ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Լիս 2 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Մցխեթ (Շրջան) / Լիս (Գյուղ)

Տեղադրություն

Լիս գյուղը գտնվում է Վրաստանի հանրապետության Մցխեթի շրջանում, Թբիլիսիից հազիվ 7- 8 կմ արևմուտք:

Սամվել Կարապետյան, «Գարդմանք» հայրենագիտական ամսաթերթ, նոյեմբեր-դեկտեմբեր, 1996, N 3, էջ 7, 16:

Պատմություն
19 դ․

Գյուղը հին պատմություն ունի, և դրա վկայությունն է պահպանված 800-ամյա եկեղեցին, սակայն XIX դարի սկզբներին, երբ այնտեղ հաստատվել են բրաջրեցի և ոսկանապատցի 5-6 ընտանիք հայ գաղթականներ, Լիսը միանգամայն անմարդաբնակ էր:

Սամվել Կարապետյան, «Գարդմանք» հայրենագիտական ամսաթերթ, նոյեմբեր-դեկտեմբեր, 1996, N 3, էջ 7, 16:

Գյուղատեղն ու հարակից հողերը պատկանում էին վրաց թավադ Թարխանովին, որին և հայ գյուղացիները տասանորդ վճարելու պայմանով հաստատվում են գյուղում:

«Մշակ», 1914, N 157, էջ 3:

Բնակչություն
19 — 20 դդ․

Ամբողջ XIX դարում և XX դարի սկզբներին Լիսի բնակչությունը կամաց-կամաց աճել է, բայց միաժամանակ մնացել որպես զուտ հայաբնակ գյուղ: Օրինակ՝ 1885-ին համագյուղացիների թիվը կազմել էր 21 ընտանիք. «... 21 տուն անխառն ընդ վիրս բուն հայկական բնակչովք իւրովք գաղթեցելովք ի սահմանէն Գանձակայ ի գերջէն Գանձակայ ի գերջէն Բրաջուր, Ոսկանապատ կոչեցեալ...»:

Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆոնդ 53, ցուցակ 1, գործ 3330, թ.6:

1896 թ․

1896-ին Լիս գյուղի մասին ականատեսը գրել է. "Населено это селение исключительно армяно григорианами, которые когда-то переселились сюда из Шушинского уъезда...":

"Черноморский вестник", 1896, N 202:

1914 թ․

Հայտնի է նաև, որ օրինակ՝ 1914-ին գյուղն ուներ 40 տուն բնակիչ ու եկեղեցի, բայց չուներ քահանա և դպրոց:

Կար. Ղազարեան. Լիս գիւղը, «Մշակ», 1914, N 157, էջ 3:

Ամբողջ Վրաստանով մեկ ծայր էր առել վրացախոս հայերի՝ հայկական ազգանունների բռնի փոփոխման, վրացացման գործընթացը: Մասնավորապես Լիս գյուղում, Առաքելյանները բռնությամբ դարձան՝ Սախինաշվիլի, Մեհրաբյանները՝ Մերաբիշվիլի, Օգանեզովները՝ Գիորգաձե և Կախնիաշվիլի, Ներսեսովները՝ Գաբաշվիլի և Ջեգաձե:

Նոր ազգանուններ պարտադրելիս` վրաց «կնքահայրերը» դիմում էին ամենատարբեր խարդավանքների: Այսպես, օրինակ՝ Ներսեսովներին՝ Գաբաշվիլի տարբերակը առաջարկելիս համոզել են, թե Գաբաշվիլի ազգանունով հայտնի կալվածատեր է եղել և «դեռ պարծանք պիտի համարեք ընդունել այդ ազգանունը»: Սամվել Կարապետյան, «Գարդմանք» հայրենագիտական ամսաթերթ, նոյեմբեր-դեկտեմբեր, 1996, N 3, էջ 7, 16:

Քահանա
1915 թ․

Միայն 1915-ին հոգևոր կոչման մեջ ընդունելով Հովհաննես Համբարյանին, նրան հոգևոր պաշտոնակատար են կարգել Լիս և հարակից գյուղերի վրա:

«Արարատ», 1916, մայիս- հունիս, էջ 326:

Մայրենի լեզու

Չնայած այն հանգամանքին, որ Լիսում հաստատված հայերը գտնվում էին զուտ վրացական միջավայրում և մինչև այդ թվականը դեռևս երբևէ չէին ունեցել ոչ ազգային եկեղեցի և ոչ էլ դպրոց, այնուամենայնիվ կարողացել էին անմոռաց պահել մայրենի լեզուն. «... բնակիչները բոլորը հայախոս Ղարաբաղի վիճակի զանազան գիւղերի գաղթականներ են և չնայած նոցա նախնեաց բնատուր ջերմեռանդութեանը դէպի եկեղեցին և կրօնը, իրանք շրջակայ հայաբնակ գիւղերով եկեղեցի չունենալով և զուրկ մնացած ամենայն հոգեկան մխիթարութիւններից շատերը մինչև անգամ մոռացել էին երեսը տեառնագրել...»:

«Արձագանք», 1893, N 73, էջ 3:

1889 թ․

1889 թ. մի վկայությամբ լիսեցի հայերը տիրապետում էին մայրենի լեզվին. «... բաղկացած է 116 հոգի հայախոս հայերից, այսքան ժամանակ զրկուած է եղել թէ՛ եկեղեցուց և թէ՛ քահանայից»:

«Նոր- Դար», 1889, N 117, էջ 2:

Հուշարձաններ
1886 թ․

Ժամանակի հետ եկեղեցի ունենալու խնդիրն ավելի լուրջ կերպարանք առավ. "В 1886 году группа лиц, видя, что крестьяне-армяне, живущие в селении Лиси, за неимением церкви, переносят сотни мытарств приезжая то в Тифлис, то в другие соседние села для совершения церковных треб, порешили собрать деньги и выстроить церковь...":