ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Բայլական Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Բայլական (Շրջան) / Բայլական (Շրջկենտրոն)

Պատմություն
20 դ․

Հակառակ այն հանգամանքին, որ Բելուկան–Բայլականն ունեցել է բավականին հարուստ պատմական անցյալ եւ բազմիցս վկայակոչված է հայ եւ օտար մատենագիրների երկերում, այնուամենայնիվ մինչեւ XX դարի 30-ական թվականներն այդ մեծահռչակ քաղաքի տեղն անգամ գիտությանը հայտնի չէր։ Մակար եպիսկոպոս Բարխուտարյանցն այն նույնացրել է Բայաթ ամրոցի հետ. «Բելուկան աւերակ քաղաքատեղին Գարգարի ձախ կողմում, որ այժմ կոչվում է Բայեաթ...», իսկ պատմաբան Լեոն նշել է. «Նահանգն իր անունը ստացել է Փայտակարան քաղաքից, որ հիշատակվում է շատ անգամ, բայց որի տեղը որոշել անկարելի է»։

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 28։
Լեո, Երկերի ժողովածու, հ. 1, Երեւան, 1966, էջ 160։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 234:

1933 թ․

Սակայն, ներկայիս Բայլագանի (նախկին՝ ժդանովի) շրջանի Քյաբրլի եւ Խաչինստրոյ գյուղերի միջեւ գտնվող եւ խաշնարածների կողմից էորանղալա անվանումը ստացած հնավայրում 1933 թ. սկսված եւ տասնամյակներ տեւած ուսումնասիրությունները սպառիչ կերպով հստակեցրին խնդիրը, պարզելով, որ այդ հնավայրը նույն ինքը՝ Բայլական կամ Բելուկան քաղաքատեղին է։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 234:

Հիմնադրում

Բայլական քաղաքն, իր գոյության ընթացքում առանձնահատուկ նշանակություն է ունեցել հայ ժողովրդի պատմության մեջ:
Արաբական աղբյուրները քաղաքի հիմնադրումը հիմնականում վերագրում են Սասանյան Կավատ արքային (488-496, 498/9-531), սակայն այլ տվյալների առկայությունը գալիս է հավաստելու, որ Կավատ արքան կարող էր լինել միայն քաղաքի վերաշինողը եւ ոչ երբեք` հիմնադիրը:

Մասնավորապես, Իբն-ալ-Ասիրը հաղորդում Է. «Ապա Կավատը հասավ նրանց ետեւից եւ Առանամ կառուցեց Բայլական քաղաքը...» («Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին». «Արաբական աղբյուրներ», Բ, Իբն ալ-Ասիր, թարգմ. բնագրից, առաջաբան և ծանոթագրություններ՝ Արամ Տեր-Ղևոնդյանի, Երևան, 1981, էջ 40)։ Կամ. «... հիմնադրողը եղավ Կավատ թագավորը Արմինիային տիրելուց առաջ։ Ոմանք էլ ասում են, թե նրա հիմնադրողն Է եղել Կոնանի որդի, Լանտայի որդի, Արմանի որդի Բայլականը» («Արաբական աղբյուրները...», հ. 3, Երեւան, 1965, Էջ 40)։ Կամ. «Կոբազը ինքն իր զորավարի ետեւից հասնելով, խազարներին տեղահան անելուց հետո, Առանում կառուցել տվեց Բայլական եւ Բարդաա քաղաքները» (նշվ. աշխ., Էջ 17)։
Բազմաթիվ ուսումնասիրողներ Բայլականը նույնացրել են հայկական աղբյուրներում բազմիցս հիշատակվող Փայտակարանի հետ։ Աղբյուրների համալիր քննության շնորհիվ այդ հնարավորությունը բացառել Է Բ. Հարությունյանը (տես նրա՝ «Փայտակարան քաղաքը եւ նրա տեղադրությունը» հոդվածը, «ԼՀԳ», 1981, N 12, Էջ 61-76)։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 234:

Պատմություն
9 դ․

IX դարի կեսերին արաբական աղբյուրները հիշատակում են Բայլական գավառի մասին: Ուշագրավ է, որ այդ ժամանակ նրա կազմում է հիշվում նաեւ Լեռնային Արցախի հարավում գտնվող Քթիշ բերդը (այժմ` Հադրութի շրջանի Տող գյուղի մոտ). «Ապա Բուղան գնաց Իսա իբն Յուսուֆի (Եսայի Աբու-Մուսե-Ս.Կ.) դեմ, որը Քտիշ (Քատիշ) ամրոցում էր Բայլականի գավառում»:

«Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին». «Արաբական աղբյուրներ», Բ, Իբն ալ-Ասիր, թարգմ. բնագրից, առաջաբան և ծանոթագրություններ՝ Արամ Տեր-Ղևոնդյանի, Երևան, 1981, էջ 159։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 234:

1221 թ․

Բայլականը աննախադեպ արհավիրքի ենթարկվեց 1221 թ., մոնղոլ-թաթարական արշավանքի ժամանակ «Թաթարները հարձակվեցին, կռվեցին, ապա սրի ուժով գրավեցին քաղաքը (վեց հարյուր տասնութ թվականի Ռամադան ամսին (30 հոկտ. - 28 նոյ.) ու սրի քաշեցին, կենդանի չթողնելով ոչ փոքրին, ոչ մեծին, ոչ էլ կանանց...», -վկայում է արաբ պատմագիրը: Նույն դեպքերի առնչությամբ պատմագիրը նշում է նաեւ. «նրանք հասան Առան երկրի Բայլական քաղաքը, որը պաշարեցին ու գրավեցին, բնակիչներին կոտորեցին այնքան, որ գրեթե բնաջինջ արեցին»: Ուշագրավ է, որ չնայած մոնղոլների կողմից բնակչության կոտորածից հետո քաղաքը հրդեհվել էր, այնուամենայնիվ նվաճողների հեռանալուց հետո այն չէր լքվել, այն կրկին շենացվել էր. «... Թաթարները եկան եւ սպանեցին ձեռքն ընկած բնակիչներին, կողոպտեցին, հետո այրեցին քաղաքը: Երբ նրանք հեռացան, փախստական բնակիչները կրկին վերադարձան եւ վերստին բնակություն հաստատեցին այնտեղ» վկայում է պատմագիրը։ Մեկ տարի անց, 1222-ին, Բայլակակաե մտան հայ-վրացական միացյալ զորքերը։

«Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին». «Արաբական աղբյուրներ», Բ, Իբն ալ-Ասիր, թարգմ. բնագրից, առաջաբան և ծանոթագրություններ՝ Արամ Տեր-Ղևոնդյանի, Երևան, 1981, էջ 303, 307:
«Արաբական աղբյուրները...», հ. 3, Երեւան, 1965, էջ 40։ Իրական հիմք չունի Հ. Մանանդյանի այն կարծիքը, թե. «1221 թ. իսպառ կործանվեց Աղվանքի խոշոր քաղաք Բայլականը, որն այլեւս չվերականգվեց » (Քննական տեսության հայ ժողովրդի պատմության, հատոր 3, Երեւան, 1952, էջ 257)։ Հ. Մանանդյան, Քննական տեսության հայ ժողովրդի պատմության, հատոր Բ, մաս Ա, Երեւան, 1957, էջ 186։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 219:

1246 թ․

1246 թ. Գտիչ վանքի մի ընդարձակ արձանագրության մեջ Բայլական քաղաքը՝ Բելուկան ձեւով հիշվում է որպես հիշյալ վանքի թեմական իրավասության ներքո գտնվող վայր. «...ԴԻԶԱԿՈ ԲԷԼՈՒԿԱՆ ԻՒՐ ԿԵՐՈՎՆ...»։ Ուշագրավ է, որ եթե IX դարի դեպքերի առթիվ Քթիշ (Գտիչ) բերդն է հիշվում որպես Բայլական գավառի մեջ գտնվող վայր, ապա XIII դարում Բայլականն է հիշվում Դիզակի կազմում։ Այսինքն՝ տարածաշրջանի գավառանվան տեսակետից Բայլականը տեղի էր տվել Դիզակին։

«Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 5, կազմող Ս. Գ. Բարխուղարյան, Երեւան, 1982, էջ 183։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 235:

15 դ․

Բայլական քաղաքին վերաբերող վերջին հիշատակություններից մեկը թողել է իսպանացի ճանապարհորդ Ռույ Գոնցալեց դի Կլավիխոն, XV դարի սկզբին. «... Թիմարը սովորություն ուներ նախապես այդ դաշտերը գալու, ուր նա հաստատում էր իր ձմռան բնակատեղը, եւ հիրավի վերջերս նա հրամայել էր մի քաղաք (կոչված Բեյլագան) կառուցել այստեղ, ուր արդեն հաստատված 20.000 մարդիկ կային»։

Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հատոր Ա, Երեւան, 1932, էջ 129։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 235:

Նկարագրություն
20 դ․

Վերջին դարերի՝ մատենագրական աղբյուրների բացակայությունն ինքնին վկայությունն է այն իրողության, որ քաղաքն այլեւս պատմական ասպարեզից դուրս էր մղվել, այլ կերպ ասած՝ իբրեւ բնակավայր դադարել էր գոյություն ունենալ, եւ երբեմնի գավառանիստը XX դար էր հասել նաեւ պատմական անվան կորստյամբ, սոսկ իբրեւ մի ավերակ քաղաքատեղի։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 235:

Խորհրդային տարիներին Պատմական Հայաստանի Արեւելից Կողմանց (Արցախ, Ուտիք նահանգները) շատ գավառների թվում նորաստեղծ Ադրբեջաեի կազմում հայտնվեց նաեւ Բայլական քաղաքատեղին, որն արդեն, առավելապես հայտնի էր խաշնարած ցեղերից ստացած էորանղալա անվանումով։ Այստեղ, ինչպես նշել ենք, սկսած 1930–ականներից մի քանի տասնամյակ շարունակ պեղումների ուղեկցմամբ հնագիտական ուսումնասիրություններ իրականացրին բաքվեցի «գիտնականները»՝ ամեն հայտնաբերվածը ներկայացնելով կամ իբրեւ «աղվանական» եւ կամ էլ որպես «ադրբեջանական»։

И. М. Джафарзаде, Отчет о раскопках городских ворот городища Орен-кала в 1933...։ Նույնի՝ Археологические раскопки городища Оренкала в 1951 г., Труды Института истории и философии, том 4, Баку 1954.
Н. В. Минкевич-Мустафаева, О ремесленном квартале Байлакана, "Советская археология", 1958, N 4.
А. Л. Якобсон, Раскопки на городище Орен-кала 1953-1955 г., "Труды Азербайджанской (Оренкалинской) экспедиции", т. 1, МИА СССР, N 67, М-Л.,., 1959.
Н. Наджафова, Редкий вид Азербайджанской художественной ангобированной керамики из раскопок Оренкалаи старой Гянджи, "Известия АН Аз. ССР", 1959, N 4, Էջ 15-25։
Г. М. Ахмедов, Поздняя городская стена города Байкалана, "Известия АН Аз. ССР", 1962, *6, Էջ 17–31։ В. П. Фоменко, Стеклянные изделия VIII-X вв. городища Оренкала, "Известия АН Аз. ССР" , 1962, N 7, Էջ 31-41։
Г. М. Ахмедов, Оренгала, Бакы, 1962, Նույնի՝ О 'Тимуревской стенегорода Байлакана, "Советская Археология", 1964, N 1. նաեւ "Труды Азербайджанской экспедиции", МИА СССР, N 125, М-Л., 1965.
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 235:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Բելուկան
Բայլագան
էորանղալա