ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Աբուլ 15 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ջավախք (Գավառ) / Ախալքալաք (Շրջան) / Աբուլ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալքալաքի և Աբուլ լեռան միջակայքում, լեռան հարավարևմտյան ստորոտում, շրջկենտրոնից 10 կմ արևելք, ծովի մակերևույթից ունի 1964-1985 մ բարձրություն:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 30:

Պատմություն
1595 թ․

Համաձայն 1595 թ. կազմված «Գյուրջիստանի վիլայեթի ընդարձակ դավթար»-ի՝ Աբուլն ունեցել է 12 տուն բնակիչ և պետական գանձարան մուծել 14.000 ակչե հարկ:

Ակչեն (ակչա) փոքր արծաթյա դրամ է, ղուրուշի 1/120 մասը (տե՛ս «Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի, հայերի և Անդըրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին», հ. Ա, կազմեց Սաֆրաստյան Ա., Երևան, 1961, էջ 352): “გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 229-230: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 30:

1705 — 1706 թթ․

Հայտնի է նաև, որ 1705-1706 թթ.` տանուտեր Մեհմեդի օրոք, հարկվել է 13.000 ակչե:

“ჩილდირის ეიალეთის ჯაბა დავთარი 1694-1732 წწ.”, էջ 122: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 30:

1830 թ․

1830 թ. Կարնո գավառի Ումուտում գյուղից գաղթած հայերը հաստատվել են այդ ժամանակ հայաթափ ու ավերակ Աբուլ գյուղատեղիում և շենացրել այն:

Ումուտումը (այժմ՝ Umudum) հայաբնակ գյուղ էր՝ Կարին (Էրզրում) քաղաքից 16 կմ հյուսիս: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 30:

Բնակչություն

Ամբողջ ԺԹ դարի ընթացքում և Ի դարի սկզբին Աբուլի բնակչությունն անընդմեջ աճել է: Բնակչության թվաքանակի նվազումը 1918-ին և հաջորդած տարիներին պայմանավորված է թուրքական բանակի ներխուժմամբ ու գաղթով: Վերջինիս հետևանքով առաջացած սովից ու հիվանդություններից զգալի թվով աբուլցիներ են զոհվել: Խորհրդային տարիներին տարագիր գյուղացիները կրկին համախմբվել են հայրենի գյուղում և երկրորդ անգամ շենացրել: Ներկայումս Աբուլի բնակչության թվաքանակը մոտեցել է 1880-ականների ցուցանիշին:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 30:

Երկրորդ աշխարհամարտին աբուլցիներից մասնակցել է 132 հոգի, որոնցից զոհվել է 72-ը:

Դավթյան Ա., Ջավախք, Երևան, 1994, էջ 100: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:

Զբաղմունք

Բացի հացաբույսերի մշակումից և անասնապահությունից, աբուլցիների գլխավոր զբաղմունքներից էր բրուտագործությունը: Օգտագործելով գյուղից շուրջ 1 կմ հեռու (Աբուլ լեռան ուղղությամբ) գտնվող բարձրորակ կավը` աբուլցիները պատրաստել են կենցաղային իրեր (կուժ, պուլիկ և այլն):

“Кавказский календарь на 1852 г.”, Тифлис, 1851, էջ 296: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 30:

Տնտեսություն
1860 թ․

1860-ական թթ. գյուղում գործել են 2 ջրաղաց և 2 ձիթհան:

Сборник материалов для описания Тифлисской губернии, т. 1, вып. 1, Тифлис, 1870, էջ 31: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 30:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Ստորև ներկայացնում ենք գյուղի բնակչության թվաքանակի փոփոխություններն ըստ հետևյալ տարիների.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1838		123	128	251		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1361, թ. 7-8: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1840		112	126	238		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1841		116	129	245		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 63-64: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1842		120	131	251		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 78: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1844		135	139	274		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 16: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1845		144	145	289		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 72-73: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1847		152	188	280		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 35: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1849		165	200	365		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 39: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1857		144	200	344		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 53-54: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1860		152	215	367		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 66: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1861		211	182	393		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 24: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1862		219	183	402		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1863		223	193	416		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 20-21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1864		228	193	421		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1865		231	197	428		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 11-14: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1866	47	231	197	428		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 11-14: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1867		236	213	449		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1868		232	214	446		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 27: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1869		241	214	455		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3855, թ. 6-7: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1870	47	242	216	458		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 355, ց. 1, գ. 3857, թ. 19-20: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1871		239	216	455		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3858, թ. 10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1872		240	217	457		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3859, թ. 58: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1873		243	216	459		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 71-72: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1874				463		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 28: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1875				459		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1876		245	216	461		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 30-31: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1877		360	286	646		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 29-30: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1878		361	287	648		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 218-219: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1880		361	290	651		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 88: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1881		363	291	654		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 98: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1882		365	289	654		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 44: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1883		360	285	645		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 48-49: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1885	53	363	282	645		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1886		363	282	645		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3878, թ. 12: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1889		407	330	737		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 65: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1890		410	331	741		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 146: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1891	64	430	354	784	Նույն տարվա համար մեկ այլ աղբյուր գյուղի բնակչության թիվը ցույց է տալիս 708 շունչ ("Кавказ", 1891, N 241):	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 145: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1892		443	362	805		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 117: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1893		440	357	797		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 121-122: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1894		450	375	825		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 22, ց. 1, գ. 298, թ. 21-22: Տե՛ս նաև՝ ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 170-171: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1897		475	403	878		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 143-144: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1898		492	422	914	Լրատվական մեկ այլ հաղորդման համաձայն` նույն թվականին գյուղն ունեցել է 441 շունչ («Նոր-Դար», 1898, N 101, էջ 3), որը չի կարող հավաստի համարվել:	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 165: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1899	89			914		Мушкетов И., Материалы по ахалкалакскому землетрясению 19-ого декабря 1899 г.– “Труды Геологоческаго комитета”, Новая серия, вып 1, СПБ, 1903, էջ 7: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1900		502	427	929		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 55: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1901		505	429	943		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 205, թ. 134-139: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1902		537	448	985		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 19-20: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1905		582	491	973		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 262-263: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1908	103	609	519	1128		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 43: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1910		627	533	1160		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 135-136: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1912		644	562	1206		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3919, թ. 58-59: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1914		658	577	1235	Համաձայն վիճակագրական մեկ այլ տվյալի՝ 1914 թ. ունեցել է 1448 բնակիչ (“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, էջ 82):	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 6, գ. 1020, թ. 173-174: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1916		678	580	1258		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 20-21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1918	128	473	462	930		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 469, ց. 3, գ. 2, թ. 1-4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1921		202	198	400		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 355, ց. 1, գ. 895, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1968				1250		Հայկական սովետական հանրագիտարան, հ. 1, Երևան, 1974, էջ 45: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31:
1987	161			686		Ըստ գյուղխորհրդի մատյանների։ Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 31: