ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Խաչակապ 73 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Դաշկեսան (Շրջան) / Խաչակապ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոնից 4 կմ հյուսիս՝ Արթինաջուր գետի ձախ վտակներից մեկի հովտում՝ հարավահայաց ձորալանջին, ծովի մակերևույթից 1090-1230 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 212:

Անվան ծագում

Կան մի շարք մեկնաբանություններ, նաև՝ ավանդույթներ: Այսպես՝ «...Խաչակապ ասում են նրա համար, որովհետև գիւղի շուրջը գտնվում են մեծ քանակությամբ քարեր, որոնց վերայ հին ժամանակից փորագրուած են խաչի նշաններ» կամ «պատմում է, թե այդ խաչարձանները կանգնեցրել է Սբ. Մեսրոպը, երբ Գարդմանի Խուրս իշխանի ձեռնտվությամբ վերացրել է այստեղից կռապաշտության մնացորդները: Եվ ի հիշատակ այդ անցքի՝ գյուղը կոչվել է Խաչակապ կամ Խաչափակ»:

«Նոր -Դար», 1886, N 65, էջ 1:
Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական Հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 313:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 212:

Խանական տիրապետության շրջանում պարսիկները, ապա նաև թուրքերը գյուղին տվել էին Ղուշչի անունը: Վերջինիս ծագման մասին մեզ է հասել հետևյալ ավանդությունը. «Շահ-Աբասի արշավանքների ժամանակ այս գյուղից Գրիգոր անունով մեկը ցանկանում է մի բազե բռնել, որ շահին ընծա տանի, բայց ժայռից վայր է ընկնում և մեռնում: Շահ-Աբասը լսելով այդ, կամենում է այս գյուղը նվիրել նրա հորը, սակայն վերջինս հրաժարվում է և խնդրում է նվիրել համայնքին, որպեսզի իր հանգուցյալ որդուն ողորմի տան: Շահն էլ կատարում է նրա խնդիրը և գյուղն էլ կոչում է Ղուշչի»:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական Հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 313:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 212:

Պատմություն

Հնագիտություն. գյուղի տարածքը բնակեցված է եղել հնագույն ժամանակներից: Խաչակապում պեղումներ և ուսումնասիրություններ իրականացրած գերմանացի հնագետ Ֆ. Է. Շուլցը Թիֆլիսի հնագիտական ընկերության 1903 թ. նիստում նշել է. «Խաչակապ գիւղի մօտ, մի վերստ հեռաւորութեան վրա, նա գտել է անցեալ մայիսի 3-ին մի քար, որի վրա կան հին արձանագրութիւններ նման սեպաձև արձանագրութիւններին: Սակայն գրութիւն է այդ, թէ մի ուրիշ բան, դժուար է ասել հաստատապէս. նա չէ դասաւորված կանօնաւոր տողերում, այլ կրում է մի տեղեկացոյցի բնաւորութիւն: Այդ քարը պէտք է բերվի Թիֆլիս՝ ընկերութեան հսկողութեան տակ պահելու համար: Շուլց կատարել է մի քանի պեղումներ Խաչակապ գիւղի մօտ նա բացել է մի հին գերեզմանատուն, որ կազմված է եղել մեծ քարասալերից, երկու արշին երկարութեամբ: Քարերը բերված են ըստ երևոյթին 15-20 վերստ հեռաւորութիւնից: Ամեն մի սալն ունի մօտ 40-50 պուդ ծանրութիւն: Գերեզմանն ունի ուղղութիւն հարաւ-արևմուտքից դէպի հիւսիս-արևելք: Գերեզմանի մէջ նա գտել է բրօնզեալ իրեր՝ դաշոյն, ապարանջան, նիզակ, դանակ, գլխազարդ և ուրիշ իրեր, որոնց գործածութիւնը դեռ չէ որոշված: Բացի այդ, ագատեայ ուլունքներ: Բրօնզեայ իրերի մէջ գտնված դանակը հետաքրքրական է նրանով, որ ունի երկու փոքրիկ ծակեր, երկարութեան ուղղութեամբ...»:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 313:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 212:

Կառուցապատում
1890 թ․

1890-ական թվականներին ականատեսը գյուղը նկարագրել է այսպես. «Տների մեծ մասը գետնափոր են, միւսները մի կամ երկյարկանի կանոնաւոր բնակարաններ»:

«Մշակ», 1903, N 117, յունիսի 3, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 212:

Բնակչություն
19 դ․

Վիճակագրական առկա տվյալները ցույց են տալիս, որ Խաչակապի բնակչությունը ԺԹ դարի սկզբներից մինչև 1910-ական թվականներն ընդհանուր առմամբ անընդմեջ աճել է: Որոշ տարիների համար արձանագրվել են բնակչության թվաքանակի մասնակի փոփոխություններ՝ կապված արտագաղթերի կամ մահաբեր վարակիչ հիվանդությունների հետ: Այսպես, 1884 թ. շուրջ 30 տուն խաչակապցիներ վարելահողերի պակասության պատճառով լքել են հայրենի գյուղը և Արմավիր անվամբ նոր բնակավայր հիմնել Գետաշենից ոչ հեռու (տե՛ս սույն աշխ., էջ 366): Նաև՝ ժամանակի տարածված «ծաղիկ» հիվանդությունը 1899 թ. նոյեմբերից 1900 թ. ապրիլ ամիսներին խլել է 29 երեխայի կյանք:

«Մշակ», 1900, N 77, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 212:

Ի դեպ, խաչակապցիների վկայության համաձայն՝ գյուղի Պռազյան ազգատոհմը Խաչակապ էր փոխադրվել Շատախից:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 212:

1839 թ․

Տոհմաբանության առումով ուշագրավ է 1839 թ. այն վավերագիրը, որտեղ տրված է գյուղի բոլոր բնակիչների անվանական հետևյալ ցանկը.

«Գէորգ Շահդինարով, կին սորա՝ Ազիզ, ուստր՝ Կարապետ, կինն՝ Զանի, ուստերք՝ Խաչատուր և Յարութիւն, դուստր՝ Հոռոմ, եղբարք. 1-ին՝ Մնացական, կինն՝ Զանի, ուստերք՝ Սարգիս և Յարութիւն, դուստր՝ Հոռոմ, 2-ն՝ Վարդան, կինն՝ Հերիք, ուստր՝ Յովսէփ, Յարոն, Շապակայն, ուստերք՝ Մակի և Բաղդասար, դուստր՝ Ջաւահիր:
Ղուկաս Յարութիւնեան, կինն՝ Աննայ, ուստերք. 1-ին՝ Մովսէս, կին՝ Մարինոս, 2-ն՝ Մաթէոս, 3-ն՝ Առաքել, 4-ն՝ Սարգիս և 5-ն Գրիգոր, եղբարք. 1-ն՝ Յօհաննէս, կինն՝ Գիւլի, ուստր՝ Արզուման, դստերք՝ Պարուննան և Սալբի, 2-ն՝ Կարապետ, կինն Աննայ, ուստր՝ Խաչատուր, դստերք՝ Մարիամ, Նազանի, մայր սոցա՝ Խաթուն:
Յարութիւն Գրիգորեան, կինն՝ Սիրուննան, ուստերք՝ Մարտիրոս, Գրիգոր, դուստր՝ Սօնայ, եղբայրն՝ Յակոբ, կինն՝ Թանգի, դուստր՝ Զադայ, մայր սոցա՝ Վառի:
Վէրդի Յարութիւնեան, կին սորա՝ Անթառամ, ուստերք՝ Առուստամ և Կարապետ, դստերք՝ Մարիամ, Սիրուննան:
Մխիթար Գաբրիէլեան, կինն՝ Մարգարիտ, ուստերք՝ Յարութիւն, Յօհաննէս և Ներսէս, դուստր՝ Ջաւահիր. կին 1-ին՝ Մարիամ, եղբայր՝ Վարդան, կինն՝ Մարիամ, դուստր՝ Մարմար, մայրն՝ Աննայ:
Աղաբաբ Յարութիւնեան, կինն՝ Աննայ, ուստերք՝ Արզուման և Սահակ, դուստր՝ Սիրուննան, եղբարք. 1-ին՝ Գալուստ, կինն՝ Հէրիքնազ, 2-ն՝ Հայրապետ, քոյրք՝ Թէլլու, Մարգարիտ և Հէրիք, մայր սոցա՝ Մարիամ:
Երեմիայ Յօսէփեան, կինն՝ Մարիամ, ուստերք. 1-ին Արամ, կինն՝ Թամար, դուստր՝ Հոռոմ, 2-ն՝ Վարդան, 3-ն՝ Մխիթար, 4-ն՝ Գրիգոր, 5-ն՝ Ոսկան, դուստր՝ Փարի, եղբարք. 1-ին՝ Յակոբ, կինն՝ Հէրիք, դստերք՝ Մարիամ և Գուլի, 2-ն՝ Սարգիս:
Աւագ Մնացականեան, եղբայրն՝ Յարութիւն, քոյրք սոցա՝ Սիրուննան և Մարիամ, մայր սոցա՝ Ջավահիր:
Մակի Սողոմոնեան, կինն՝ Թէլլու, ուստերք. 1-ին՝ Մարտիրոս, կինն՝ Սանդուխտ, ուստերք՝ Ղազար և Վէրդի, դստերք՝ Հոռոմ և Հէրիք, 2-ն՝ Սողոմոն, կինն՝ Սաբէթ, դուստր՝ Ջավահիր, 3-ն՝ Կարապետ և 4-ն՝ Գրիգոր:
Սարգիս Անանիեան, կինն՝ Սանդուխտ, ուստերք՝ Թէոդորոս, Պապի, Բադալ, Արզուման և Յարութիւն, եղբայրն՝ Օհաննէս, կինն՝ Շարմաղ:
Բադալ Ստեփանեան, կինն Թէլլու, ուստր՝ Կարապետ, դուստր՝ Խաթուն, եղբարք՝ Դաւիթ, Մկրտիչ, Օհաննէս և Յարութիւն, մայր սոցա՝ Մարգարիտ:
Կարապետ Օհաննիսեան, կինն՝ Վարդի, ուստերք՝ Օհաննէս, Գրիգոր, Յարութիւն, դստերք՝ Անախաս, Սիրուննան և Մարիամ, եղբայրն՝ Բադալ, կինն՝ Սիրուննան:
Բարսեղ Աւագեան, կինն՝ Աննայ, ուստր՝ Բօզի, դուստր՝ Հոռոմ, եղբարք. 1-ին՝ Գրիգոր, կինն՝ Գիւլի, 2-ն՝ Յարութիւն և Արզուման, մայր սոցա՝ Մարիամ:
Ծատուր Յարութիւնեան, կինն՝ Ազիզ, դուստր՝ Հերիք և Հոռոմ, եղբայրն՝ Գաբրիէլ, կին սորա՝ Հէրիք, ուստերք՝ Բադալ և Յարութիւն, դուստր՝ Գիւլի, մայր սոցա՝ Սանդուխտ:
Պետրոս Բադալեան, կինն՝ Պարուննան, ուստերք՝ Սարգիս, Յարութիւն, դուստր՝ Վարդի, եղբարք. 1-ին՝ Պօղոս, կինն՝ Մարիամ, ուստր՝ Յարութիւն, 2-ն՝ Անդրէաս, Յայրապետ և Յարութիւն, եղբօր որդիք. 1-ն՝ Գրիգոր, կինն՝ ազիզ, ուստր՝ Ծատուր, դուստր՝ Մարիամ, 2-ն՝ Օհաննէս, կինն՝ Սառայ, ուստերք՝ Յովակիմ, Առուստամ, Ենգիբար և Պետրոս:
Մկրտիչ Ղազարեան, կինն՝ Սաբէդ, ուստր՝ Ղազար, եղբարք՝ Յարութիւն և Խաչատուր, մայր՝ Մարգարիտ:
Մովսէս Սարգսեան, կինն՝ Փարի, ուստր՝ Բէգլար և Առուստամ, եղբարք՝ Միրզայ, Օհաննէս, Ծատուր և Գրիգոր, մայր սոցա՝ Հէրիք:
Սարգիս Պետրոսեան, կինն՝ Մագթաղ, ուստր՝ Բադալ, դստերք՝Անախանում և Հոռոմսիմ, եղբայրն՝ Յակոբ, կինն՝ Սանդուխտ, ուստր՝ Բէգլար:
Խաչատուր Օհանեան, կին սորա՝ Մարիամ»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց.1, գ. 3800, թ. 27-28:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 212-214:

1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհարումներ
1905 թ․

Հարևան գյուղերի նման Խաչակապը ևս զերծ չի մնացել թուրք խուժանի թալանչիական հարձակումներից: 1905 թ. սեպտեմբերի 14-ին տեղի ունեցած նման մի դեպքի առթիվ արձանագրվել է. «Խաչակապցիների տավարը թուրքերը քշում տանում են, բայց «Սարույալ» կոչված տեղում չովդարցի պահակները ետ են խլում նրանցից և վերադարձնում տերերին»:

«Արշալույս», 1905, N 17, 20 սեպտ.:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 215:

Հայրենական մեծ պատերազմ

Հայրենական մեծ պատերազմին մասնացել է 397 խաչակապցի: Նրանցից 197-ը զոհվել է: Զոհված համագյուղացիների հիշատակը հավերժացնելու համար երախտապարտ խաչակապցիները գյուղում կառուցել են հուշարձան և թանգարան:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 215:

Հրամանատարական տաղանդի և անձնական սխրագործությունների համար խաչակապցի փոխգնդապետ Գրիգոր Կարապետի Բաղյանին (ծնվ. 1914, վախճ. 1965) շնորհվել է Սովետական Միության հերոսի կոչում: Հետագայում արժանացել է գեներալ-մայորի կոչման:

Գ. Բաղյանի մասին տե՛ս Ղալաչյան Կ., Փառքի հուշարձաններ. ալբոմ, Երևան, 1986, էջ 31-32:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 215:

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Ղուշչի

Ստորև ներկայացնում ենք 1804-1917 թվականների ընթացքում Խաչակապի բնակչության թվաքանակի փոփոխությունները.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1804	8	30	23	53		“Акты, собранные Кавказскою археологическою коммиссиею”, т. II, Тифлис, 1868, с. 596. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1839	19	144	90	204		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց.1, գ. 3800, թ. 28: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1845		258	254	512		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց.1, գ. 3811, թ. 4-5: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1847		215	205	420		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց.1, գ. 3814, թ. 96-97: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1849		215	210	425		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց.1, գ. 3818, թ. 96-97: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1852		239	217	456		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց.1, գ. 3819, թ. 106-107: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1861	40					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց.1, գ. 3835, թ. 148-149: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1866	54	419	343	762		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց.1, գ. 3848, թ. 57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1870		459	378	837		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց.1, գ. 3857, թ. 49-50: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1872		550	485	1035		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց.1, գ. 3872, թ. 62-63: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1873				957		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց.1, գ. 3864, թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1874				961		”Кавказский календарь на 1886 г.”, Тифлис, 1885, с. 125. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1875				968		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց.1, գ. 3866, թ. 44-45: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1876				985		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց.1, գ. 3868, թ. 57-58: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1877		517	468	985		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց.1, գ. 3869, թ. 54-55: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1878		536	469	1005		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3870, թ. 22-23: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1881		551	479	1030		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 27-28: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1882		570	482	1052		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 30: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1883		583	475	1058		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 56-57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1885	73	585	523	1108		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 30: Տե՛ս նաև՝ «Արձագանք», 1885, N 4, էջ 51: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1886	114	676	637	1313	Այլ տվյալների համաձայն՝ նույն թվականին գյուղն ունեցել է 100 տուն («Նոր -Դար», 1886, N 65, էջ 1) կամ 78 տուն («Արձագանք», 1886, N 21, էջ 310):	“Елисаветопольская губерния. свод статистических данных, извлеченных из посемейных списков населения Кавказа”, Тифлис, 1888, с. 82-83. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1887		638	562	1200		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց.1, գ. 3880, թ. 73: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1888		653	586	1239		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3882, թ. 131: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1889		663	589	1252		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 227-228: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1890		677	607	1284		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ.150: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1891		699	631	1330		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 149: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1892		696	634	1331		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 121: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1893		725	644	1369		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 78-79: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1894		744	654	1398		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 174-175: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1897		817	729	1546		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 147-148: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1898		832	747	1579		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 169: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1899		838	751	1589		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 126-127: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1900		857	773	1630		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 92-93: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1901		881	791	1672		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 98-99: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1902		891	811	1702		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 23-24: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1905		894	814	1708		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 312, թ. 23-24: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1906		964	865	1829		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 24: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1907				1514		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 240, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1908	206	760	740	1500	Ի դեպ, 1908 թ. վիճակագրական մեկ այլ տվյալի համաձայն՝ Խաչակապ գյուղն այդ թվականին ունեցել է 1660 բնակիչ (”Кавказский календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, с. 303):	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 10: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1909		909	832	1741		Հայաստանի ազգային արխիվ, Պ56, ց. 18, գ. 764, 117: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 214:
1910		383	376	759		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 58-59: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 215:
1912		923	341	1264		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3919, թ. 62-63: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 215:
1914				661		”Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 149. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 215:
1917	119			1013		Ավետիսյան Մ. Մ., Տեղեկագիր Լեռնային Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի բնակավայրերի ու բնակչության թվակազմի մասին (1917 թ.), Բանբեր Հայաստանի Արխիվների, 1991, N 3, էջ 166: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 215: