ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Թոթխամ 1 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ջավախք (Գավառ) / Ախալքալաք (Շրջան) / Թոթխամ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալքալաքից ուղիղ գծով 4 կմ հյուսիս, արևմուտքից Ախալքալաք-Բակուրիան մայրուղուն կից, ծ. մ. 1690 մ բարձրության վրա, Կորխից 0,5 կմ արևելք:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 205:

Պատմություն

Համաձայն հայտնաբերված նյութական մշակույթի հուշարձանների՝ գյուղը բնակեցված է եղել դեռևս նախաքրիստոնեական շրջանում: Այդ են վկայում գյուղում մի բնակելի տան շինարարության ժամանակ գտնված Ա դարի երկրորդ կեսով թվագրվող ապակյա սափորները:

საგინაშვილი მარიამ, მინის სანელსაცხებლები ჯავახეთიდან, »ძეგლის მეგობარი», 1988, N 3, էջ 53-56: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 205:

1595 թ․

Թոթխամի մասին առաջին հիշատակություններից մեկը վերաբերում է 1595 թ.` որպես 500 ակչե հարկվող փոքրիկ բնակավայր:

“გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 238: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 205:

1911 թ․

Հետագայում ամայացած հին գյուղատեղին վերստին շենացավ 1911 թ., որն իբրև գյուղ վերջնականապես ձևավորվեց 1913 թ. «...ինչպէս երևում է Ախալքալաքի գաւառապետի 1913 թ. յուլիսի 6-ի դ 1369 մակագրութիւնից, արդէն բաժանուած է համարվում Կօրխ գիւղից և ունի իրեն համար կառավարութիւնից հաստատուած առանձին տանուտէրի օգնական և նորան փոխանորդ»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. Պ-56, ց. 18, գ. 980, թ. 34: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 205:

Թոթխամի՝ ինքնուրույն գյուղի կարգավիճակ ստանալու խնդիրը երկար ձգձգումներից հետո ի վերջո լուծվում է Թիֆլիսի գյուղացիական գործերի նահանգային ատյանի որոշմամբ 1912 թ. սեպտեմբերի 18-ին:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3438, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 205:

Բնակչություն

Երկրորդ աշխարհամարտին մասնակից 53 թոթխամցիներից 22-ը զոհվել է:

Դավթյան Ա., Ջավախք, Երևան, 1994, էջ 101: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 205:

1907 թ․

Հետագայում ամայացած գյուղը վերակենդանացրել են 1907 թ. ի վեր Կորխ գյուղից հեռացած ընտանիքները. «...թեմիս Կօրխ գիւղից տասն և եօթն տուն գաղթելով 1911 և 1912 թուականներուն չորս վերստ հեռաւորութեամբ Թոթխամ կոչուած աւերակի վերայ շինել են իրանց համար տներ` կազմելով փոքրիկ գիւղ...»: Վերջիններիս թիվը 1911 թ. եղել է 15, իսկ 1913 թ.՝ 17 տուն (ավելի քան 200 շունչ): Կորխից զատվելու բուն պատճառը տնտեսական էր. «Այս գաղթականության պատճառն ոչ այլ ինչ էր, եթե ոչ Կորխ գյուղում տներուս, կալատեղիններիս և մյուս շինության տեղերուս նեղություններն ու անհարմարությունները այս տասն և յոթ տանս, իսկ այժմ այս նորահաստատ Թոթխամ գյուղում ընդարձակ տարածության վրա շինելով մեր տները, ունենք բոլոր հարմարությունները արժանապես ապրելու...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. Պ-56, ց. 18, գ. 980, թ. 34, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3438, թ. 2, 4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 205:

1987 թ․

1987 թ. Թոթխամն ուներ 95 տուն, 418 բնակիչ:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3438, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 205:

Հուշարձաններ
1915 թ․

Ինչ վերաբերում է եկեղեցի ունենալու խնդրին, ապա դեռևս 1915 թ. Էջմիածնի կոնսիստորիան քննել է նորահիմն Թոթխամ գյուղում 2378 ռուբլի նախահաշվային արժեքով, ինչպես նաև բնակիչների տուրքերով և աշխատանքով եկեղեցի կառուցելու հարցը, որը, սակայն, հետագա տարիների քաղաքական անբարենպաստ կացության պատճառով չի իրագործվում: