ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Խերթվիս 2 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ջավախք (Գավառ) / Ախալքալաք (Շրջան) / Խերթվիս (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Կուր և Փարվանա գետերի միախառնման հատվածում, Ախալքալաքից ուղիղ գծով 17 կմ հյուսիս-արևմուտք, ծ. մ. 1140-1180 մ բարձրությամբ ձորալանջի արևմտահայաց թեքության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 230:

Պատմություն

«Վրաստանի աշխարհագրության» համաձայն՝ Խերթվիսի բերդում տեղակայված էր ենիչերիների կայազոր:

ვახუშტი ბაგრატიონი, საქართველოს გეოგრაფია, თბილისი, 1997, էջ 130: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 230:

Բնակչություն
1595 թ․

Երկրամասի պատմական հարուստ անցյալով նշանավորված գյուղերից է: Համաձայն 1595 թ. կազմված հարկացուցակի՝ գյուղն ունեցել է 127 տուն (ըստ այդմ, երկրամասի առավել բազմամարդ բնակավայրերից էր), հարկվել է 25.000 ակչե: 1-2 տուն թուրքերից զատ, որոնք հավանաբար կալվածատերեր էին, մնացած տնատեր բնակիչների անձնանունները (օրինակ՝ տեր Գրիգոր և տեր Մովսես քահանաներ, Ամիրանի որդի Սարգիս, Դավթի որդի Հուսիկ, վերջինիս որդի Գաբրիել, Գրիգորի որդի Պապ, վերջինիս որդի Մելիք, Մելիքի որդի Սարգիս, վերջինիս որդի Հանես, Հայրապետի որդի Խաչատուր, վերջինիս որդի Մրվան, Խաչատուրի որդի Բատատա, Բագրատ, Մկրտիչ, Ումեկ և Աստվածատուր եղբայրներ, Սորազանի որդի Խաչատուր, Մովսեսի որդի Գուրասպ, Եղիազարի որդի Սմբատ, Գաբրիել և Խաչատուր եղբայրներ, Ղանդույի որդի Կիրակոս, Մկրտչի որդի Մամուկ, Զատիկի որդի Խաստուր, Կիրակոսի որդի Բատատա, Մկրտչի որդի Ումեկ և այլն) վկայում են, որ հիշյալ թվականին Խերթվիսը, եթե ոչ ամբողջությամբ, ապա գերազանցապես հայաբնակ էր:

“გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 171-173: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 230:

1625 թ․

Հայտնի է, որ 1625 թ. Ախալցխայի Սաֆար փաշան գյուղի բնակչությանը բռնությամբ մահմեդականություն է պարտադրել: Ժամանակի ընթացքում, թրքական ճնշումներին տեղի տալով, հայերի ազգային ինքնագիտակցությունն իսպառ մարել է:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 230:

1824 թ․

Հայտնի է, որ 1824 թ., հոծ մահմեդական բնակչությունից զատ, Խերթվիսն ունեցել է նաև փոքրաթիվ հայ-կաթոլիկ բնակիչներ, որոնք 1828-1829 թթ. հեռացել են տարբեր վայրեր:

Յակոբեան Պ., Հրաւէր ողջմտութեան, Էջմիածին, 1993, էջ 132: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:

1829 — 1878 թթ․

1829-30 թթ. արդեն զուտ թրքաբնակ գյուղը համալրվել է Արևմտյան Հայաստանից գաղթած հայերով: Նկատելի է, որ, ինչ-ինչ հանգամանքների բերումով, խերթվիսաբնակ հայերը չեն կարողացել ինչպես հարկն է արմատավորվել գյուղում և 1840-ական թվականների կեսերից սկսել են արտագաղթել: Խերթվիսի վերջին հայ բնակիչները գյուղը լքել են 1878 թ.:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:

1914 — 1944 թթ․

1914 թ. հունվարի 1-ի մարդահամարի տվյալների համաձայն, զուտ թրքաբնակ Խերթվիսն ուներ 2010 բնակիչ: Վերջիններս 1944 թ. աքսորվեցին՝ իրենց այգեվետ գյուղը թողնելով զանազան վայրերից այստեղ գաղթած վրացի նորաբնակներին:

”Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, էջ 197: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:

Անվան ծագում

Խերթվիս անվան ստուգաբանության առնչությամբ գոյություն ունի հետևյալ մեկնաբանությունը. «...Խէրթվիս առաջ է գալիս էրթվիս բառից, որ վրացերէն նշանակում է միութիւն, վասն զի կիրճի մէջ միաւորվելով երկու գետակներ սկսում են Թիֆլիսի ծծմայր Կուր գետը»:

«Մշակ», 1879, N 157, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 230:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Խերթվիս գյուղի հայ բնակչության թվաքանակն արտացոլող դիվանական վավերագրերից քաղված վիճակագրական տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1824	4			20		Յակոբեան Պ., Հրաւէր ողջմտութեան, Էջմիածին, 1993, էջ 83: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1840		124	120	244		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1841		128	124	252		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 65-66: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1842		133	130	263		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 79-80: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1844		151	143	294		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 17-18: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1845		156	148	304		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 73-74: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1847		100	104	204		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 35-36: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1849		96	87	183		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 40-41: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1853		89	85	174		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1854		50	43	93		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 49-50: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1857		45	37	82		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 54-55: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1860		47	41	88		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 67-68: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1861		49	40	89		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 25-26: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1862		48	42	90		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1863		46	47	93		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1864		46	46	92		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 8-9: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1866	15	45	45	90		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1867		48	46	94		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 20-21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1868		48	46	94		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 28: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1869		48	46	94		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3856, թ. 10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1870		48	48	96		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 23: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1871		48	46	94		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3858, թ. 10-11: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1872		49	44	93		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3859, թ. 57-58: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1873		50	45	95		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 72-73: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1874				96		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 28-29: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1875				101		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1876		53	48	101		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 29: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231:
1877		30	28	58		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 30-31: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 231: