ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Գանձա 13 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ջավախք (Գավառ) / Ախալքալաք (Շրջան) / Գանձա (Գյուղ)

Տեղադրություն

Պատմական հարուստ անցյալով նշանավորված Գանձան փռված է Ախալքալաքից 22 կմ հարավ-արևելք, Փարվանա գետի ձախ ափին, հարավարևմտահայաց մեղմաթեք ձորալանջին, ծ. մ. 2020-2070 մ բարձրության վրա։ Գտնվում է Շիրակն ու Ախալցխան Թռեղքին ու Տփղիսին միացնող, առնվազն վաղ միջնադարից հայտնի ու առ այսօր գործող տարանցիկ կարևոր ճանապարհին։

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 135:

Պատմություն

Գանձան Ջավախքի հռչակավոր գյուղերից է, բայց առավելապես ոչ թե բազմամարդության, այլ աննման բնաշխարհի կամ էլ գյուղամիջի փառավոր եկեղեցու առկայության պատճառով:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 135:

Մ․թ․ա․ 3 — Մ․թ․ա․ 2 թթ․

Դեռևս մ.թ.ա. Գ-Բ հազարամյակներում գյուղի տարածքը բնակեցված է եղել։ Դրա ապացույցն են Գանձայից 5 կմ հյուսիս□արևմուտք, Փոքր Աբուլ լեռան (2800 մ) արևելյան փեշին, ծ. մ. 2620 մ բարձրության վրա գտնվող կիկլոպյան շարվածքով, «Քյորօղլի» անունով հայտնի բերդն ու գյուղի հյուսիսարևմտյան եզրին պահպանված վիշապաքարը։ Վերջինս տեղացիների շրջանում հայտնի է «Սբ. Սարգիս կաթնաքար» անունով։

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 135:

Գյուղի` միջին դարերում շեն ու բարգավաճ լինելն են փաստում գետամերձ թաղամասում պահպանված ամրոցի ավերակներն ու գյուղամիջի երկու փոքրիկ, միանավ, թաղածածկ եկեղեցիները՝ կառուցված ԺԲ-ԺԴ դարերում։ Ըստ ամենայնի, վերջիններս բյուզանդական ծիսակարգի առանձնահատկություններով կառուցված եկեղեցիներ են։ Դրանց որմերին պահպանվել են վրաց մեսրոպատառ արձանագրություններ (ԺԴ դարի սկիզբ)։

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 135:

1595 թ․

Հայտնի է, որ 1595 թ. Գանձան մուծել է 6000 ակչե հարկ և ազատ է եղել ռայաներից:

“გურjისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 234: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 135:

1966 թ․

Սկսած 1966-ից` յուրաքանչյուր տարվա հուլիս ամսվա վերջին Գանձայում մեծ շուքով և հանդիսությամբ անցկացվում են «Տերյանական օրեր» մշակութային միջոցառումները։ Տոնախմբությանը մասնակցում են ոչ միայն գյուղի բնակչությունը, այլև Ջավախքի զանազան ծայրերից, մինչև իսկ հարևան շրջաններից, նաև՝ Երևանից և Թբիլիսիից ժամանած հյուրեր։

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 137:

Բնակչություն
1877 — 1878 թթ․

Ուշ միջնադարում գյուղի բնակիչները մահմեդականներ էին։ Նրանց նախնիները ԺԷ դարում այստեղ թափանցեցին Բորչալուից։ Թուրքերի առկայությունը Գանձայում վկայված է ընդհուպ մինչև 1877-78 թթ. ռուս□թուրքական պատերազմը, երբ սրանք բարվոք համարեցին փոխադրվել Թուրքիա. «Ժողովուրդն ըստ մեծի մասին Կարնից գաղթականներ են և պարապում են երկրագործությամբ: Առաջ այս գիւղում բնակում էին և քսան տուն թուրքեր, բայց 1877 թ. պատերազմից առաջ նրանք գաղթեցին դէպի Զէրլատի և Չըլտրի կողմերը։ Այժմ այս գիւղի բնակիչները բոլորովին հայադաւաններ են»: Հայերն այստեղ հաստատվել էին դեռևս 1830□ական թվականներին (օրինակ՝ Տերյանների ապուպապերը Կարնո գավառի Կրճնկոց գյուղից էին)։

«Նոր-Դար», 1888, N 194, 18 նոյեմբերի, էջ 2: Կրճնկոցը հայաբնակ գյուղ էր` Կարին (Էրզրում) քաղաքից 11 կմ հյուսիս-արևմուտք: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 135-136:

1893 թ․

Ի տարբերություն Ջավախքի մի շարք այլ բնակավայրերի` Գանձայում հաստատված հայերին հատկանշական է եղել կայունությունը` զերծ արտագաղթի միտումներից: Սակայն երբեմն գյուղի բնակչության թվաքանակի նվազում, այնուամենայնիվ, տեղի է ունեցել: Այդպես էր, օրինակ, 1893 թ., երբ գյուղը մեծաթիվ զոհեր է տվել վարակիչ հիվանդությունների պատճառով. «Յունիսի վերջերից քութեշան, սկարլատինան ու տիֆը սկսեցին իրանց առատ հունձքը, ինչպէս և գաւառիս միւս գիւղերում: Շատ տներում մի քանի օրուայ մէջ բոլորուին երեխայ չմնաց: Զուրկ բժշկակական բոլոր միջոցներից»:

«Արձագանք», 1893, N 115: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:

Երկրորդ աշխարհամարտին մասնակից 450 գանձացիներից 195-ը զոհվել է:

Դավթյան Ա., Ջավախք, Երևան, 1994, էջ 101: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 137:

Անվանի մարդիկ

Հայ մեծանուն բանաստեղծ Վահան Տերյանի (1885-1920) ծննդավայրն է։

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 137:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Պահ տերյանական օրերի հանդիսություններից:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Գանձա գյուղի Սբ. Կարապետ եկեղեցուն հարող թաղամասը

Գանձաբնակ հայերի թվաքանակին վերաբերող դիվանական վավերագրերից քաղված տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1841		98	95	193		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 64: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1842		105	101	206		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 79: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1844		119	113	232		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 16: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1845		162	170	332		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 71-72: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1847		170	180	350		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 33: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1849		180	176	356		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 39: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1851	21	176	169	345		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 32: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1853		201	201	402		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 38-39: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1854		208	208	416		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 47-48: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1857		228	246	474		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 52-53: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1860		238	231	469		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 67: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1861		282	275	557		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 24: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1862		290	280	570		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1863		288	280	570		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 20-21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1864		288	280	568		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1866		299	287	586		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1867	52	308	291	599		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1868		340	304	644		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 27: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1869		350	307	657		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3856, թ. 9: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1870		370	329	699		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 23: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1873		385	335	720		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 70-71: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1875	81					«Մեղու Հայաստանի», 1875, N 44, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1878		492	457	949		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 217-218: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1884	81					«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 41: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1887		629	553	1182		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 40-41: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1888	114			1200		«Նոր-Դար», 1888, N 194, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1889	114	657	589	1246		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 64-65: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1890	120	674	607	1381		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 145։ Նաև` «Նոր-Դար», 1890, N 196, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1891		702	628	1330		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 144: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1892		736	657	1393		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 116: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1893		692	631	1323		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 41-42: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1894		708	662	1370		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 169-170: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1897		769	716	1485		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 142-143: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1898		796	734	1530		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 164: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1899		805	760	1565		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 93-94: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1900		785	750	1535		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 55: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1901		807	777	1584		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 68: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1902	165	836	803	1639		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 18-19։ «Նոր-Դար», 1902, N 47, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1905		911	877	1788		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 261-262: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1908	201	934	905	1839		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 43: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1910		1055	993	2048		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 135-136: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1912		1104	1052	2156		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3920, թ. 18-19: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1914				2225		“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, էջ 133: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1916		1203	1109	2312		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 19-20: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1918	250					Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 469, ց. 3, գ. 2, թ. 1-4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1921		420	380	800		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 355, ց. 1, գ. 895, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1926	346			1812		Արոյան Ս., Բեկորներ Մշո ջոջ քարի, Երևան, 1997, էջ 123: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136:
1991				3600		«Հայրենիքի ձայն», 1991, 21 օգոստոսի: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 136: