ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Պարտավ 6 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Պարտավ (Քաղաք)

Տեղադրություն

Առավել քան 2000 տարվա պատմություն ունեցող Պատմական Հայաստանի խոշորագույն քաղաքներից մեկը՝ Պարտավը գտնվում է դաշտային Արցախի՝ Տրտու (Թարթառ) գետի ափին։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 217:

Հիմնադրում

Քաղաքի հիմնադրման ժամանակի վերաբերյալ սկզբնաղբյուրներում պահպանվել են մի քանի իրար փոքր-ինչ հակասող տվյալներ։ Մասնավորապես՝ պարսիկ պատմիչ Ղազվինիի վկայությամբ Պարտավը հիմնվել է Ալեքսանդր Մակեդոնացու աշխարհակալության օրոք (մ.թ.ա. 336–323թթ.), իսկ հայ պատմիչները հաղորդում են, որ Պարտավի հիմնադիրն է Սասանյան Պերոզ (459-484) արքան. «Եւ ի հրամանէ Պերոզի՝ պարսից արքայի, շինեցաւ ի Վաչէէ Պերոզապատ մեծ քաղաքն, որ այժմ կոչի Պարտաւ»։ Գուցե թե այդ վկայությունը քաղաքի հերթական հիմնավոր վերաշինությանն է վերաբերում, իսկ այն, որ աշխատանքների իրականացումը իրոք գլխավորել է Աղվանքի հայ թագավոր Վաչեն, հաստատվում է նաեւ այլ աղբյուրով. Խոսքը Մխիթար Այրիվանցու աշխատության մասին է, ուր նա ուղղակիորեն վկայում է. «Պարտավ շինեցաւ ի Վաչէէ արքայէ...»։

«Барда» (ադրբ. եւ ասս. լեզուներով), Բաքու, 1987, էջ 7։
Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմաթիւն Աղուանից Աշխարհի, Երեւան, 1983, էջ 42, 355։
Մխիթարայ Այրիվանեցւոյ Պատմութիւն Հայոց, Մոսկվա, 1860, էջ 47։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 217:

Պատմություն

Քաղաքի հերթական վերաշինումը կապվում է Սասանյան Կավատ (488-496, 498/9-531) արքայի գործունեության հետ. «Ապա Կավատը... Առանում կառուցեց Բայլական քաղաքը եւ Պարտավը (Բարդաա), որն ամբողջ սահմանային գոտու (գլխավոր) քաղաքն է...»։ Հետագա դարերում նույնպես Պարտավը բազմիցս ավերվել է, սակայն ամեն անգամ վերստին շենացել։

Իբն-ալ-Ասիր, Երեւան, 1981, էջ 40։
Տես նաեւ՝ Markwart, Eranschahr, Berlin, 1901, Էջ 118։
Հ. Մանանդյան, Քննական տեսության հայ ժողովրդի պատմության, հատոր Բ, մաս Ա, Երեւան, 1957, Էջ 310։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 217:

450 թ․

Առհասարակ, որեւէ պատմական անցքի հիշատակման առիթով Պարտավի անունը նշելիս պատմիչները մշտապես շեշտել են այդ քաղաքի առաջնային ու մեծ լինելու հանգամանքը։ Օրինակ, 450 թ. Խաղխաղի ճակատամարտում Վարդան Մամիկոնյանի զորքից պարտված պարսից բանակի մնացորդները, Եղիշեի վկայությամբ, ապաստան են գտել շահաստան քաղաքում։ Առանց Պարտավի անունը տալու էլ արդեն հասկանալի է, որ խոսքը Պարտավի մասին է, քանզի այդ տարածաշրջանում Պարտավը միակ «շահաստան» քաղաքն էր (շահաստան անունն էին կրում մեծ ու վաճառաշահ քաղաքները, նահանգների կամ գավառների գլխավոր քաղաքները)։

Եղիշեի Վարդանանց պատմությանը, Երեւան, 1958, Էջ 71։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 217:

7 դ․

Քաղաքը. «...Պարտավ շահաստան...» է հիշում նաեւ VII դարի պատմիչ Ղեւոնդը, իսկ Կաղանկատվացին. «Եւ մայրաքաղաք ունի զմեծն Պարտաւ» կամ «... յԱղուանս ի գերահռչակ քաղաքդ Պարտաւ»։

Ղեւոնդ, Պատմություն, Երեւան, 1982, Էջ 96։
Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմաթիւն Աղուանից Աշխարհի, Երեւան, 1983, էջ 9, 303:
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 217:

Մեկ այլ հիշատակությունից պարզվում է, որ Պարտավը բերդաքաղաք էր. «... ի մեծ մայրաքաղաքն Պարտաւայ բերդին...»։

Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմաթիւն Աղուանից Աշխարհի, Երեւան, 1983, էջ 135։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 217:

Նկարագրություն

Արաբ պատմիչ Իսթախրին վկայում է, որ Պարտավն ուներ ավելի քան 1 փարսախ լայնություն եւ նույնքան էլ երկարություն։ Դա նշանակում էր, որ քաղաքը զբաղեցնում էր մոտ 40 քկմ մակերես կամ 4000 հեկտար։ Նկարագրելով քաղաքը Իբն-ալ-Ֆակիհը նշել է, որ շինությունները կանգնեցված էին գլխավորապես գաճից եւ կղմինդրից։ Սրան հարկ է ավելացնել նաեւ հում եւ թրծված աղյուսն ու գետաքարը, որոնք օգտագործվել են հին քաղաքատեղիի տարածքում գոյացած ժամանակակից Բարդայի կառուցապատման ժամանակ։

«Արաբական աղբյուրները Հայաստանի եւ հարեւան երկրների մասին», կազմեց Հ. Թ. Նալբանդյան, Երեւան, 1985, Էջ 12։
Հ. Մանանդյան, Քննական տեսության հայ ժողովրդի պատմության, հ. Բ, մաս Բ, Երեւան, 1960, էջ 366:
«Барда» (ադրբ. եւ ասս. լեզուներով), Բաքու, 1987, էջ 7։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 217-218: 1 փարսախը շուրջ 6 կմ Է։

551 թ․

Հայոց եկեղեցական շինությունների վերաբերյալ աղբյուրներում որոշակի տեղեկություններ չեն պահպանվել, բայց դրանց գոյությունը Պարտավում՝ քրիստոնեության տարածման առաջին իսկ դարերից, որեւէ կասկած չի հարուցում։ Համենայն դեպս, երբ 551 թ. «...փոխեցին զաթոռ հայրապետութեանն Աղուանից ի Չորայ քաղաքէն ի մայրաքաղաքն Պարտաւ վասն հիմնահալած արշաւանաց թշնամեաց խաչին Քրիստոսի», քաղաքում հարկավ արդեն գոյություն ուներ քրիստոնեական ժողովարանը՝ եկեղեցին։ Քիչ ուշ Պարտավի Սբ. Գրիգոր մեծ եկեղեցու մասին հիշվում է պատմական հետեւյալ դիպվածների առիթով։ 711 թ. երբ Աբդլ-Ազիզ իշխանը Պարտավում ազատների տոհմից սերված Մանկիկին նահատակեց քրիստոնեությունը չուրանալու համար, քաղաքաբնակ հայերը նրա մարմինը ամփոփեցին հիշյալ եկեղեցում. «Եւ Եղան պատուական նորա նշխարք ի մեծ եկեղեցւոջն Պարտաւայ՝ ի սուրբն Գրիգոր...»։ Ի դեպ, «Պարտաւայ վանք Սուրբ Աստուածածինն» անվամբ մի վանք էլ գոյություն ուներ ի թիվս Երուսաղեմի հայոց վանքերի։

Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմաթիւն Աղուանից Աշխարհի, Երեւան, 1983, էջ 119, 285, 319։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 218:

Կաթողիկոս
551 — 595 թթ․

Հայոց եկեղեցու Աղվանից ճյուղի կաթողիկոսանիստը Չողից (Չոր) Պարտավ փոխադրելուց հետո այդտեղ գահակալած առաջին հայրապետը եղավ Տեր Աբասը (551-595)։ Պատմիչի վկայությամբ «Տէր Աբաս կաթողիկոս Աղուանից ի Դարբանդայ ի Պարտաւ գայ եւ դնէ զաթոռն»։

Մխիթարայ Այրիվանեցւոյ Պատմութիւն Հայոց, Մոսկվա, 1860, էջ 48-49, Կաղանկատվացու մոտ (Մովսէս Կաղանկատուացի Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Երեւան, 1983, էջ 342-343). «Տեր Աբաս, որ ի սկզբանն թուականիս Հայոց փոխեաց զաթոռ հայրապետութեանն ի Չորաց ի Պարտաւ...»։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 218:

799 — 824 թթ․

Միմյանց հաջորդած թվով 20 կաթողիկոսներ Պարտավն անփոփոխ պահեցին իբրեւ աթոռանիստ քաղաք։ Միայն 799–824 թթ. գահակալած Հովհաննես կաթողիկոսը հայրապետական աթոռը Պարտավից փոխադրեց Տրտուի ափին գտնվող Բերդակուր ամառանոցը. «Տէր Յովհաննէս,... փոխեաց զկաթողիկոսարանն ի Բերդակ՝... յորժամ հանաւ ի Պարտաւայ »։

Պարտավում գահակալած 19 կաթողիկոսներն էին՝ Աբաս (551-595), Վիրո (595-629), Զաքիրիա (629-644), Հովհան (644-671), Ուխտանես (671-683), Եղիազար (683-689), Ներսես (689-706), Սիմեոն (706-707), Միքայել (707-744), Անաստաս (744-748), Հովսեփ (748-765), Դավիթ (765-769), Դավիթ (769-778), Մատթե (778-779), Մովսես (779-781), Ահարոն (781-784), Սողոմոն (784), Թեոդորոս (784-788), Սողոմոն (788-799)։ Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, Երեւան, 1961, էջ 198։
Տես նաեւ՝ Մատթեոս Ուռհայեցի, ժամանակագրություն, Երեւան, 1991, էջ 249։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 218:

5 — 6 դդ․

V դարի վերջին կամ VI դարի սկզբին Աղվենում գումարված եկեղեցական ժողովին Պարտավից մասնակցել էին. «Շուփհաղիշոյ՝ Պարտաւայ արքեպիսկոպոս...»-ը եւ «Մատթէ՝ Պարտաւայ երէց...»–ը:

Մովսէս Կաղանկատուացի Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Երեւան, 1983, էջ 89-90։
Այդ մասին տես նաեւ՝ Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, Երեւան, 1961, էջ 194։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 218:

Պատմություն
623 — 624 թթ․

623-624 թթ. ամբողջ ձմեռը, իր բանակով հանդերձ, Պարտավում էր անցկացրել Բյուզանդիայի կայսր Հերակլը՛. Մեկը մյուսին հաջորդող նվաճողների պատճառած արհավիրքներից հերթական անգամ Պարտավը զերծ էր մնացել Զաքարիա կաթողիկոսի (629-644) օրոք։ «Աղոթիւք իւրովք ապրեցոյց զմեծ քաղաքն Պարտաւ ի գերութենէ»,– վկայում է պատմագիրը։

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, Երեւան, 1961, էջ 195։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 218:

706 թ․

Հայոց եւ Աղվանից եկեղեցիների միաբանությունը անխախտ պահելու եւ Պարտավում իրեն՝ Ներսես կաթողիկոս հռչակած Բակուր եպիսկոպոսին պատժելու նպատակով (սա գաղտնաբար համակիր էր քաղկեդոնականությանը) 706 թ. Պարտավ է ժամանում Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Եղիան (703-717)։ Նա նախ անարգելով հեռացնում է ինքնակոչ Բակուր-Ներսեսին (մերկացված նստեցնում է մի էշի վրա ու ման տալիս Պարտավի փողոցներով), ապա գումարում եկեղեցական ժողով եւ, ինչպես վկայում է պատմագիրը «....ի տեղի նորին նստուցանել զՍիմէոն սարկաւագապետն կամօք ժողովոյն Աղուանից»։

Մովսէս Կաղանկատուացի Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Երեւան, 1983, էջ 296-297:
Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Երեւան, 1986, էջ 357։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 218:

789 թ․

Արաբական տիրապետության ժամանակ, սկսած 789 թվականից, Պարտավը խալիֆաթի կողմից նշանակված կառավարիչների (ոստիկանների) նստավայրն էր։ Հետագայում Պարտավը վերածվեց Արմինիայում արաբ ոստիկանների վարչական՝ երկրորդ նշանակության նստավայրի (առաջինը՝ Դվին քաղաքն էր)։

«Արաբական աղբյուրները Հայաստանի եւ հարեւան երկրների մասին», կազմեց Հ. Թ. Նալբանդյան, Երեւան, 1985, էջ 145-146։
Ղեւոնդ, Պատմության, Երեւան, 1982, էջ 131, 169:
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 218:

793 — 794 թթ․

Հարուն-ալ Ռաշիդ խալիֆի օրոք՝ 793-94 թթ., հայերից բացի Պարտավն արդեն ուներ զգալի թիվ կազմող պարսիկ բնակչություն։ Ահա, հիմնականում վերջիններս էլ բարձրացրել էին արաբների դեմ ուղղված այնպիսի հզոր մի ապստամբություն, որը ճնշելու համար պահանջվել էին խալիֆի բանակները (Արմինիայի ոստիկաններին այդ անել չէր հաջողվել)։

Հ. Մանանդյան, Քննական տեսության հայ ժողովրդի պատմության, հ. Բ, մաս Բ, Երեւան, 1960, էջ 33, 60, 225։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 218:

9 դ․

IX դարի կեսերին արաբական բանակի՝ ծագումով թուրք Բուղա զորապետը հայ իշխան Եսայի Աբու-Մուսեի հետ պատերազմելուց առաջ «...գնաց մտավ Պարտավ մեծ քաղաքը», իսկ 853-ին Արցախի հայ իշխանավորներին դավով գերելուց եւ Սամառա ուղարկելուց հետո, «...մտավ Պարտավ՝ ձմեռելու...»։

Թովմա Արծրունի եւ Անանուն, Պատմություն Արծրունյաց Տան, Երեւան, 1978, էջ 191, 203։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 218-219:

10 դ․

X դարում Պարտավը 2 անգամ հայտնվել է նաեւ ռուսների ձեռքում։ Նախ՝ 913 թ., ապա՝ 943–944 թթ. «Ռուսները գրավեցին քաղաքը,... շատ ժողովուրդ կոտորեցին եւ կոտորելուց հետո էլ մի քանի տասնյակ հազար գերեվարեցին։ Մնացածներին հավաքեցին մզկիթում եւ ասացին՝ ձեր փրկագինը տվեք, թե չէ կկոտորվեք։ Նրանց համար միջնորդեց մի քրիստոնյա..., սակայն այս բանը ընդունեցին միայն խոհեմները։ Երբ ռուսները տեսան, որ ոչինչ չի դուրս գալիս, բոլորին կոտորեցին, եւ միայն փախչողներն ազատվեցին։ Նրանք (քաղաքի) բնակիչների ունեցվածքը ավարի տվին, գերեվարեցին եւ կանանցից, ով որ իրենց հաճելի թվաց, տարան»։ Նշված իրադարձությունների մասին մեկ այլ վկայություն. «Հիջրի 332 թվականին (943-944) մի խումբ ռուսներ ծովից անցան եւ Կուր գետով հասան մինչեւ Պարտավ քաղաքը, որին տիրեցին... ապա նավերով վերադարձան դեպի իրենց երկիրը»։ Դժվար է ասել, թե ի՞նչ դրության մեջ էր Պարտավը ռուսների գրավումից հետո, բայց աղբյուրների՝ թեկուզ միառժամանակ, բացակայությունն ինքնին քաղաքի անկումային եւ անմխիթար կացության մեջ գտնված լինելու արտահայտությունն է։

«Արաբական աղբյուրները Հայաստանի եւ հարեւան երկրների մասին», կազմեց Հ. Թ. Նալբանդյան, Երեւան, 1985, էջ 214։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 219:

1121 թ․

Փոքր-ինչ ուշքի եկած Պարտավի հերթական գրավումը եղավ 1121 թ., վրաց Դավիթ թագավորի կողմից։ Թուրք-Սելջուկների տիրապետության ներքո հայտնված Պարտավի ազատագրումը հայ-վրացական միացյալ ուժերով (Զաքարե եւ Իվանե եդբայր-իշխանների գլխավորությամբ) կատարվեց 1211 թ. «... [Ապա վրացիք] դիմեցին Պարտավ (Բարդավ)՝ հինավուրց մեծ քաղաքը, ել կործանեցին Առանը եւ սաստիկ պատերազմներով նվաճեցին...»։

Ջուանշէր, էջ 119-120։
Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Երեւան, 1986, էջ 16։
Տես նաեւ՝ «Մանր Ժամանակագրություններ», հ. Ա, Երևան, 1951, էջ 399։
Վրաց աղբյուրները Հայաստանի եւ հայերի մասին, հ. Բ, Երեւան, 1936, էջ 14։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 219:

1230 թ․

Պարտավն իրենց բանակների համար իբրեւ ձմեռոց ծառայեցրին երկրամաս ներխուժած մոնղոլները (1230-ական թվականներին)։ Այն հանգամանքը, որ հետագա մի քանի դարերում Պարտավն այլեւս աղբյուրներում գրեթե չի հիշատակվում, ցույց է տալիս, որ մոնղոլները Պարտավում կատարել էին այն առավելագույնը, ինչին առհասարակ ընդունակ էին նրանք։

Վրաց աղբյուրները Հայաստանի եւ հայերի մասին, հ. Բ, Երեւան, 1936, էջ 58։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 219:

1579 — 1580 թթ․

Ուշ միջնադարում Պարտավը նորից կենդանացել էր, բայց անպակաս էին արհավիրքները։ Մասնավորապես հայտնի է, որ երբ 1579/80 թ. Դարբանդի կողմից մեծաքանակ բազմությամբ Արցախ աշխարհի վրա էին հարձակվել լեզգիներն ու ղայթաղները, Պարտավում կային հայ իշխաններ. «...եւ զիշխանն Գանճայոյ եւ Պարտատյ փախստական արարին։ Եւ ինքեանք սփռեալ ընդ դաշտս եւ ընդ լերինս՝ զԳանճայ եւ զԲարտայ... »։ Ըստ ամենայնի այդ իշխաններն իրենց իրավական վավերացումները ստացել էին պարսից շահերից (ինչպես Արցախի որոշ մելիքները), բայց պատմագրության մեջ նրանց մասին միայն կցկտուր տվյալներ են պահպանվել։ Մասնավորապես՝ 1630 թ. մի վավերագրում հիշվում է. «Մելիք Սարուխան Բարտայու» հայ իշխանի մասին։

«Մանր Ժամանակագրություններ, հ. Բ, Երևան, 1956, էջ 242:
«Արարատ», ամսագիր, 1914, օգոստոս, էջ 736:
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 219:

1691 թ․

1691 թվականին Աղվանից երկրի հոգեւոր եւ աշխարհիկ ներկայացուցիչների՝ կողմից Աղվանից Երեմիա կաթողիկոսին (1676-1700) տրված «Թուղթ դաշնադրութեան» ներքո ի թիվս այլ հայ մեծամեծաց կա նաեւ Պարտավի հայ մելիքի ստորագրությունը. «Ես մելիք Թուրշիս Պարտու ղապուլ արի մերեցի»։

Խ. Ծ. Վ. Դ., Երկու վաւերագրեր Տ. Խաչիկ վարդապետի ձեռագիրների ժողովածուից, «Արարատ», 1900, էջ 320։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 219:

18 դ․

XVIII դարի սկզբներին լեզգիները, ըստ կաթողիկոս Հասան Ջալալյանցի վկայության, թալանի նպատակով պարբերաբար ներխուժում էին Պարտավ եւ հարակից շրջաններ, «...ամ ամէ ասպատակ սփռեալ յայս կողմ եւ յայն կողմ Կուր գետոյն... յոլովք ի գիւղօրէիցն Պարտայու, եւ զդաշտավայր գիւղօրայսն միահողոյն կոտորեալ, գերի եւ աւարի առեալ ամայի արարին, եւ զմնացեալսն փախստեայ ի լերինս եւ ի գարանձաւ Արցախու...»։

Պատմաթիւն համառօտ Աղուանից երկրի յօրինեալ ի Տ. Եսայի Աղուանից կաթողիկոսէ Հասան Ջալալեանց, Յերուսաղէմ, 1868, էջ 23։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 219:

18 դ․

XVIII դարի 20-ական թվականներին՝ Արցախում ծավալված ազգային-ազատագրական շարժման շրջանում, Պարտավի շրջանը, անտարակույս, դեռեւս հայաբնակ էր։ Ավելին, նրանք ունեին բավականաչափ զինուժ, որը զորապետ Եսայու գլխավորությամբ 1723 թ. միացել էր հարեւան Ջրաբերդի հետ ու ամրացել լեռներում, հիմնել հատուկ զորակայան՝ սղնախ։ Խնդրո առթիվ ուշագրավ է ժամանակի վավերագրերից մեկը, ուր մասնավորապես նշված է. «...Հայոց ասկէս քանի մի ընդրելագոյն զօրաւարք, ... որ մեկ քանի հազար զորք ունին ի լերանց ամուր տեղաց սղնախ են արել, որ զմին Եսային, որ է Պարտաւու երկրէն եւ երկրորդն Սարգիսն Չարապերթո երկրէն»։

«Армяно-русские отношения в XVIII веке», հատոր 2, մաս 2, Երեւան, 1967, էջ 29։
Զավեն Արզումանյան, Սղնախների առաջացումը եւ ռազմաքաղաքական նշանակությունը, «ԼՀԳ», 1982 *9, էջ 79։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 219:

1747 — 1761 թթ․

Ցավոք, անհայտ է, թե մինչեւ ո՞ր թվականն է Պարտավն ունեցել իր հայ մելիքները, մինչեւ ե՞րբ է եղել հայաբնակ, բայց այն հանգամանքը, որ Պարտավի թուրքական մզկիթի կառուցումն իրականցվել է Ղարաբաղում խան հռչակված Փանահի (1747-1761) օրոք ու նրա իսկ հոգածությամբ, հուշում է այն հնարավոր հանզամանքը, որ Պարտավը հիմնականում հայաթափ է եղել XVIII դարի 2-րդ քառորդին։ Դրան նպաստել է, անշուշտ, նաեւ Նադիր շահի արշավանքը։

Г. Осипов, Селение Барда, СМОМПК, VII, Тифлис, 1893, էջ 136։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 219-220:

Նկարագրություն
19 դ․

XIX դարում երբեմնի մեծահռչակ Պարտավ քաղաքն արդեն վերածվել էր զուտ թրքաբնակ, Բարդա հորջորջվող մի զյուղի։ Ուրիշ համանման գյուղերից այն առանձնանում էր միայն յուրաքանչյուր ուրբաթ այդտեղ բացվող տոնավաճառով եւ խանութների ու մի քանի արհեստանոցների առկայությամբ։ Դրանց հիմնական մասի տերերը Շուշեցի հայեր էին։ 1888 թ., օրինակ, գյուղում կար արծաթագործ հայերին պատկանող 5 եւ դերձակների 6 խանութ։ Հայերն այդտեղ ունեին նաեւ 4 դարբին, 2 սուսերագործ, 1 ներկարար (բոլորն էլ Շուշեցի)։

«Նոր-Դար», 1888, N 217, էջ 3։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 220:

Այնուամենայնիվ, Բարդա գյուղի կարեւոր առանձնահատկությունն էր հին դարերից մնացած նյութական մշակույթի բազմաթիվ եւ տարաբնույթ հիշատակների առկայությունը։ Դրանց առաջին եւ կարեւոր նկարագրությունը տվել է Մակար եպիսկոպոս Բարխուտարյանցը. «Այժմ համարեա թէ մի գիւղ է Պարտաւն, զրկուած իւր մեծութեան եւ հարստութեան փառքից, սակայն հնութիւններն ու աւերակներն այնքան շատ են, որք պահպանած են քաղաքի յատկութիւն։ Քաղաքս ունեցած է համարեա թէ մի մղոն երկարութիւն եւ կէս մղոնից աւելի լայնութիւն, ինչպէս երեւում է աւերակի հետքերից եւ փորուածքների նշաններից։ Հին շէնքերն ընդհանրապէս շինուած են եղել եփած աղիւսով եւ պարզ հողեայ ցեխով, զոր օրինակ երեւում են նոր ի նորոյ քանդած ստորերկրեայ հնութիւններից։ Հողն ունի կաճային զօրութիւն, որ անքակ պահած է մօտ հազար տարի ստորերկրեայ բնակարանները։ Մինչեւ 6 մեթր փորուածքներից ելնում են ոսկի, արծաթ, պղինձ, հին դրամներ եւ անօթներ եւ երկաթեղէն ու խեցեղէն գործիքներ, կարասիներ եւ ամաններ»։

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 29։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 220:

1880 թ․

Բարխուտարյանցը, որ քաղաքի մնացորդները տեսել էր 1880-ական թվականների վերջերին, ուշագրավ տվյալներ է հաղորդում քաղաքատեղիի երբեմնի շրջապարսպի եւ դրանց հզորացրած բրգաձեւ աշտարակների ավերակների վերաբերյալ. «Այժմ անհետացած են քաղաքիս շրջապարսպի պատերն, բայց տակաւին մնում են երեք միջնաբերդեր, որոնց պարիսպներն շինուած են հողեայ ցեխով: Առաջին միջնաբերդն, որ գտնւում է փոշտի ճանապարհի տակին, այս է արեւելյան կողմում, ունի վեց բարձրագոյն բուրգեր եւ հաստ ու բարձր պարիսպ, որի արեւելյան կողմից խախտուած է փոքր ինչ տեղ։ Շրջապարսպիս մէջ տեղում արձանացած է մի երկյարկ աշտարակ, որ շինուած է թրծեալ աղիւսով եւ կրաշաղախ ցեխով...։ Երկրորդ բերդակն, որ նմանապէս շինուած է հողեայ ցեխով, առանց բուրգի է եւ կիսաւէր եւ գտնւում է մեծ ճանապարհի արեւմտեան բլրի մօտ եւ ունի 104 մետր երկարութիւն եւ 93 լայնութիւն։ Բերդակից շատ հեռի չեն եւ միւս միջնաբերդերն»։

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 29-30։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 220:

Ադրբեջանում խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո Պարտավ քաղաքատեղիի տարածքում գտնվող թրքաբնակ Բարդա գյուղն արագ թափով սկսեց ընդարձակվել ու կառուցապատվել։ Այդ ընթացքում պարբերաբար հայտնաբերվող հնագիտական նյութերն ի վերջո գրավեցին Բաքվի «գիտնականների» ուշադրությունը, որոնք, սակայն, յուրաքանչյուր դեպքում առնչվելով ակնհայտ՝ քրիստոնեական մշակույթի հուշարձաններին, իրենց մի շարք ուսումնասիրություններում ու հրապարակումներում դրանք միտումնավոր կերպով ներկայացնում էին որպես «աղվանական» մշակույթի արժեքներ։

1874 թ. Բարդայում բնակվում Էին 337 շունչ շիա դավանանքի մահմեդականներ («Кавказский Календарь на 1886 г.»,Тифлис, 1885, Էջ 126։
З. Бунятов, Азербайджан в VII-IX вв., Баку, 1965. С. Ашурабейли, Ремесла и торговля раннесредневековых городов Азербайджана, "Труды Музея истории Азербайджана", том 2, Баку, 1957. Տես նաեւ՝ Бардинский клад 1940 г., "Известия Аз. ФАН ССР", 1943, N 8.
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 221: