ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Դիլիվ 9 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ջավախք (Գավառ) / Ախալքալաք (Շրջան) / Դիլիվ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալքալաքից 13 կմ հարավ, շրջկենտրոն Նինոծմինդայից 10 կմ արևմուտք, աղբյուրաշատ վայրում, ծ. մ. 1810-1860 մ բարձրության վրա: Նրա միջով հոսում է Քառասնակն վտակի մի ճյուղը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 166:

Պատմություն
988 թ․

Պատմական գյուղ է: Հայ մատենագրության մեջ առաջին անգամ հիշվում է 988 թ. տեղի ունեցած դեպքերի առնչությամբ. «Եւ նորա (Հայոց Սմբատ թագավորը - Ս.Կ.) առեալ զամենայն զօրս Հայոց և զԳագիկ զեղբայր իւր՝ գնաց առ նոսա ի գաւառն Ջաւախաց. և բանակին ի գիւղն, որ կոչի Դլիվեկն...»:

Ստեփանոս Տարօնեցւոյ Ասողկան Պատմութիւն Տիեզերական, Ս. Պետերբուրգ, 1885, էջ 252: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 166:

1595 թ․

Գյուղը Դլիվ անվանաձևով հիշվում է 1595 թ. օսմանյան կառավարության կազմած հարկացուցակում՝ 7 տուն բնակչով և 12.000 ակչե հարկաչափով: Հայտնի է նաև, որ մահմեդական տիրապետության օրոք` 1704-1705 թթ.` տանուտեր Ավեզի օրոք, անխնա կեղեքվող գյուղից հարկվել է 12.000 ակչե:

“გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 287-288: “ჩილდირის ეიალეთის ჯაბა დავთარი 1694-1732 წწ.”, էջ 110: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 166:

19 դ․

Ի տարբերություն հարևան շատ գյուղերի` Դլիվեկի ներկայիս բնակիչների նախնիները փոխադրվել են ոչ թե Կարնո գավառից, այլ՝ Տարոնից: ԺԹ դարի վերջերին ականատեսը նշել է, որ դլիվեկցիները պահպանել էին հայրենի բարբառը. «Գաւառումս այս գիւղը միայն Մշի գաղթական ժողովուրդն է: Սա պահպանել է մինչ օրս իւր բարբառը»: Սակայն ըստ տարեց տեղացիների վկայության՝ Դիլիվում բնակություն են հաստատել ոչ միայն Մշո դաշտավայրից, այլև Կարաչոբան և Կենդիքով գյուղերից:

«Նոր-Դար», 1893, N 198, էջ 3: Կարաչոբանը (այժմ նույնանուն գավառակի կենտրոնն է) հայաբնակ գյուղ էր` Կարին (Էրզրում) նահանգի Խնուս գավառում, գավառանիստ Խնուսից 35 կմ արևելք,Արածանիի աջ վտակ Խնուս գետի ձախ ափին: Կենդիքովի տեղադրությունը ճշտել չհաջողվեց: Արդյո՞ք Կարաչոբանի հարևանությամբ գտնվող Գևանդուկ գյուղն է: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 166:

Բնակչություն
19 — 20 դդ․

Գյուղի բնակչության թվաքանանակը ԺԹ-Ի դարերում անընդմեջ աճել է:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 166:

Երկրորդ աշխարհամարտին մասնակցած 180 դիլիվցիներից 70-ը զոհվել է:

Դավթյան Ա., Ջավախք, Երևան, 1994, էջ 101: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:

Անվան ծագում

Ներկայիս Դիլիվ (Դլիվեկ) գյուղանունը առնվազն հազարամյա պատմություն ունի և գրեթե անփոփոխ պահպանվել ու մեզ է հասել: Ինչ վերաբերում է «եկ» տեղանվանական վերջածանցին, ապա այն հաճախ է հանդիպում հայկական բազմաթիվ այլ տեղանուններում ևս (օրինակ՝ Խնձորեկ, Ազատեկ, Կորեկնեկ, Շատջրեկ և այլն):

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 166:

Տնտեսություն

Խմելու ջուրը ջրմուղներով Դլիվեկից ստանում են Ջավախքի մի շարք գյուղեր (Ղուլալիս, Վաչիան, Չամդուրա, Զրեսկ, Կումուրդո և այլն): Պատահական չէ, որ գյուղում մի շարք ջրաղացներ են կառուցվել. «Գովուած են ընդհանրապէս Տիլիֆ գիւղի ջրաղացները...»:

«Նոր-Դար», 1893, N 198, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 166:

Հուշարձաններ
1920 թ․

1920-ական թվականներին, գյուղատնտեսական աշխատանքների ժամանակ հայտնաբերվել էին մետաղյա առարկաներ և արձանագիր 2 քար: Քանի որ Գոգաշենի վրաց քահանան չի կարողացել ընթերցել վիմագրերը, ենթադրում ենք, որ եղել են հայերեն: Ցավոք, 1933 թ. այդ քարերն արդեն անհետացել են:

ბერძენიშვილი ნ., նշվ. աշխ., էջ 64: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 169:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Դլիվեկ
Դլիվ	1595 թ․

Բնակչություն.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1840		76	75	151		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 166:
1841		93	84	177		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 64-65: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 166:
1842		97	86	183		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 77-78: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 166:
1844		109	95	204		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 14-15: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 166:
1845		112	102	214		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 70-71: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 166:
1847		113	105	218		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 33-34: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 166:
1849		120	110	230		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 38-39: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 166:
1853		143	135	278		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 38-39: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 166:
1854		153	134	287		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 48-49: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 166:
1857		155	144	299		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 52-53: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 166:
1860		169	163	332		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 66-67: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 166:
1861		194	190	384		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 23-24: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 166:
1862		190	194	384		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 20-21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 166:
1863		196	201	397		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 166:
1864		201	199	400		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 8-9: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1866	38	207	200	407		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1867		221	215	435		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 20-21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1868		225	218	443		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 27: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1869		230	221	451		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3856, թ. 9: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1870		230	221	451		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3855, թ. 6-7: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1871		237	224	461		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3858, թ. 9-10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1872		241	225	467		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3859, թ. 56-57: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1873		251	228	479		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 70-71: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1874				489		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 25-26: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1875				494		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 19-20: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1876		257	234	491		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 29-30: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1877		261	232	493		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 28-29: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1878		269	242	511		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 217-218: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1880		271	246	517		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 86-87: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1881		271	246	517		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 96-97: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1882		274	262	536		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 42-43: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1883		273	265	542		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 47-48: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1884	56					«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 41: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1885		288	280	568		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1887		317	308	625		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1889		326	313	629		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 64-65: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1890		339	331	670		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 144: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1891		355	340	695		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 143: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1892		367	351	718		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 115: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1893		364	358	722		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 41-42: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1894		382	379	761		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 168-169: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1897		417	416	833		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 141-142: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1898		435	421	856		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 163: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1899		449	427	876		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 93-94: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1900		457	428	885		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 55: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1901		461	428	889		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 67: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1902		474	437	911		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 17-18: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1905		496	463	959		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 260-261: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1908	123	538	499	1037		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 42: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1910		568	527	1095		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 134-135: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1912		601	559	1160		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3920, թ. 17-18: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1914		624	579	1203	Ի դեպ, նույն թվականի համար մեկ այլ աղբյուրում նշված է 1255 բնակիչ (“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, էջ 121):	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 6, գ. 1020, թ. 171-172: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1916		638	602	1240		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 18-19: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1918	170	650	630	1280		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 469, ց. 3, գ. 2, թ. 1-4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1921		221	202	423		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 355, ց. 1, գ. 895, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1926	167			975		Արոյան Ս., Բեկորներ Մշո ջոջ քարի, Երևան, 1997, էջ 124: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167:
1988	420			2000		Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 167: