իվլիտա (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալցխայից 2 կմ արևմուտք` Փոցխով գետի ձախ ափին, ծովի մակերևույթից 990-1010 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 195:

Պատմություն
19 դ․

ԺԹ դարում Իվլիտան անընդհատ հայտնվել է ռուս-թուրքական պատերազմների թատերաբեմում և հակամարտող կողմերի համար ունեցել ռազմավարական կարևոր նշանակություն:

1810 թ. հիշվում է “...дер. Ивлиту, которая служит форштатом городу, будучи отделена от города одною каменною горою, называемой кая-паша” (“Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том 4, Тифлис, 1870, էջ 808). Իսկ 1853 թ. նոյեմբերի 4-ի դեպքերի առթիվ Իվլիտան հիշվում է Կարապետ արքեպիսկոպոսի` Ախալցխայից գրած նամակում. «...յ30-ն ամսոյն յ12-րդ ժամու թշնամիք մեր որոց հեծելազօրաց թիւ հասանէր ցհինգ հազար ըստ հաւաստեաց թող որք հետիոտս էին ընդ նոսա կանոնաւոր և անկանոն զինուորք յարձակեցան ի վերայ Միլիցիայի մերոյ որք էին թուով ութն հարիւր ըստ վաղեմի կարգադրութեան նորին գերազանցութեան յետ բաւական դիմամրցութեանց, յորում անկելոց թիւ յոյժ սակաւ ի մեր կողմ և ի մեր կողմ և ի թշնամեաց թուով իբր 300, կնեազ Քոպուզովն առաջնորդեաց նոցա զոյգ ընդ դիմամրցութեանց խաղալ յետս ի մեր կողմ զորս հասոյց ընդդէմ ամրոցին Ախլցխայ ի դաշտն Իվլիտայ և ի լեռնակողմն Սիվրիքիլենց ուր և անկաւ քաջութեամբ կնեազ Փալաւանտովն...» (ԴՀՊ, ԺԳ, էջ 20) կամ «...յայնժամ հետևակ զօրքն դիմամրցեցան ի կողմանէ դաշտին յիշեալ Իվլիտայի գեղջ և ի կողմն քարաժայռին որ անկանի յարևմտեան կողմ ամրոցին մերոյ ուր է հին դղեակն, թնդանօթք և զօրականք մեր ի միջի վեց ժամուց ոչ միայն կոտորեցին զբազմութիւն նոցա և դիմամրցեցան այլև ջարդեցին և զմի ի թնդանօթանց նոցին. յ3-րդ ժամու դադարեցաւ պատերազմ...» (Դիւան Հայոց Պատմութեան, գիրք ԺԳ, Թիֆլիս, 1915, էջ 20): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 195:

Բնակչություն

Իվլիտայում հայ բնակչության սկզբնավորման ժամանակի վերաբերյալ գրավոր վկայություններ հայտնի չեն, սակայն թե՛ գյուղամիջի ծխական եկեղեցու շինարարական արձանագրությունը և թե՛ ԺԷ դարում կատարված եկեղեցու նորոգության ժամանակ ակնհայտորեն առաքելադավան հայոց գերեզմանոցից հանված և եկեղեցու որմերում ագուցված ԺԶ-ԺԷ դարերին բնորոշ մի քանի տապանաքարերը փաստում են տեղում առաքելադավան հայ բնակչության առկայությունն առնվազն մինչև ԺԷ դարի վերջերը:

Գեղարվեստական համանման լուծումներ ունեն, օրինակ, Ախալցխայի Ռաբաթ թաղամասի հայոց գերեզմանոցում պահպանված տապանաքարերը (մեկը` 1681 թ.): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 195:

18 դ․

ԺԸ դարի վերջերին Իվլիտան հիշվում է որպես զուտ հայաբնակ գյուղ:

Ինճիճեան Ղ., Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, Վենետիկ, 1806, էջ 123: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 196:

ԺԸ դարում հիշվում են իվլիտացի հայ կաթողիկե Մուրադխանյան, Խուցյան և Բարիլուսյան ընտանիքները: Առաջին երկուսը վկայված են Իվլիտայում ձեռագրերի ստեղծման առնչությամբ, իսկ վերջինը` թռուցիկ հիշատակագրում. «Ի թուին Քրիստոսի 1767 եւ յուլիսի 21-ին մկրտեցի իւլիտացի Բարիլուսենց Բաղդոյի զուստր Պետրոսը. կնքահայր բառբար Գեւորն էր»:

Յակոբեան Պ., Հրաւէր ողջմտութեան, Ս. Էջմիածին, 1993, էջ 92: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 196:

Քահանա
1914 — 1915 թթ․

1914-1915 թվականներին Իվլիտայում քահանայագործել է Թովմա Չիլինգարյանը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 316, ց. 1, գ. 30, թ. 61; գ. 34, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 197:

Ձեռագրեր

Ամենայն հավանականությամբ` Իվլիտայում է ստեղծվել ԺԸ դարով թվագրվող Հայ-վրացերեն բառարանը, որի հիշատակարանում նշված է. «Այս բառարանս Իւլիտացի Մուրադխան տիրացու Ակօբին է»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Ցուցակ հայերեն ձեռագրաց Վրաստանի կենտրոնական պատմական արխիվի, «Բանբեր Մատենադարանի», հ. 4, Երևան, 1958, էջ 406: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 197:

Նույն դարաշրջանին է (ԺԸ) վերագրվում նաև ձեռագիր Գանձարանը, որի հիշատակագրությունների վրացերենով (թարգմ. «Տեր Հովսեփ Խուցիևից նվիրաբերված է Իվլիտայի սուրբ Խաչ եկեղեցուն») և հայերենով («Կազմեցաւ յինէն Յովսեփայ Խուցեանն») փոխանցված տեղեկությունները թույլ են տալիս ենթադրել, որ այս ձեռագիրը ևս ստեղծված պետք է լինի նույն գյուղում:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Ցուցակ հայերեն ձեռագրաց Վրաստանի կենտրոնական պատմական արխիվի, «Բանբեր Մատենադարանի», հ. 4, Երևան, 1958, էջ 407: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 197:

Բնակչության թվաքանակն արտացոլող տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1824	36			240		Յակոբեան Պ., Հրաւէր ողջմտութեան, Ս. Էջմիածին, 1993, էջ 82: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 196:
1847	3					Rapports (II) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie executé (en 1847-1848) par M. Brosset, livre 2, St-Pb., 1850, էջ 143: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 196:
1884				272		«Արձագանք», 1885, N 26, էջ 368: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 196:
1915				425		Օրացոյց եւ պատկեր տօնից, Թիֆլիզ, 1915, էջ 78: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 196:
1916	41	93	93	186		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 316, ց. 1, գ. 65, թ. 31: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 196: