ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Կախեթ 5 դ․ 311 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Կախեթ (Մարզ)

Տեղադրություն

Կախեթը Վրաստանի կարևոր ու պատմական մարզերից է: Զբաղեցնում է Իոր և Ալազան գետերի (Կուր գետի ձախակողմյան խոշոր վտակներն են) ավազանը: Հյուսիսից և հյուսիս-արևելքից երկրամասի սահմանն է Մեծ Կովկասի ջրբաժան գիծը, հարավից՝ Կուր գետը, իսկ արևմուտքից՝ Քարթլիի լեռնաշղթան: Տարածքը, ներառյալ Հերեթն ու Կամբեճանը, որոնք Կախեթին օրգանապես կապված շրջաններ են, կազմում է մոտավորապես 17,000 կմ2: Սակայն ներկայիս Վրաստանի Հանրապետության կազմում ընդգրկված է հին Կախեթի միայն մոտ 12,000 կմ2 տարածքը: Մնացածը՝ ներկայիս Բելոկանի, Զաքաթալայի և Կախի շրջաններն ամբողջությամբ, նաև՝ Ղազախի, Թոուզի, Շամխորի և Խանլարի անդրկուրյան հատվածները (հարավային Կամբեճանը), գտնվում են Ադրբեջանի Հանրապետության կազմում:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 7:

19 դ․

Ի դեպ, օրինակ, ԺԹ դարի վերջերին Կախեթը ներառում էր անհամեմատ ավելի սահմանափակ տարածություն, քանի որ չէր ընդգրկում նրան հարակից պատմական մարզերը. «Կախէթ անունով յայտնի երկիրը Վրաստանում բռնում է 2.100 քառակուսի վերստ տարածութիւն, այն է Թելաւի ամբողջ գաւառը և Սղնախի ու Թիոնէթի գաւառների փոքր մասերը»:

«Մուրճ», 1896, № 12, էջ 1648:

Պատմություն
5 — 7 դդ․

Կախեթի հարավային մասում գտնվող Կամբեճան գավառը պատմական Հայաստանին սահմանակից էր հյուսիսարևելյան կողմից և հնուց ենթարկվում էր Մեծ Հայքի այդ կողմերի նախարարներին: Այս իմաստով Հայաստանը, ի թիվս Վրաստանի շատ գավառների, սահմանակից էր նաև Կախեթին: Մարզպանության շրջանում (Ե–Է դդ.) Կամբեճանը նախ եղել է Առանշահիկ Վաչագան Բարեպաշտի ստեղծած թագավորության, ապա՝ Գարդմանքի տեր Միհրանյանների իշխանության կազմում: Արաբական տիրապետության ժամանակաշրջանում (Ը–Թ դդ.) Կամբեճանը շարունակել է միացած մնալ Արցախ-Ուտիքի հայ նախարարների տիրույթներին: 787 թ. Կամբեճանը միացել է Կախեթի քորեպիսկոպոսությանը (իշխանություն), որից էլ Թ դարի 2-րդ կեսին այն ետ գրավեցին Առանշահիկները Գրիգոր-Համամ Բարեպաշտի օրոք: Կախեթի այս ընդարձակ գավառը հայ նախարարների տիրապետության ներքո մնաց մինչև Ի դարի սկզբները:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 7:

787 թ․

787 թ. Ծանարական հարստության ներկայացուցիչ Գրիգոլը (787-827) հիմք դրեց Կախեթի իշխանությանը (քորեպիսկոպոսություն): Նրա օրոք Կախեթի կազմում էր գտնվում նաև Գարդաբան գավառը (այժմ՝ համանուն քաղաք և շրջան Թբիլիսիից հարավ-արևելք): Գրիգոլ քորեպիսկոպոսի մահից հետո Կախեթի իշխանության գլուխ են անցնում գարդաբանցի Դոնաուրի տոհմի ներկայացուցիչները: Դոնաուրի հարստության իրար հաջորդած ներկայացուցիչներ Քվաբուլի որդի Դաչին (Վաչե, 827-839), Սամուել Դոնաուրին (839-861), Գաբրիել Դոնաուրին (861-881) կարողացան ամրապնդել Կախեթի իշխանության դիրքերը և իրենց տիրապետության սահմաններն արևմուտքում հասցնել մինչև Քսանի գետի հովիտը: Այնուհետև իշխանության գլուխ կանգնեց Փադլա քորեպիսկոպոսը (881-893): Նա Կախեթի մայրաքաղաք դարձրեց Բոչորման: Նրա հաջորդներն էին Կյուրիկե Ա-ն (893-918) և Փադլա Բ-ն (918-929): Վերջինս Արևմանելի հարստության ներկայացուցիչ էր: Այս շրջանում Կախեթի հայաբնակ Կամբեճան գավառը ենթարկվեց վրաց հոգևոր ու քաղաքական ազդեցությանը: Քաղկեդոնականության տարածման հետևանքով Կամբեճանի հայերը մտան վրաց եկեղեցու ազդեցության ոլորտը, իսկ հետագայում մեծ մասամբ վրացացան. «918 թ. ...Դինար թագուհին Հերեթն հերձվածքից ուղղափառ դավանության դարձրեց»: Փաստորեն, 918 թ. սկսած Կախեթի հարավային փոքր մասը կամ պատմական Հայաստանի Կամբեճան գավառի հայ բնակչությունը կրոնափոխության հետևանքով ժամանակի ընթացքում ձուլվեց դավանակից վրացիներին:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 67: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 7-8:

957 թ․

Կյուրիկե Բ-ի (929-976) օրոք Կախեթը ժամանակավորապես նվաճեցին աբխազ թագավորները: 957 թ. աբխազ Լևոն թագավորի և Կյուրիկե Բ-ի միջև կնքվեց հաշտության պայմանագիր, որով Կախեթն ընկավ կախյալ դրության մեջ:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 8:

976 թ․

Կախեթի քորեպիսկոպոսության վերջին ներկայացուցիչը Դավիթն էր (976-1010): Նա կարողացավ բավական հզորանալ և պատերազմ ծավալել Քարթլիի թագավոր Բագրատ Գ-ի (975-1014) դեմ տարածաշրջանում առաջնության հասնելու նպատակով:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 8:

1010 թ․

Մեծն Կյուրիկե Գ-ի (1010-1038/1039) անվան հետ է կապված Կախեթի իշխանությունը թագավորության վերածելու փաստը: Իրեն թագավոր հռչակելով՝ 1014 թ. Թելավը դարձրեց մայրաքաղաք: Կենտրոնացված (միացյալ) թագավորություն ստեղծելու նպատակով Քարթլիի թագավոր Բագրատ Գ-ն շարունակեց պատերազմել Կյուրիկե Գ-ի դեմ և 1010-1011 թթ. գրավեց Կախեթի գրեթե բոլոր բերդերը, իսկ Կյուրիկեին էլ գերեց ու բանտարկեց Բոչորմայի բերդում: Շուտով Կախեթի վրա է հարձակվում Գանձակում հզորացած Փադլուն ամիրան (985-1031): Բագրատ Գ-ն, որը, փաստորեն, Կախեթը միացրել էր իր երկրին, համաձայնության գալով հայոց Գագիկ Բագրատունի թագավորի հետ, համատեղ ուժերով կարողացավ պարտության մատնել Փադլունին և ապահովել Կախեթի սահմանների անվտանգությունը: Արու զավակ չթողնելով 1038 կամ 1039 թ.՝ Կյուրիկե Գ-ն մահանում է: Կախեթում գահակալ է դառնում Կյուրիկեի քրոջ որդին՝ Գագիկը (1038/1039-1058), որը հայոց Բագրատունիների Կյուրիկյան ճյուղի Դավիթ թագավորի որդին էր. «1039 թ. Կվիրիկե Կախեթի թագավորը զավակ չունենալով՝ որդեգրել էր իր քեռորդուն՝ Սամշվիլդեի Հայոց Դավիթ թագավորի որդի Գագիկին և Կվիրիկե թագավորի մահից հետո այս Գագիկը Կախեթի թագավոր նստեց»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 67-68:

1058 թ․

Կախեթի Գագիկ թագավորից սկսած՝ հիմք դըրվեց Կախեթի հայ թագավորների հարստությանը («...թագաւորն Կախեթոյ՝ Գագիկ, որդին Հայոց արքայի»): Գագիկին հաջորդեց Աղսարթանը (1058-1084): Սրանց օրոք Կախեթի թագավորության սահմանները հարավարևելյան ուղղությամբ մեծապես ընդարձակվեցին ու հասան մինչև Շամախի:

Կախեթի հայազն թագավորների մասին համառոտ տե՛ս նաև՝ Մովսէսեան Հ. Ղ., Կախեթի մէջ հայազգի թագաւորներ Կիւրիկեան տնէն.– «Հանդէս Ամսօրեայ», 1922, էջ 643-645: «Համառօտ Պատմութիւն Վրաց ընծայեալ Ջուանշէրի պատմչի», Վենետիկ, 1884, էջ 112:

1084 թ․

Կյուրիկե Դ-ի (1084-1102) գահակալության վերջին տարիներին պատերազմական գործողություններ էին ծավալվել Կախեթն իբրև առանձին թագավորություն պահպանելու համար: Թագավորության վերջին գահակալ Աղսարթան Բ-ի (1102-1103) օրոք ըստ էության Կախեթն արդեն միավորվել էր միացյալ վրացական թագավորությանը: Վրաց միացյալ թագավորության հիմնադիր Դավիթ Շինարարի (1089-1125) ջանքերն այս ուղղությամբ հաջողությամբ պսակվեցին 1103/1104 թ.:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 8:

1038 — 1104 թթ․

Այդպիսով Կախեթում վերացավ Կյուրիկյան հայ Բագրատունիների թագավորական հարստությունը, որը տևեց 1038-ից մինչև 1103/1104 թվականը:

Мкртумян Г. Г., Грузинское феодальное княжество Кахети в VIII-XI вв. и его взаимоотношения с Арменией, Ереван, 1983, с. 109-147.

1468 թ․

Կախեթ-Հերեթը, շուրջ երեքուկես դար մնալով Վրաստանի կենտրոնացված պետության կազմում, ֆեոդալական մասնատվածության ժամանակաշըրջանում (1468 թ.) կրկին առանձնացավ որպես ինքնուրույն թագավորություն՝ Գրեմ մայրաքաղաքով:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 8:

Ամենայն հավանականությամբ, հայ գահակալների թագավորության տարիներին Կախեթում ավելացել էր հայ ազգաբնակչության թիվը: Դրան կարող էր նպաստած լինել նաև թուրք-սելջուկների կողմից Հայաստանի ավերումը: Անկասկած, մոնղոլ-թաթարական արշավանքներին ևս հաջորդել էին Վրաստանում ապաստանած հայերի նորանոր խմբեր:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 8:

Վրաստանում հայերի հաստատվելը հովանավորել են նաև վրաց թագավորները: Երևույթն ակնառու է թե՛ միջնադարում (օրինակ՝ Դավիթ Շինարարի օրոք) և թե՛ ուշ միջնադարում (օրինակ՝ Հերակլ Բ-ի օրոք): Հատկանշական է, որ Վրաստանի իշխողներն իրենց երկիրն ու հատկապես քաղաքները ծաղկեցնելու նպատակով բյուզանդացիների և պարսիկների նման ջանք չէին խնայում Վրաստանը հայերով բնակեցնելու համար:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 8:

14 — 16 դդ․

Այդպես կամաց-կամաց ստվարանալով՝ ԺԴ-ԺԶ դարերում Կախեթում, մասնավորապես մայրաքաղաք Գրեմում, կազմավորվել էր բազմամարդ ու աշխույժ հայ համայնք: Մայրաքաղաքում հայերը կառուցել էին մի շարք եկեղեցիներ ու զանազան շինություններ: Հնավայրերում պահպանված հայերեն արձանագրությունները վկայում են, որ Կախեթի հայերը մինչև ԺԶ–ԺԸ դդ., բնակվելով վրացական միջավայրում, կարողացել են անաղարտ պահել ազգային նկարագիրը, որը նախ և առաջ դրսևորվում է մայրենի լեզվի իմացությամբ ու գործածությամբ:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 8-9:

16 դ․

ԺԶ դարի վերջերից Թուրքիայի և Իրանի նվաճողական քաղաքականության պայմաններում Կախեթի տիրակալները կողմնորոշվեցին դեպի ռուսները: 1587 թ.՝ երկարատև բանակցություններից հետո, օգնության ակնկալությամբ Կախեթի Ալեքսանդր Բ թագավորը ռուսաց գահին հավատարմության երդում տվեց: Պարսից Շահ-Աբաս արքան իրար հաջորդած (1614 և 1617 թթ.) արշավանքների ընթացքում ամայացրեց երկրամասը. «...Շահ-Աբասն քակեաց և աւերեաց երկիրն Կախեթու, և Թամրազ որդի թագաւորին Աղեքսանդրի տարաւ ընդ իւր ի Պարս...»: Սպանվեց 80 հազար մարդ, գերեվարվեց՝ 30 հազարը: Համաձայն ռազմագետ-պատմաբան Վ. Պոտտոյի՝ «1617 թ. Շահ-Աբասի զորքերը մտան Կախեթ ամեն ինչ ողողելով արյամբ, քաղաքները մոխրացնելով, վանքերը թալանելով, սրբապատկերներն ու խաչերը կոտրատելով և սուրբ զարդերը վերածելով հարեմի զարդարանքների: Քրիստոնյաները պաշտպանվելու փոխարեն հավաքվել էին եկեղեցիներում՝ աղոթում էին՝ պատրաստվելով մահվան, և եկեղեցիների հետ հազարներով հրո ճարակ եղան: Իրենց հերթին լեզգիները շահի պահանջով սպանում կամ գերում էին նրանց, ովքեր փախել էին իրենց լեռները...»: Հասկանալի է, որ առաջին հերթին առավելագույնս տուժել էր մայրաքաղաք Գրեմը. հայտնի է, որ 1617 թ. արշավանքից հետո դադարել էր իբրև բնակավայր գոյություն ունենալ: Կախեթին բաժին հասած այդ ողբերգությունը տեղի ունեցավ Ալեքսանդր Բ-ին հաջորդած Թեյմուրազ Ա-ի (1605-1634) օրոք:

«Զաքարեայ Սարկաւագի Պատմագրութիւն», հ. Բ, Վաղարշապատ, 1870, էջ 94: Мурадян П. М., Армянская эпиграфика Грузии. Картли и Кахети, Ереван, 1985, с. 156. Потто В., Кавказская война в отдельных очерках, эпизодах, легендах и биографиях, т. 1, вып. 2, СПБ., 1885, с. 253 (բնագրում՝ “В 1617 году войска Шах-Аббаса вступили в Кахетию, все заливая кровью, обращая в пепел города, грабя монастыри, разбивая иконы и кресты и обращая священныя украшения на туалеты своего гарема. Христиане вместо защиты собирались в церкви, каялись и молились, готовясь к смерти, и вместе с церквами были сожигаемы тысячами. Лезгинцы своей стороны, по требованию шаха убивали и пленели тех, кто бежал к ним в горы...” ). Ավելի հանգամանորեն տե՛ս Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, աշխատասիրությամբ Լ. Ա. Խանլարյանի, Երևան, 1990, էջ 126-137: «Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարի հիշատակարաններ», հ. Ա, Երևան, 1974, էջ 757:

1664 — 1675 թթ․

Քարթլիի գահաժառանգ Արչիլը, նույն ինքը՝ Շահ-Նազար խանը (1664-1675), Իրանի ուժեղացող ճնշման հետևանքով Կախեթի գահը հարկադրված զիջեց նրա դրածոներին:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 9:

18 դ․

ԺԸ դ. երկրամասում ոչ պակաս փոթորկալից իրադարձություններ տեղի ունեցան: Պարսից Հյուսեին շահը 1703 թ. գահազրկեց Կախեթի Հերակլ Ա թագավորին և երկրի կառավարիչ նշանակեց վերջինիս որդուն՝ Դավթին (1703-1722): Մահմեդականները նրան կոչում էին Իմամ-Կուլի-խան. «Կախէթու խանութիւնն տվին Վալի տղին»:

«Մանր ժամանակագրություններ», հ. Ա, Երևան, 1951, էջ 290, ծան. 11:

1723 թ․

1723-1735 թթ. օսմանյան թուրքերը Կախեթում հաստատեցին իրենց տիրապետությունը, բայց հետո՝ 1735-1744 թթ., պարսկական տիրապետությունը վերականգնվեց: 1744 թ. Կախեթում գահ բարձրացավ Հերակլ Բ-ն: 1762-ից մինչև իր մահը՝ 1798 թ., նա թագավորեց նաև Քարթլիի տարածքում:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 9:

18 դ․

ԺԸ դարում անպակաս չէին նաև Կովկասի լեռնականների արշավանքները Կախեթ: Որպես կանոն՝ դրանք ուղեկցվում էին թալանով ու գերեվարությամբ: Առանձնապես ծանր հետևանքներով ավարտվեց 1734 թ. արշավանքը: Ի դեպ, լեզգիներն իրենց կողոպտչական արշավանքները շարունակում էին նաև երկրամասում ռուսական տիրապետության հաստատումից մի քանի տասնամյակ անց էլ:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 172: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 9:

1783 թ․

1783 թ. Քարթլ-Կախեթի միացյալ թագավորությունն անցավ Ռուսաստանի հովանավորության ներքո: Հերակլ Բ-ի որդի Գիորգի ԺԲ-ի (1798-1800) մահից հետո 1801 թ. Կախեթը միացավ Ռուսաստանին: Ռուսական իշխանությունները երկրամասը վարչական վերաձևման ենթարկեցին. կազմավորվեցին, այսպես կոչված, Թելավի ու Սղնախի ուեզդները (գավառներ):

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 9:

Աշխարհագրական միջավայր

Խորհրդային կարգերի հաստատմամբ պատմական Կախեթի արևելյան մասը, մասնավորապես Բելոկան-Զաքաթալա-Կախ հատվածը կամայաբար կցվեց Ադրբեջանի Հանրապետությանը: Խորհրդային Վրաստանի տարածքում մնացած Կախեթի հիմնական մասում վարչատարածքային բաժանումով ստեղծվեց 8 շրջաններ:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 17:

Բնակչություն
18 դ․

ԺԸ դարում և հատկապես դարի 2-րդ կեսին Կախեթում բնակություն են հաստատում հայ գաղթականության նոր զանգվածներ: Օգտվելով մեզ անհայտ մի աղբյուրից՝ «Մշակ» թերթի թղթակիցը այդ առթիվ գրում է. «...1745 թւականին հայերը սարսափելի աղքատութեան մէջ հաստատվեցան Թելաւի և Սղնախի մէջ...»: Նրանք Արցախի ու Շաքի-Շիրվան գավառների բնիկ բնակիչներն էին: Հատկապես մեծաթիվ էին Հյուսիսային Արցախի հայկական հնամենի բնակավայրերը լքած գյուղացիները: Առաջվա պես վրաց թագավորները (տվյալ դեպքում՝ Հերակլ Բ-ն) հովանավորում և հողամասեր էին հատկացնում հայերին:

«Մշակ», 01.03.1888, N 25: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 9-10:

1770 թ․

1770 թ. ապրիլի 5-ի մարդահամարի տվյալների համաձայն Կախեթում բնակվում էին 450 ծուխ հայեր, 7000 ծուխ վրացիներ և 1000 ծուխ մահմեդականներ:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 157:

Հոգևոր վարչության տեսանկյունից Թելավ ու Սղնախ գավառների հայ ծխականները ենթակա էին Վրաստանի և Իմերեթի հայոց կոնսիստորիային: Վերջինս իր թեմական առաջնորդներից ամեն տարի ստանում էր բազմատեսակ հաշվետվություններ թեմերի հոգևոր գործերի վերաբերյալ: Դրանք հարուստ տեղեկություններ էին պարունակում ծխերի ու շնչերի թվի, եկեղեցիների վիճակի, դրանց ու քահանաների քանակի, դպրոցների և այլնի մասին:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 10:

19 դ․

Առկա նյութերից հետևում է, որ ԺԹ դարի սկըզբներին Կախեթի շուրջ 300 վրացաբնակ գյուղերից համարյա յուրաքանչյուր երրորդում բնակվում էին նաև հայեր: Հարկ է նշել, որ դրանցից և ոչ մեկը զուտ հայաբնակ չէր: Կային բնակավայրեր, որտեղ հայերը կազմում էին բնակչության կեսից ավելին (Թելավ ու Սղնախ քաղաքները, Վելիսցիխե, Ուրիաթուբան, Մատան, Քիսթաուր գյուղերը), սակայն, հիմնականում, գյուղերում հայերը փոքր, երբեմն աննշան թիվ էին կազմում:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 10:

19 դ․

ԺԹ դարի վերջին Կախեթն ուներ 155.000 բնակիչ (65.000-ը` Թելավի գավառում, 90.000-ը՝ Սղնախի): Դրանց հիմնական մասը, այն է՝ 124.000-ը վրացիներ էին, մոտ 6.000-ը շիա և սյունի մահմեդականներ էին, կային քիչ թվով ռուսներ, գերմանացիներ և հրեաներ, իսկ հայերը շուրջ 20.000 էին. «Հայերն այստեղ ընդամենը 20 հազար են, և նրանք գըլխավորապես բնակվում են Թելավ և Սղնախ քաղաքներում, որտեղ և կազմում են բնակչության մեծամասնությունը: Նրանք բնակվում են նաև որոշ խոշոր գյուղերում, ինչպես օրինակ Ուրիաթուբան (Թելավի գավառ) և Վելիսցիխե (Սղնախի գավառ): Ուրիշ գյուղերում նրանց կարելի է հանդիպել ծայր աստիճան փոքրաթիվ: Քաղաքներում նրանք զբաղվում են արհեստով և առևտրով, իսկ գյուղերում, ինչպես գյուղացիներն առհասարակ, հողագործությամբ և գինեգործությամբ...»:

Кахетия: приложение к справочной книге старожила.– ”Кавказ”, Тифлис, 1891, № 3, с. 11.

1820 թ․

Վիճակագրական աղբյուրներից երևում է, որ եթե 1820-ական թվականներից 70-ական թվականների վերջերը կախեթաբնակ հայերի թիվը շարունակաբար աճել է, ապա մինչև 1910-ական թվականները՝ անընդհատ նվազել (ծխերի թիվն աճել է, շնչերինը՝ նվազել): Վերջին երևույթը նկատվում է նաև գործող եկեղեցիների ու ծխական քահանաների թվերում: Փոխարենը, սկսած 1860-ական թվականներից մինչև 1910-ական թվականներն անընդմեջ աճել է հայոց ծխական դպրոցների թիվը: Ուշագրավ է, որ նշված ժամանակահատվածներում երկրամասում զգալիորեն նվազել է հայաբնակ գյուղերի թվաքանակը:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 10:

Հայերի հարաբերությունը երկրի հիմնական ազգաբնակչության հետ դարեր շարունակ եղել է բարիդրացիական: Ինչպես Կախեթի վրաց ողջ գյուղացիությունը, այնպես էլ հայերը, այս կամ այն վրացի ազնվականի ճորտն էր: Ֆեոդալական կարգերն ու ճորտատիրությունը Վրաստանում և մասնավորապես Կախեթում, փաստորեն, պահպանվեց մինչև 1860-ական թվականները: Ռուսաստանի հետ միացումը էապես փոխեց իրերի վիճակը: Երկրի բնակչությանը, վերջապես, հնարավորություն ընձեռվեց համահավասար պայմաններում աշխատելու և, որ գլխավորն էր, տնօրինելու սեփական աշխատանքի պտուղները: Սակայն Ռուսաստանի կազմում գտնվելը Կախեթի բնակչությանը ճորտությունից չազատեց: Գյուղացին կամ քաղաքացին ազնվական-կալվածատիրոջը միայն սահմանված գումարը վճարելով կարող էր թոթափել ճորտությունը: Ճիշտ է, հայտնի են դեպքեր, երբ ազգային կարողունակ գործիչներ սեփական նախաձեռնությամբ վճարել և ճորտությունից ազատել են ազգակիցներին (օրինակ, սըղնախեցի Շահվերդյանցը «...ազգասէր նախանձու վառեալ ազատեաց յստրկութենէ զմերազնեաց զքառասուն տունս յիշխանաց վրաց»:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 10:

1881 թ․

Արդ, ովքե՞ր կարողացան ազատվել ճորտությունից: Ահա այստեղ է, որ երևան են գալիս երկրամասի բնակչության այս կամ այն ազգային խմբի որակական հատկանիշներն ու տարբերությունները: Նրանց աշխատասեր ու գործունյա մասը հարստանում էր, վճարում ճորտությունից ազատվելու գինը և շարունակում բարգավաճել, իսկ անգործներն ու անբանները մնում էին ճորտ: Այս երևույթն այնքան ակնառու ու ցայտուն էր, որ իսկույն նկատում էին նաև երկրամաս ոտք դրած օտարազգիները: Նրանցից մեկը՝ գերմանացի հետազոտող Գարլա Սերենան, 1881 թ. գրել է. «...Վրացիք բնաւին հարուստ չեն. գործէ բան չեն հասկընար. յառևտուրս՝ իրենց բնութեան մէջ եղող անզգայութեամբ և անփութութեամբ կը վարուին և ունեցած բերքերէն օգուտ քաղել չեն գիտեր, որոց մեծ մասը Հայոց ձեռքը կանցնի, որ փոխատու են դրամոյ»:

Գարլա Սերենա, Երեք ամիս ի Կախէթ.– «Բազմավէպ», 1883, էջ 43:

1860 թ․

1860-ական թվականներից տարեցտարի ծանրանում էր նաև վրաց ազնվական-իշխանների վիճակը: Ապրուստի միջոցներ հայթայթելու համար վերջիններս ստիպված սկսել էին կամ վաճառել իրենց ունեցվածքը, մասնավորապես՝ կալվածները, կամ դրանք գրավ դնել, կամ էլ տոկոսով գումար խնդրել: Փաստորեն, երեկվա հպարտ ու հարուստ ճորտատերը ճարը կտրած դիմում էր հայ հարուստին, որը ոչ վաղ անցյալում իր ողորմելի ճորտն էր եղել, և դրամ էր խնդրում, իսկ հայը «...խրոխտ իր դրամագիտական առաւելութեամբ, իր բռնադատ յաճախորդին՝ շինական ազնուականին արհամարհոտ ատելութեան վրէժը կը հանէ, որչափ կարելի է ծանրագին վաճառելով նմա իր ծառայութիւնքը...»: Իսկ թե որքան հմուտ և ձեռներեց էին հայերը հատկապես առևտրի ոլորտում, երևում է թեկուզ միայն Ուրիաթուբան գյուղի օրինակով, երբ հայերն այդ ասպարեզից դուրս էին մղել անգամ տեղի հրեաներին. «...տեղը վաճառականութեան յարմար երևելուն համար՝ հայկայ որդիքն եկած են, և իսրայելի որդւոց ինչուան ցյետինն ալ վռնտած են անտի»:

Գարլա Սերենա, Երեք ամիս ի Կախէթ.– «Բազմավէպ», 1883, էջ 43, 151:

1970 թ․

1970-ական թվականների կեսերից հայ-վրաց հարաբերությունները Կախեթում (նաև Քարթլիում և այլուր) սկսել էին սրվել: Հարցն այն է, որ վրացի անվճարունակ ազնվականը պարտքի դիմաց շարունակ կորցնում էր իր կալվածները, իսկ պարտքատեր հայն էլ չէր զլանում ստորացնել իր երբեմնի անողոք ու կեղեքիչ տիրոջը: Գործը հասավ այնտեղ, որ ամենուր «Վրացին կը նկատէ զՀայն իբրև անյագաբար արիւն ծծող...»: Արդեն սովորական էր դատարանի միջոցով խնդիրների լուծումը, քանի որ հայ դրամատերերը չէին կարող հաշտվել փոխ տրված գումարների կորստյան հետ. «...ինչպէս ամեն տեղ՝ կարօտ գեղացւոց ստակ փոխ տուած են, և ըստակնին առած չըլլալուն համար, տեղւոյս խաղաղութեան դատաւորեն իրենց պարտապանաց երկիրները իրենց վրայ դարձուցած են: ...դատարանիս լուծումն մեծապէս շարժած է երկրին կալուածատեարքը, որոնք գրեթէ ամենքն հայկական ցեղին յափշտակիչ համագրաւողաց պարտուց տակ ինկած են...»:

Գարլա Սերենա, Երեք ամիս ի Կախէթ.– «Բազմավէպ», 1883, էջ 43, 150:

1884 թ․

Հարաբերությունների նման անխուսափելի ընթացքը բացասաբար անդրադարձավ երկու ժողովուրդների փոխհարաբերությունների վրա: Դրությունն այն աստիճան էր սրվել, որ, օրինակ, 1884 թ. վրաց իշխանի կողմից մի հայի սպանությունը քիչ էր մնացել, որ վերածվեր հայ-վրացական ընդհարման. «Վերջերս սղնախցի մի հայ կառապանի սպանել էր իշխան Անդրոնիկովը: Սղնախցի հայերը, չգիտես ինչու, դրանում տեսել էին ոտնձգություն բոլոր հայերի կյանքի ու անվտանգության դեմ, և որոշ անմիտներ քաղաքային հրապարակում վրացիներին հրավիրում էին բացահայտ կռվի...»:

Сослани Давид, Путевые заметки.– “Новое обозрение”, 1884, № 113, с. 3.

20 դ․

Ի դարի սկզբներին արդեն տարեցտարի հզորացող հայկական կապիտալը ցավոտ ու վտանգավոր խնդիր էր նկատվել վրաց մտավորականության և հատկապես քաղաքագետների կողմից: Վերջիններս սկսեցին «չարանախանձ ու թունոտ» նյութեր տարածել և հրապարակել՝ դրանով իսկ ակամա փաստելով, որ իրենք արժանավոր ու հարազատ ժառանգորդն էին ճորտերի քրտինքով ճոխացած անբան ազնվականների. «...վրացիների մի ստուար մասը չի ուզում հաշտուել այն անյաղթելի դրութեան հետ, թէ ներկայ ժամանակում տնտեսական խընդիրներում ոյժը պատկանում է այն դասակարգին, որը տնտեսապէս աւելի ընդունակ և աւելի աշխատասէր է»: Ծանր կացության մեջ հայտնված վրաց կալվածատեր-ազնվականությունն ու վերջիններիս շահերի պաշտպան վրաց քաղաքագետներն արդեն հետևյալ հարցերն էին առաջադրել. «Ինչո՞ւ առևտուրը հայերի ձեռքին է, ինչո՞ւ կալուածների ստուար մասը նրանց է պատկանում, ինչո՞ւ վերջապէս քաղաքային խորհրդի անդամները մեծ մասամբ հայեր են: Ահա այս մանկական հարցերից կազմելով մի խոշոր հայկա-վրացական հարց, վրացի ազգայնամոլները բարձրացրել են մի դրօշակ, որի վրայ գրուած է տկար մատներով՝ «Պետք է հայերին հեռացնել ասպարեզից»:

«Լումայ», 1902, էջ 267:

Այո՛, ժամանակները փոխվել էին: Այլևս Դավիթ Շինարարի կամ Հերակլ Բ-ի ժամանակները չէին, երբ առևտրից ու արհեստներից հետադեմ Վրաստանը ծաղկեցնելու նպատակով զանազան արտոնությունների միջոցով հայերը Վրաստան էին փոխադրվում կամ էլ բռնագաղթեցվում էին: Հասել էր պահը, երբ հայերը պիտի վտարվեին Վրաստանից, որովհետև շատ բան տալով այդ երկրին՝ իրենք էլ ձեռքբերումներ ունեին: Ձեռքբերումներ, որոնք Վրաստանի պարագայում զգալի և անհանդուրժելի էին...

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 13:

1917 թ․

Միապետության տապալումով (1917 թ.) և Վրաստանի Հանրապետության հռչակումով (1918 թ., մայիսի 26) երկրի հայ բնակչության առջև բազմաթիվ խնդիրներ ծառացան: Դրանք առավել սուր բնույթ ստացան հայ-վրացական պատերազմի (13-31-ը դեկտեմբերի, 1918 թ.) ընթացքում և դրանից հետո: Կախեթի հայերը, որ հեռու էին գտնվում թե՛ մարտական գործողություններից և թե՛ նրան հարող շրջաններից, զերծ չմնացին դրանից: Ստեղծված կացությունը լիարժեք պատկերցնելու համար տեղին ենք համարում ներկայացնել Գուրջաանի ծխատեր քահանա Հարություն Ազնավուրյանի՝ 1919 թ. փետրվարի 8-ին գրած հետևյալ նամակն ամբողջությամբ. «Ես գալիս եմ Գուրջաանի շրջանից, մինչև օրս հնարաւորութիւն չկար հայերի համար դէպի Թիֆլիս գալու: Պէտք է ասել, որ դեռ նոյնիսկ հայ վրացական պատերազմից առաջ էլ սոսկալի վատ վերաբերմունք ունէին մեզ շրջապատող բոլոր վրացիները: Ինձ ուղարկել էր այնտեղ հոգևոր իշխանութիւնը հովուելու այնտեղի հայ համայնքին, բայց իմ այնտեղ երևալս բաւական էր, որ մի ընդհանուր թշնամանք արտայայտւեր դէպի ինձ: Վատ էին վերաբերւում ոչ թէ միայն տեղական ադմինիստրացիան, այլև բոլոր խաւերն ու դասակարգերը առանց բացառութեան՝ գիւղացի, քաղաքացի, տղամարդ, կին, թէ նոյնիսկ երեխաներ: Մի հմուտ ձեռք լարել էր այդ բոլորին հայերի դէմ: Ինձ շարունակ յանդիմանանքներ էին տալիս, թէ ինչո՞ւ եմ եկել այստեղ, ի՞նչ գործ ունեմ և երբ ես նրանց ասում էի, որ ինձ ուղարկել է հոգևոր իշխանութիւնը հովուելու հայ համայնքին՝ ինձ պատասխանում էին. – այստեղ հայ համայնք չկայ: Նրանք շարունակ հայհոյում էին հայերին ու յայտնում, որ հայերը պէտք է հեռանան այստեղից, նրանք այստեղ ոչ մի հարստութիւն ու կալուածք չպէտք է ունենան: Երբ որ պատերազմական գործողութիւններ սկսւեցին՝ բառիս ամենաիսկական մտքով կացութիւնը անտանելի դարձաւ: Ինձ հասցրած անպատւութիւնների համար ես մի անգամ դիմեցի տեղական կոմիսարին. ոչ մի ուշադրութեան չարժանացան իմ գանգատս ու նրանից յետոյ այլևս ինքնըստինքեան աւելորդ դարձաւ որևէ իշխանութեան դիմելը, որոնք նոյնիսկ քաջալերում էին մեղաւորներին իրենց անտարբերությամբ (?): Մի անգամ ինձ կանչեցին հիւանդ Մարիամ Հարութիւնեանին հաղորդելու, երբ ես հաղորդելուց յետոյ դուրս եկայ հիւանդի տանից՝ ինձ սկսեցին հետևել երեք զինւած վրացիներ: Նրանք սկսեցին հետևել ինձ գիւղի միջում: Մի քանի քայլ անելուց յետոյ սկսեցին հայհոյել ինձ իմ կրօնս, ես նրանց չպատասխանեցի, նրանք աւելի սկսեցին հայհոյել ու հրամայել, որ կանգնեմ: Նրանցից մէկը ընկերներին դիմեց՝ «Եկեք սպանենք, սրանից էլ լաւ յարմար առիթ չի լինի», ես արագացրի քայլերս, մէկը սկսեց վազել հետևիցս. ես ազատւեցի շնորհիւ միմիայն այն բանի, որ բաւական տարածութիւն կար ու ես կարողացայ ծածկւել նրանց աչքից: Երեքից մէկը, որ ճանաչեցի՝ Գիգա Իօսեփովիչ Զարտիաշւիլին էր: Վախենալով այդ անձնաւորութեանց վրիժառութիւնից՝ ես ոչ ոքի չդիմեցի: Սաստիկ պրովոկացիա էին տարածում վրաց մասսայի մէջ ու ամեն կերպ աշխատում հայկական կոտորած առաջ բերելու: Գուրջաանի բազարը, ուր խմբւում էին շարունակ շրջակայ գիւղերից ահագին քանակութեամբ զինւած ամբոխ՝ մենք լսում էինք, թէ ինչպէս նրանց խոսակցութիւնը պտտւում էր միմիայն հայերին կոտորելու ու թալանելու ձևերի մասին: Իմ որդի Սուրէն Ազնաւուրեանին՝ 9 տարեկան, խաղալու ժամանակ բռնել էին մի խումբ երիտասարդներ ու տարել ինչ որ տեղ: Նրանք թւով 5-6 հոգի ուզեցել են կուրացնել որդուս, ասելով, որ հայերը վրացիների աչքերը հանել են, մենք էլ պէտք է քոնը հանենք: Երեխան պատմում է, որ ինչպէս իրեն բըռնել էին ու վառած լուցքին մօտեցրել աչքերին, որ այրելով կուրացնեն: Երեխայի լացից ու աղաղակից բաց են թողնում: Երեխան եկաւ վառւած աչքով: Աչքի շուրջը կրակից այրւել էր այնպէս, որ մինչև օրս էլ դեռ վէրքերը մնում են ու բժշկւում: Պատերազմի ժամանակ կարմիր գւարդիականները իրանց շատ ազատ էին զգում բոլոր ցանկացած գործողութիւնների մէջ: Մտնում էին, ազատ, հայերի տները և տանում ինչ ուզում էին՝ հաց, գինի, ոչխար և այլ ուտեստեղեններ: Ստաիկօ և Ալեքսանդր Առաքելեանները պատմեցին ինձ, որ գւարդիականները մեր տանից ամեն բան տանելուց յետոյ, երբ ոչխար չգտան մեզ մօտ, նրանք հարևան վրացուց վերցնում են մի ոչխար ու գնահատելով 300 րուբլի հրամայում, որ մենք հայերս վճարենք: Նրանք էլ վճարում են: Ընդհանուր առմամբ ամբողջ այդ շրջանի հայութիւնը ահաբեկման տակ է: Շարունակ խուզարկութիւնների ու այդ միջոցին թալանի ենթարկւելը հենց պաշտոնական իշխանութեանց կողմից սովորական երևույթ է: Փակել ունին բոլոր հայ վաճառականների ու արհեստաւորների խանութներն ու արհեստանոցները, յորդորում են ամբոխին բոյկոտի ենթարկել: Յորդորողների տեղը ստանձնել էին տեղական հասկացող համարւող անձինք, ինչպէսիքն են՝ քահանան և տեղական ականաւոր անձինք: Թէ պատերազմի ընթացքում և թէ նրա դադարելուց յետոյ պօստից այլևս ինձ չէին տալիս թէ իմ հասցէով ուղարկւող «Մշակը» և թէ միւս թղթակցութիւնները ու այս բոլորի դէմ և ոչ մի միջոց ձեռք չի առնւում կառավարութեան կողմից՝ հանգստացնելու վրացական մասսաներին, եթէ չասենք որ ընդհակառակը նա աւելի սրում է այդ սոսկալի վերաբերմունքը դէպի տեղական հայերը»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 221, ց. 1, գ. 136, թ. 3-4:

Պարզվում է, որ երբ մի ժողովուրդ միջոցներ ձեռք չի առնում ու ջանք չի թափում տեր կանգնելու իր կորսվող հատվածին, ապա հայտնվում են ուժեր, որոնք պատմությունը խեղաթյուրելով՝ աշխատում են տեր դառնալ վերջիններիս: Այս առումով անդրադառնանք վերջին տարիներին վրաց որոշ հեղինակների հրապարակած այն հոդվածներին, որտեղ արծարծվում է, այսպես կոչված, «վրաց գրիգորյանների» խնդիրը: Հոդվածագիրները զարգացնում են այն միտքը, թե Վրաստանի վրացախոս հայերը հայեր չեն, այլ միայն Ի դարում հայ քարոզիչ (միսիոներ) քահանաների ձեռքով, որին՝ խաբելով, որին՝ կաշառելով, երբեմն համոզելով կամ նույնիսկ բռնությամբ, հայ եկեղեցու ծեսով վերամկրտված վրացիներ են: Ըստ որում, այդ հեղինակները պնդում են, թե հայ մկրտված վրացիները, բարեբախտաբար, չեն կորցրել իրենց մայրենի լեզուն (վրացերենը): Իբրև իրենց պնդումների ապացույց, վրաց հեղինակները նախ և առաջ վկայակոչում են այդ բնակիչների ազգանունների ծագումով վրացական լինելը: Օրինակ՝ Լվարսաբյան, Գլախյան և այլն: Քանի որ Լվարսաբը, Գլախան վրացական անուններ են, ուստի դրանք կրողը հայ չէ, այլ հայ եկեղեցու ծեսով մկրտված վրացի, այլ խոսքով՝ հայացած վրացի («գրիգորյանական վրացի»): Բայց չէ՞ որ վրացական միջավայրում դարերով ապրած հայերն իրենց զավակներին կարող էին և տալիս էին նաև վրացական անուններ, օրինակ՝ Լվարսաբ, Ճիճիկո, Ախալմոսուլ, Նասղիդ, Նինո, Գլախա, Ղաղո, Մատի, Իվանե, Դեմետրե և այլն: Պարզ է, որ, օրինակ, եթե Գլախայի որդին Լվարսաբն էր, իսկ սրա որդին էլ՝ Նասղիդը, ապա վերջինս Նասղիդ Լվարսաբյան Գլախյանցն էր և ուրեմն վրացի՞: Նմանօրինակ «ապացույցներով» հարցերի ավելի արագ լուծման ձև, թերևս, հնարավոր չէ գտնել: Բայց դա դեռ ամենը չէ. ավելի «հայրենասեր» հոդվածագիրները «հայացած վրացիներին» կոչ են անում փոխել կամ գոնե ուղղել իրենց ազգանունները: Օրինակ՝ Տերտերյանները կամ Տերտերովները առնվազն Տերտերաշվիլի պետք է լինեն (թեև ցանկալի է այն փոխել միանգամայն այլ, զուտ վրացական ազգանունով), Լվարսաբովները (սկզբում՝ Լվարսաբյան) կարող են բավարարվել Լվարսաբիշվիլի դառնալով և այլն: Այս ամենի վրա, թերևս, կարելի էր ուշադրություն չդարձնել, բայց դրանց վրա հնարավոր է, որ ուշադրություն դարձնի իր ազգի պատմությանը մեծ մասամբ անտեղյակ կախեթցի վրացախոս հայը, և նրանց որոշ մասը ապակողմնորոշվելով կարող է «ուղղել» դեռևս հայկական կամ միայն վերջավորությունը հայեցի պահպանած իր ազգանունը, որով իսպառ ձուլվելու ճանապարհին հերթական (գուցե և վերջին) քայլը կատարած կլինի: «Գրիգորյանացած» վրացիների հոգսերով տառապող վրաց «հայրենասերներին» արժեր հիշեցնել, որ հայտնի նկարիչ, ծնունդով սղնախցի Գևորգ Բաշինջաղյանը, 1937-53 թթ. Հայաստանի կենտկոմի առաջին քարտուղար, ծնունդով թելավեցի Գրիգոր Արտեմի Հարությունյանը, բազմաթիվ ազգային դպրոցների բացման նախաձեռնողներն ու նվիրատուները, Սըղնախի ու Թելավի քաղաքագլուխները, Սղնախի հայոց թատրոնի հովանավորներն ու դերասանները և այլք, որոնք ամբողջ էությամբ ծառայել են իրենց ժողովրդին, վրացախոս, բայց ազգությամբ հայ էին: Այսօր, այո, Կախեթի հոծ հայությունը գտնվում է սպիտակ ջարդի ավարտափուլում: Հայ ժողովրդի մի մասը, իբրև ազգային մասնիկ, գերեզմանվում է մեր աչքի առաջ: Տասնյակ հազար ստեղծարար մարդիկ ազգային պատկանելության իմաստով անէանում են ճիշտ այն հողակտորի վրա, որը շենացրել ու ծաղկեցրել են սերնդեսերունդ ներդրած անհուն նվիրումի, ջանք ու եռանդի շնորհիվ: Այսօրինակ կորուստներն անխուսափելի են այնքան ժամանակ, քանի դեռ Հայրենիքն իր պանդուխտ զավակներին ազգային ավյուն ներարկելու հոգսը իբրև սրբազան պարտք, չի ընկալել:

Այդ մասին տե՛ս հետևյալ վրացերեն հոդվածները. Թոփչիշվիլի Ռոլանդ, Վրացիների էթնիկական պատմությունից.– «Լիտերատուրուլի Սաքարթվելո» («Գրական Վրաստան»), 22.07.1988: Կորանաշվիլի, Մինչ տագնապ բարձրացնելը.– «Թբիլիսի», 22.06.1990: Նադիրաձե Է., Շուշիտաշվիլի Ն., «Ախալգազրդա Իվերիելի», 26.06.1990: Աբուլաձե Ա., Կրկին վրաց գրիգորյանականների մասին.– «Սախալխո գանաթլեբա» («Ժողովրդական լուսավորություն»), 2.08.1990: Մախվիլաձե Գիգա, Ինչո՞ւ վրացիների մի մասը դարձավ լուսավորչական.– «Ախալի Քարթուլի գազեթի», 1998, № 110, էջ 7:

Տնտեսություն
16 դ․

ԺԶ դարում Կախեթը հայտնվել էր քաղաքական բարենպաստ պայմաններում և էապես կարգավորել ու բարելավել էր իր տնտեսական վիճակը: Նշված ժամանակաշրջանում երկրամասն ամենազարգացած տնտեսությունն ուներ Վրաստանի մարզերի մեջ: Այդ առումով խիստ արգասավոր էին Գիորգիի (1466-1476) որդի Ալեքսանդրի (1476-1511), Գիորգի Բ-ի (1511-1513), Լևանի (1520-1574) և վերջինիս որդու՝ Ալեքսանդր Բ-ի (1574-1605) գահակալության տարիները:

Бердзенишвили Н. А., Очерк из истории развития феодальных отношений в Грузии (XIII-XVI вв.), Тбилиси, 1965, с. 94. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 9:

Նկարագրություն

Կախեթը բարեբեր, բարեխառն կլիմայով, ջրառատ ու անտառաշատ երկրամաս է: Տարբեր ժամանակների բոլոր այցելուները հիացած են եղել երկրամասի բնության գեղեցկությամբ. «Օդ երկրին Կախէթի՝ է ըստ ամենայնի քաղցր և ախորժական և բարեյարմար, և ջուրք նորա բարեհամք. ունի զմեծ գետն Ալազան՝ որ սկսեալ ի լերանց Կովկասու և ընթացեալ ընդ բովանդակ երկարութիւն դաշտին ՝ խառնի ընդ Էօր գետ՝ որ բղխի ի Գոմբոռ լերանց, և ընդ նմա միացեալ խառնին ի Կուր գետ մերձ ի Սամուխ դաշտ: Երկիրն է բերրի և այգաւէտ, վասն որոյ և յամենայն տեղիս անուանի է գինին Կախէթի: Բնակիչք երկրիս յաղթանդամք են և հսկայաձևք և գեղեցկադիտակք»:

Տէր-Ղազարեանց Արշարունի Յովհաննէս վարդ., Ստորագըրութիւն Կովկասեան գաւառաց.– «Բազմավէպ», 1851, դ 18, էջ 281: Երկրամասի նկարագրությունը տե՛ս նաև՝ Գարլա Սերենա, Երեք ամիս ի Կախէթ.– «Բազմավէպ», 1883, էջ 37-46, 142-151, 319-331: Ղազարեանց Ե., Կախէթ և Շիրակ.– «Մուրճ», 1891, դ 7-8, էջ 870-876: Հակոբյան Հովհ., Ուղեգրություններ, հ. Զ, Երևան, 1934, էջ 720-721:

1801 թ․

1801 թ. կազմված մի փաստաթղթի համաձայն՝ Կախեթում շեն ու ավեր վիճակում կար ընդամենը 324 գյուղ: Ուշագրավ է, որ ԺԹ դարի սկզբներին գերմանացի ճանապարհորդ Հակստհաուզենը երկրամասում հաշվել է միայն 115 գյուղ. «Ի Թէլաւ և ի Սղնաղ գաւառս Կախէթու բաց յերկուց քաղաքացն համարին 115 գիւղք և տունք ի նոսա 14253. յորս են եկեղեցիք Վրաց՝ 170, Հայոց՝ 12: Են գեօղք, որք բաղկանան ի 20 կամ յ30 տանց և են որ ի չորս հարիւրոց»: 1837 թ. Կախեթում գործում էր 35 հայոց եկեղեցի (22-ը՝ Թելավի գավառում, 13-ը՝ Սղնախի):

“Акты собранные Кавказскою археографическою комиссиею”, т. 1, Тифлис, 1866, с. 193. «Բարօն Օգոստոս ֆօն Հակստհաուզենայ Ճանապարհորդութիւն Յայսկոյս Կովկասու այն է ի Հայս և ի Վիրս», Վաղարշապատ, 1872, էջ 155: «Ամենայն Հայոց կաթողիկոսւթիւնը եւ Կովկասի Հայք XIX-րորդ դարում, մասն Բ, աշխատասիրեց՝ Աղէքսանդր Դ. Երիցեանց, Թիֆլիս, 1895, էջ 256:

Մայրենի լեզու
19 դ․

Կախեթաբնակ հայերը դարեր շարունակ ապրելով վրացական միջավայրում, ԺԹ դարի կեսերից արդեն մեծ մասամբ վիրախոս էին դարձել: Մայրենի լեզվի իմացությունը սահմանափակվել էր միայն քաղաքաբնակ հայերի մի մասի շրջանում: Չնայած ԺԹ դարի 2-րդ կեսից հայաշատ մի շարք բնակավայրերում բացվեցին ազգային դպրոցներ, բայց դրանք, փաստորեն, դրությունը չփրկեցին, մանավանդ եթե նկատի ունենանք դրանցում աշակերտների ոչ մեծ թվաքանակն ու դրանց մի մասի՝ տարբեր պատճառներով հաճախակի, տարիներով փակ մնալը: Դա վերաբերում էր հատկապես գյուղական բնակավայրերին: 1888 թ. «Մշակ»-ի թղթակիցը վկայել է. «Թէլաւի գործակալութեան բազմահայ և հարուստ գիւղերը մնում են առանց ծխական ուսումնարանների, եռանդուն գործիչների բացակայութեան պատճառով: Յիշենք միայն Կվարէլ, Ուրիաթուբան, Սանիօրի և Մատան գիւղերը, որոնք ոչ թէ միայն մէկ այլ մինչև անգամ երկու դպրոց կարող էին պահել: Անհերքելի է եկեղեցական դպրոցների կարևորութիւնը այդ գիւղերի համար»:

«Մշակ», 15.10.1888, № 117:

Կախեթի վիրախոս հայերի վերաբերյալ ուշագրավ նյութեր են հավաքել Մ. Վ. Մաչաբելին և Ա. Մ. Արղությանը: Դրանց հիման վրա հետաքրքիր հետազոտություն է կատարել Ն. Աբելյանը: Ի մի բերելով նախորդ հեղինակների ուսումնասիրությունները՝ նա հանգել է հետևյալ եզրակացության. «Հայերը գրեթե բոլորովին ձուլվել են վրացիների հետ: Թեպէտ նոքա ունին իրանց եկեղեցիները, բայց շատերը նոցանից չեն խօսում մայրենի լեզուով: Մինչդէռ ազգաբնակչութիւնը (բնիկները) չարեկամաբար է վերաբերվում դեպի Սղնախի հայ առևտրականները, նա բոլորովին չէ ջոկում իւր համագիւղացի հայերին ընդհանուր բազմութիւնից: Ըստ արտաքին տեսքի, խոսակցութեան, սովորութեանց և հակումների, հայ գիւղացուն շատ դժուար է ջոկել վրացի գիւղացուց»:

Աբելյան Ն., Արքունական հայ գիւղացին Անդրկովկասում.– «Արձագանք», 1887, դ 44, էջ 693-695:

1896 թ․

Ժամանակի ընթացքում դրական տեղաշարժեր ևս նկատելի են եղել: Մասնավորապես «Արձագանք»-ի թղթակիցը 1896 թ. նշել է. «...երկար տարիների ընթացքում Կախեթիայի հայերի մէջ կրօնափոխութեան դէպք բնաւ պատահած չէ: Նույնիսկ հայուհի՝ վրացուն տալու կամ հայն վրացուհի առնելու շատ սակաւաթիւ դէպքեր կան, իսկ ներկայումս այդ էլ չէ պատահում շնորհիւ ինքնաճանաչութեան, որի նշոյլները մատաղ սերնդի մէջ մենք նկատում ենք անսահման սիրով...»:

«Արձագանք», 1896, № 90, էջ 3:

1910 թ․

1910-ական թվականներին Կախեթում մայրենի լեզուն գործածող հայերի թիվն է՛լ ավելի էր կրճատվել, բայց դրությունը չէր համարվում անհույս. նույն թվականներին առավել բազմամարդ վրացախոս հայերի գյուղերում բացվել էին 6-7 ազգային նոր դպրոցներ: Հայոց դպրոցները շարունակում էին գոյատևել նաև քաղաքական փոթորկալի այնպիսի մի ժամանակաշրջանում, ինչպիսին 1919 թվականն էր, բայց խորհրդային կարգերի հաստատման սկզբնական շրջանում՝ 1920-ական թվականների վերջերից մինչև 30-ականների կեսերը, մեկը մյուսի հետևից փակվեցին հայկական բոլոր դպրոցները (նշենք, որ վերջին իննամյա դպրոցը Թելավում փակվել է 1937 թ.): Հետագա տասնամյակներին ու առ այսօր երկրամասի և ոչ մի բնակավայրում, ուր բնակվում են վրացախոս հայեր, հայկական դպրոց չի գործել:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 15:

Հայտնի է, որ հայկական ցանկացած գաղթավայր, որտեղ դադարել են գործել հայոց եկեղեցին ու դպրոցը, դատապարտվել է ուծացման: Բացառություն չեն կազմում նաև կախեթաբնակ հայերը: Այո, ցավալիորեն, մենք ժամանակակիցն ու ականատեսն ենք Հայաստանին այդքան մոտ գտնվող մեր բազմահազար հայրենակիցների՝ մեկ այլ ազգի հետ ձուլվելու գործընթացին:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 15:

Օտար հողի վրա ծնունդ առած ցանկացած հայկական գաղթավայր, իր կամքից անկախ, ժամանակի ընթացքում դատապարտված է միջավայրի կլանիչ ազդեցությանը զոհաբերելու ազգային ինքնության առաջնային հատկանիշը՝ մայրենի լեզուն:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 15:

Հայրենիքից արտագաղթած հայերը բոլոր ժամանակներում և ամենուրեք աստիճանաբար վերածվել և շարունակում են վերածվել օտարախոսների: Այս առումով բացառություն չեն կազմում նաև Վրաստանում հաստատված հայերը, սակայն, ի տարբերություն, օրինակ՝ ռուսախոս, անգլիախոս և կամ ֆրանսախոս հայերի, որոնք մինչ լիակատար ուծացումն օգտվելով տերությունների չեզոք, իսկ երբեմն էլ նույնիսկ նպաստավոր կեցվածքից, հայ կյանքին ինչ-որ չափով հաղորդակից լինելու նպատակով կարողացել էին (և տեղ-տեղ դեռևս էլ կարողանում են) լույս ընծայել իրենց համար մատչելի դարձած տարբեր օտար լեզուներով զանազան պարբերականներ: Մինչդեռ վրացախոսներին վրացական իշխանությունների որդեգրած մոլի ազգայնական և հակահայ քաղաքականության պատճառով նույնն անել այդպես էլ երբևիցե չի հաջողվել: Խնդիր, որի լուծման պարագայում վրացախոս հայերը զգալի չափով կկարողանային կապված մնալ և հաղորդակից լինել հարազատ ժողովրդի ընդհանուր հոգսերին ու իղձերին: Իրողությունը, որ հակառակ մեծ կարիքին՝ վրացախոս հայերի համար վրացերենով երբևիցե հայկական գոնե մեկ անուն պարբերական լույս չի ընծայվել, ցայտուն կերպով ներկայացնում է ազգային-պետական խնդիրների վերաբերմամբ մեր՝ այլևս ցավալիորեն կարծրացած ու թերևս ավանդական անփույթ ու անխոհեմ կեցվածքը:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 15:

1916 թ․

Ահա թե ինչպես է կարևորվել վրացերեն հայկական պարբերականի գոյությունը 1916 թ., որտեղ վեր հանված խնդիրներն այնպես արդիական են թվում նաև մեր օրերում. «Գիտեք, մենք հիմք ունինք բողոքելու հայ մտաւորականութեան և մանաւանդ ինտելիգենտների դէմ, որոնք դուրս են եկել վրացախօս հայերի շրջաններից: Նրանք այս մեծ և նշանակալից օրերին մեզ թողել են բոլորովին անուշադիր: Այն ժամանակ, երբ հայ թերթերը ծանօթացնում են իրենց ընթերցողներին հայկական կեանքի անց ու դարձի հետ, երբ նրանք ամբողջ հայութեան առաջ, ինչպէս մի ամբիոնից, խօսում են ազգային մեծ խնդիրների մասին, վրացախօս հայերս ենք միայն, որ մատնւած ենք անուշադրութեան: Հատ ու կտոր լուրերը, բերանից բերան անցած, այլանդակւած «նորութիւնները» մեզ բաւարարել չեն կարող: Մենք ևս, իբրև մի անբաժան մասն հայութեան ուզում ենք, որ մեզ հետ ևս խօսեն, մեզ էլ հասկացնեն այն ամենը, ինչով այսօր ապրում է ողջ հայութիւնը... մենք ևս ցանկանում ենք գիտենալ, թէ ի՞նչ է արւել, կամ ի՞նչ է արւում մեր դատի շուրջը... Մենք ևս տենչում ենք իմանալ, թէ ի՞նչ է կատարւում արեան և կրակի երկրում... Չլինի թէ կարծէք, որ վրացախօսներս չե՛նք ապրում հայի կեանքով: Սխալւում եք, մենք ևս նոյնպիսի հայեր ենք, ինչպիսին դուք... Մենք ևս պարծենում ենք հայի անցեալով, ներկայով և յուսալի ապագայով: Մենք այն հայերից չենք, որ մեզ մտաբերենք «բրիւսովեան» օրերին: Անցէք Թելաւ, Սղնախ, Զաքաթալա, Լագոդախ, Գորի և կը տեսնէք, թէ որքան ճիշտ են ասածներս: Ի հարկէ բացառութիւնների մասին խօսք անգամ չէ կարող լինել: Կասէք, ի հարկէ, որ մեղաւորը մենք ենք, որ հայերէն չգիտենք, որ չենք սովորել մեր մայրենի լեզուն: Անկասկած, մենք ևս զգում ենք մեր մեղքը, և այդ «մեղքի» համար էլ բաւականի պատժւել ենք հոգեպէս: Մենք չենք ժխտում այդ, սակայն բաւական է մի փոքր ուսումնասիրել մեր անցեալն ու ներկան, մեր բնակավայրի ցեղագրական և այլ պայմանները, համոզւելու համար, որ այլ կերպ լինել չէր կարող: Մենք այդ «մեղքը» հետզհետէ քաւել ենք և քաւում ենք: Մենք մեր երեխաներին հայ դպրոցներ ենք ուղարկում, հասկացնում ենք նրանց մայրենի լեզւի կարևորութիւնը և նրանք արդէն նման չեն իրենց հայրերին: Մենք ծիծաղում ենք մեզ «վրացի-գրիգորեան» անւանողների զառանցանքների վրայ: Մենք հայ ենք այժմ աւելի, քան երբևիցէ: Մենք միայն մի բան կխնդրէինք,-աչքաթող չանել մեր գնացող սերնդի հոգեկան պահանջները: Ձեռնամուխ եղեք մի վրացերէն թերթի հրատարակման գործին, որը նւիրւած լինէր հայկական կեանքին: Թէկուզ մի շաբաթաթերթի միջոցով ծանօթացրէք մեզ այն ամենի հետ, ինչ մեզ հետաքրքրում է: Այդ նպատակի համար կգտնւին սպասածից էլ աւելի ոյժեր, միայն թէ գործին սկիզբ դրւի: Վրացերէն լեզւով մի հայ թերթը բացի նրանից, որ մեր աչքերը կբանայ, այլ և մեր հարևաններին, վրացիներին ևս կը ծանօթացնէ մեր իրական կեանքի հետ, տալով նրա հարազատ պատկերը: Նրանք ևս աւելի մօտիկ կը ծանօթանան մեզ հետ և համոզւած եմ, որ այդպիսի թերթի միջոցով շատ և շատ հարցեր կաջողւի պարզաբանել և լուծել: Հայ-վրացական փոխյարաբերութեան համար նա կը լինի մի միջնորդ, որը շատ բան կը պարզի մեզ երկուսիս համար: Նա իր արդար բողոքը կբարձրացնէ թէ՛ մեր և թէ՛ հարևանների սխալների դէմ»:

Թումանեան Ա., Վրացախոս հայի տրտունջը, «Հորիզոն», 1916, № 82 (16 ապրիլ):

Հայաբնակ գյուղերի թվաքանակը Կախեթում (1822-1909).

Թվական	Տուն	Արական	Իգական	Ընդամենը	Գյուղերի թիվը	Եկեղեցիների թիվը	Քահանաների թիվը	Նշումներ	Աղբյուր
1822	1015	3495	2934	6429	37	35	22	Սղնախի գավառ:	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 332, ց. 1, գ. 866, թ. 1: Տե՛ս նաև Եղիշէ ա. ք. Գեղամյան, Պատմական քաղուածներ.– «Հովիտ», 1910, № 16, էջ 249: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 11:
1822	990	3386	2947	6333	52	22	13	Թելավի գավառ:	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 332, ց. 1, գ. 866, թ. 1: Տե՛ս նաև Եղիշէ ա. ք. Գեղամյան, Պատմական քաղուածներ.– «Հովիտ», 1910, № 16, էջ 249: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 11:
1837						13	22	Սղնախի գավառ:	«Ամենայն Հայոց կաթողիկոսւթիւնը եւ Կովկասի Հայք XIX-րորդ դարում, մասն Բ, աշխատասիրեց՝ Աղէքսանդր Դ. Երիցեանց, Թիֆլիս, 1895, էջ 256: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 11:
1837						22	13	Թելավի գավառ:	«Ամենայն Հայոց կաթողիկոսւթիւնը եւ Կովկասի Հայք XIX-րորդ դարում, մասն Բ, աշխատասիրեց՝ Աղէքսանդր Դ. Երիցեանց, Թիֆլիս, 1895, էջ 256: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 11:
1839				8041				Սղնախի գավառ:	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 8: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 11:
1839				7283				Թելավի գավառ:	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 8: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 11:
1857				8630				Սղնախի գավառ:	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 204-205: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 11:
1857				6075				Թելավի գավառ:	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 204-205: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 11:
1867	1540	5654	5053	10707	20			Սղնախի գավառ:	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 11:
1867	1280	4213	3780	7993	23			Թելավի գավառ:	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 11:
1870				11770				Սղնախի գավառ:	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 98-99: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 11:
1870				8102				Թելավի գավառ:	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 98-99: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 11:
1875				13687	16	17		Սղնախի գավառ:	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 49-50: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 11:
1875				8613	24	15		Թելավի գավառ:	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 49-50: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 11:
1876				13832	16			Սղնախի գավառ:	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 6775, թ. 137-138: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 11:
1876				8905	25			Թելավի գավառ:	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 6775, թ. 137-138: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 11:
1883		5192	4915	10107		12		Սղնախի գավառ:	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 135-136: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 11:
1883		6223	5648	11871		22		Թելավի գավառ:	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 135-136: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 11:
1909	1549	4361	3892	8253	29	17	13	Սղնախի գավառ:	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 57, ց. 2, գ. 1849, թ. 2-3: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 11:
1909	1637	4628	4194	8832	23	15	12	Թելավի գավառ:	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 57, ց. 2, գ. 1849, թ. 2-3: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 11:

1988 թ. այդ շրջանների վարչական պատկերը հետևյալն էր.

Թվական	Տարածքը քառ. կմ	Քաղաքների, ավանների թիվը	Գյուղերի թիվը	Նշումներ	Աղբյուր
1988	1251.2	2	22	Սղնախի շրջան:	“Грузинская ССР, Административно-территориальное деление” Тбилиси, 1988. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 17:
1988	1491.3	1	43	Սագարեջոյի շրջան:	“Грузинская ССР, Административно-территориальное деление” Тбилиси, 1988. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 17:
1988	1000.8	1	16	Ղվարելի շրջան:	“Грузинская ССР, Административно-территориальное деление” Тбилиси, 1988. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 17:
1988	2529.2	2	16	Դեդոփլիս-Ծղարոյի շրջան:	“Грузинская ССР, Административно-территориальное деление” Тбилиси, 1988. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 17:
1988	890.2	1	63	Լագոդեխի շրջան:	“Грузинская ССР, Административно-территориальное деление” Тбилиси, 1988. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 17:
1988	1094.5	1	29	Թելավի շրջան:	“Грузинская ССР, Административно-территориальное деление” Тбилиси, 1988. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 17:
1988	846.2	1	29	Գուրջաանի շրջան:	“Грузинская ССР, Административно-территориальное деление” Тбилиси, 1988. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 17:
1988	2207	1	60	Ախմետայի շրջան:	“Грузинская ССР, Административно-территориальное деление” Тбилиси, 1988. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 17: