ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Բարալեթ 22 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ջավախք (Գավառ) / Ախալքալաք (Շրջան) / Բարալեթ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալքալաքից ուղիղ գծով 16 կմ հյուսիս, համանուն վտակի աջ ու ձախ ափերին, հարթ տեղանքում, ծ. մ. 1690-1700 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 101:

Պատմություն

Բարալեթից Կոթելիա տանող ճանապարհին` Մոխրաբլուր (վրաց. Նացարգորա) հնավայրում հայտնաբերվել է մ.թ.ա. Ա հազարամյակի աստղագիտական մի բրոնզե օրացույց, որի զուգահեռները հայտնաբերվել են Հայաստանի մի շարք հնավայրերում: Օրացույցն այժմ ցուցադրվում է Ախալքալաքի գավառագիտական թանգարանում:

Աստղագիտական օրացույցի մասին մանրամասն տե՛ս Տոնականյան Հ., Աստղագիտական օրացույցների մասին.– «Արվեստ», 1990, N 9, էջ 54-59: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 101:

Բարալեթը Ջավախքի պատմական գյուղերից է, որտեղ հայ կյանքը սկիզբ է առել առնվազն վաղ միջնադարից: Այդ է փաստում գյուղի երբեմնի մատուռի շուրջ տարածված գերեզմանատունը, որտեղ պահպանվել են հայերեն արձանագրություններով միջնադարյան գերեզմանաքարեր:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 101:

1595 թ․

1595 թ. Բարալիս անվանաձևով, 21 տնով (բնակիչների անվանացուցակում հայկական ծագում ունեցողները զգալի մաս են կազմում) և 25000 ակչե հարկաչափով հիշվում է օսմանյան կառավարության կազմած` «Գյուրջիստանի վիլայեթի ընդարձակ դավթար»-ում:

“გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 196: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 101:

1745 թ․

1745 թ. մի վկայության համաձայն՝ Բարալեթը և Կոկիան երկրամասի առավել մարդաշատ ու վաճառաշահ բնակավայրերից էին. «...Բարալեթը փոքր քաղաք է, որի բնակիչներն են մեսխեր, հայեր և հրեա վաճառականները...»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, էջ 84: Տե՛ս նաև` ვახუშტი ვახუშტი ბაგრატიონი, საქართველოს გეოგრაფია, თბილისი, 1997, էջ 131: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 101:

1755 թ. Բարալեթն ավերել ու թալանել են լեզգիները. «...լեզգիներն ավերում են թուրքական հողը, ավերել են Գոկիան (Կոկիան) և Բարալեթը, քրիստոնյաներին թալանում են և գերի տանում...»: Նույն դեպքերի արձագանքն ենք գտնում մեկ այլ վկայության մեջ. «...նմանապես անցան Ջավախեթ, ավերեցին Բարալեթը, բերին բազմաթիվ ավար, փոխադրեցին Փամբակ...»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 108, 145: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 101:

Բարալեթն Ախալքալաքի գավառի հյուսիսային մասի կենտրոնական բնակավայրն էր. «Գաւառիս առաջին մասի պ. պրիստաւը - Խաչատուր Մեծատունեանց - ապրում է այս գյուղում»:

«Նոր-Դար», 1895, N 150, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 101-102:

Բնակչություն
1829 թ․

Ներկայիս բնակիչների մի մասը բնիկ է (տեղացիների շրջանում վերջիններս հայտնի են «երլական» անվամբ), մյուսների նախնիները 1829 թ. փոխադրվել են Արտահանի շրջանից:

1933 թ. Ն. Բերձենիշվիլին արձանագրել է կոթելիացիների մեջ տարածված այն ավանդությունը, որի համաձայն` Բարալեթն իբր հայերով բնակեցրել է Դավիթ Շինարարը (1089-1125) (ბერძენიშვილი ნ., նշվ. աշխ., էջ 143): Լալայան Ե., Երկեր, հ. 1, Երևան, 1983, էջ 59: Տե՛ս նաև` «Նոր-Դար», 1895, N 150, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:

Համաձայն գյուղի հին գերեզմանատանը պահպանված տապանագրերի` Բարալեթում հանգրվանել են նաև ալաշկերտցի հայեր, իսկ Խեչոյան գերդաստանի ժառանգներն այսօր էլ վկայում են իրենց` ծագումով ղարաբաղցի լինելը: Հետպատերազմյան տարիներին գյուղը համալրվել է նաև Սամսարից փոխադրված 5 ընտանիքներով:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:

1895 թ․

Բարալեթը Ջավախքի սակավաթիվ գյուղերից էր, որն ուներ խառն ազգային կազմ: Այստեղ հայ մեծամասնության կողքին բնակվում էին նաև փոքրաթիվ վրացիներ: 1873 թ., օրինակ, գյուղի 80 տների 2/3-ը հայեր էին, իսկ 1/3-ը՝ վրացիներ:

«Արարատ», 1873, էջ 389: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:

1884 թ․

1884-ին գյուղն ունեցել է 46 տուն հայ, նույնքան վրացի և 2 տուն տաճիկ:

«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 43: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:

1895 թ․

Արդեն ԺԹ դարի վերջին նկատվել է գյուղի վրացի բնակչության աճ: Համենայն դեպս, 1895 թ. Բարալեթի 120 տուն բնակչից հայեր էին 65-ը, վրացիներ՝ 55-ը:

«Նոր-Դար», 1895, N150, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:

1896 թ․

1896 թ. գյուղի 109 տուն բնակչից 91-ը հայեր էին, մնացածը` վրացիներ:

«Մուրճ», 1896, N 12, էջ 1642: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:

1899 թ․

1899 թ. գյուղի 1038 շունչ բնակչից 688-ը հայեր էին, 354-ը՝ վրացիներ:

«Մշակ», 1900, N 43, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:

1914 թ․

1914 թ. բարալեթաբնակ 2 ազգությունները միասին կազմել են 1290 շունչ:

“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, էջ 96: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:

1987 թ․

1987-ին՝ 263 տուն (1087 շունչ) հայ և վրացի բնակիչ:

Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ

2001 թ․

2001-ին՝ 270 տուն, որից 48-ը՝ վրացի:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:

Երկրորդ աշխարհամարտին մասնակցած 290 բարալեթցիներից 137-ը զոհվել է:

Դավթյան Ա., Ջավախք, Երևան, 1994, էջ 101: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:

1989 թ․

1989 թ. վրացական իշխանություններն աջար վերաբնակիչների համար Բարալեթում ևս փորձում են տներ կառուցել, բայց տեղի հայերը անհրաժեշտ հողամասեր չեն տրամադրել:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:

2004 թ․

2004 թ. գյուղն ունեցել է 300 տուն բնակիչ, որոնցից 260-ը՝ հայ, իսկ 40-ը՝ վրացի:

მაისურაძე კ., ჯავახეთში ქართული სკოლები იხურდება, “Georgian Times”, N 24, 17-24.06.2004. Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:

1990 թ․

1990-ական թվականներից ի վեր Ջավախքի այլ բնակավայրերի նման Բարալեթից էլ է ծայր առել հայ բնակչության արտագաղթ, որի առթիվ ջավախաբնակ վրացի թղթակիցը նշել է. «Հիշում եմ, ինչպես Գամսախուրդիայի նախագահության տարիներին տեղացի բոլոր հայերն արդեն իրենց իրերը կապկպած պատրաստ էին փախչելու, եթե այդպես անակնկալ չտապալվեր Գամսախուրդիայի ղեկավարությունը, ապա ոչ մի հայ չէր մնա Բարալեթիում»:

მაისურაძე კ., ჯავახეთში ქართული სკოლები იხურდება, “Georgian Times”, N 24, 17-24.06.2004. Հետաքրքիր է` համամի՞տ են արդյոք Ջավախքում մի օր առհասարակ հայ չտեսնելու հոդվածագրի բաղձանքին հոդվածը հրապարակած խմբագրությունն ու վրաց հասարակությունն առհասարակ: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:

Կառուցապատում
19 դ․

ԺԹ դարի վերջին ականատեսը նշել է. «Հայերի և վրացիների տները շինուած են միմեանց հետ խառն: Բոլոր տները քարաշէն են, իրար կից, ցած, խոնաւ, միյարկանի և հողէ կտուրներով: Փողոցները նեղ են, խառն և ծուռ ու մուռ: Շինութիւնների մէջ աչքի են ընկնում շատ հեռուից գիւղական եկեղեցիները, մինը հայոց, միւսը վրացոց, և արքունական երկդասեան ուսումնարանը ամբողջ գաւառիս գիւղերի մէջ միակ շինութիւնը, որը գոյութիւն ունի արդեն 1893 թուականից...Գիւղացիները խմելու ջուրը գործ են ածում գիւղի մէջ տեղից հոսող գետակից, որովհետև աղբիւրներ չկան: Գետակի ջուրը մաքուր է, վճիտ և առողջարար: Այս գետակը իւր սկիզբն առնում է մօտակայ Ճանճղա բլուրների ստորոտներից դուրս բղխող աղբիւրներից, դրա համար էլ բարալէթցիները այս գետակին անուանում են «Ճանճղայի ջուր»: Գիւղումը չկան ոչ պարտէզներ և ոչ այգիներ: Գետակի վրայ շինուած է չորս հատ ջրաղաց: Գիւղի մէջ տեղը կան մի շարք հասարակ ծառեր: Գիւղի հարաւային կողմը գտնւում են գիւղացոց մարգագետինները: Բարալէթցիների գլխաւոր պարապմունքն է երկրագործութիւնը. իսկ մասամբ էլ պարապում են Բակուրիա կոչուած մօտիկ անտառից փայտ կրելով դէպի Ախալքալաք ծախելու...»:

Ներկայումս տեղացիներին հայտնի է «Բարալեթի գետ» անվամբ: «Նոր-Դար», 1895, N 150, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Բարալիս	1595 թ․

ԺԹ-Ի դարերի ընթացքում գյուղի հայ բնակչության քանակն արտացոլող տվյալները ներկայացնում են հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1840		158	116	274		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:
1841		188	166	254		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 62-63: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:
1842		193	170	363		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 76-77: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:
1844		203	181	384		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 16-17: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:
1845		223	210	433		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 71-72: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:
1847		160	170	330		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 33-34: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:
1849		149	141	290		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 40-41: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:
1851	38	152	143	295		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 30: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:
1853		162	168	330		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 37-38: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:
1854		165	171	336		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 48-49: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:
1857		184	184	368		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 53-54: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:
1860	35	203	196	399		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 65-66: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:
1861	43	200	197	397		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 26-27: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:
1862	43	206	203	409		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:
1863		212	211	423		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:
1864	43	221	213	434		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 8-9: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:
1866	43	222	218	440		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:
1867		226	242	468		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 20-21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:
1868		231	243	474		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 28: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:
1869		340	344	684		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3856, թ. 10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:
1870		348	351	699		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 24: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:
1871		332	357	689		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3858, թ. 10-11: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:
1872		339	359	698		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3859, թ. 57-58: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1873		351	365	716		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 70-71: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1874				730		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 27-28: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1875	40			718		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 20-21: Տե՛ս նաև՝ «Մեղու Հայաստանի», 1875, N 44, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1876		365	372	737		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 30-31: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1877		223	215	438		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 29-30: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1878		224	221	445		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 218-219: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1880		235	229	464		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 88-89: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1881		236	238	474		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 97-98: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1882		243	232	475		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 43-44: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1883		250	240	490		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 48-49: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1885		258	240	498		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 14: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1887		266	260	526		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 40-41: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1889		283	271	554		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 65-66: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1890		289	279	568		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 146: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1891		301	291	592		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 145: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1892		288	284	572		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 117: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1893	50	291	295	586		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 42-43: Տե՛ս նաև՝ «Մուրճ», 1894, N 5, էջ 795: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1894		300	308	608		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 170-171: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1897		353	335	688		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 143-144: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1898		373	343	722		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 166: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1899		352	336	688		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 101-102: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1900		370	348	718		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 52: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1901		381	356	737		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 68: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1902		391	368	759		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 20-21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1905		418	420	838		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 263-264: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1908	78	450	437	887		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 43: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1910		477	484	961		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 135-136: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1912		500	527	1027		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3920, թ. 18-19: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1916		539	552	1091		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103:
1921		163	137	300		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 355, ց. 1, գ. 895, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 103: