ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Խզաբավրա 20 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ջավախք (Գավառ) / Ասպինձա (Շրջան) / Խզաբավրա (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալքալաքից ուղիղ գծով 20 կմ հյուսիս-արևմուտք, Կուր գետի աջ ափից 2 կմ հեռու, ծ. մ. 1480-1560 մ բարձրության վրա, ներկայիս Ասպինձայի շրջանում:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 234:

Պատմություն

Գյուղամիջի խաչքարերով գերեզմանատան առկայությունը փաստում է, որ առնվազն ԺԵ-ԺԶ դարերում գյուղն ունեցել է հայ-առաքելական եկեղեցու հետևորդ հայախոս հոծ բնակչություն:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 234:

1595 թ․

Համաձայն 1595 թ. կազմված հարկացուցակի՝ գյուղն ունեցել է 40 տուն բնակիչ, հարկվել է 15.165 ակչե:

“გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 175-176: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 234:

1704 — 1714 թթ․

1704-1705 թթ. կազմված օսմանյան մեկ այլ հարկացուցակի համաձայն՝ Խզաբավրան տանուտեր Իսմայիլի օրոք հարկվել է 15.000, իսկ 1714 թ., տանուտեր Յուսուփի օրոք՝ 10.000 ակչե:

“ჩილდირის ეიალეთის ჯაბა დავთარი 1694-1732 წწ.”, էջ 109, 141: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 234:

19 դ․

Հայտնի է, որ արդեն ԺԹ դարում խզաբավրացի հայ-կաթոլիկները գլխավորապես վրացախոս էին: Հանգամանք, որը չէր կարող տեղի ունեցած լինել ԺԶ դարից հետո, երբ երկրամասը հայտնվել է օսմանյան տիրապետության տակ: Առավել հավանական է, որ վրացախոսությունն արմատացած լիներ Վրաստանի քաղաքական գերիշխանության վերջին շրջանում, այն է՝ ԺԸ դարի կեսերին: Ինչ վերաբերում է օսմանյան բռնապետության ճնշումներից գոնե մասամբ զերծ մնալու հույսով խզաբավրացի հայերի` կաթոլիկությունն ընդունելու ժամանակաշրջանին, ապա դա պետք է տեղի ունեցած լիներ ԺԷ դարում կամ ԺԸ դարի սկզբներին: Ազգային եկեղեցուց անջատվելու հետևանքով խզաբավրացիները մեկուսացել էին հայության հիմնական զանգվածից, ինչը և հնարավոր դարձրեց վրացախոսության վերջնական հաղթանակը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 234:

19 դ․

Արդեն ԺԹ դարի վերջին Խզաբավրայի վրացախոս հայ-կաթոլիկները մինչև իսկ ընդվզել էին իրենց եկեղեցում իրականացվող հայերեն ծիսակարգի դեմ:

Արդեն 1880-ական թվականներին հայերենով կատարվող եկեղեցական ծիսակարգը բողոքի առիթ էր ծառայել խզաբավրացի «ոմն Մեսխ»-ի համար (“დროება”, 1882, N 185): Հայ և վրացախոս հայ-կաթոլիկների միջև ավելի սրվող հարաբերություններն իրենց արտացոլումն են գտել ժամանակի մամուլում: Դրանց հեղինակները միանշանակ փորձել են ապացուցել, որ իրենք վրացի-կաթոլիկներ են, ուստի հայերեն ծիսակարգից հրաժարվելը բնական անհրաժեշտություն է: Այդ հրապարակումներից մեկում նշվել է, որ խզաբավրացիների կաթոլիկացումը պետք է տեղի ունեցած լիներ ԺԷ դարից ոչ ուշ, իսկ հայոց ծիսակարգին անցնելը՝ միայն ԺԸ դարի սկըզբում: Հարկ է նշել, որ տակավին 1905 թ. Խզաբավրայում եկեղեցական ծիսակարգն իրականացվում էր հայերեն, որի դեմ պայքարն արդեն սրվել էր (ჭიჭინაძე ზ., სამცხე-საატაბაგო, თიფლის, 1905, էջ 99): Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 234:

Բնակչություն

Երկրորդ աշխարհամարտին մասնակցած 175 խզաբավրացիներից 77-ը զոհվել է:

Դավթյան Ա., Ջավախք, Երևան, 1994, էջ 101: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 235:

Քահանա
1915 թ․

1915 թ. Խզաբավրայի ծխատեր քահանայի պաշտոնը վարում էր տեր Կոստանդիանոս Շեշաբերիձեն:

«Օրացոյց և պատկեր տօնից», Թիֆլիս, 1915, էջ 81: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 236:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Խզաբավրացիների քանակը, վիճակագրական մի քանի տարիների տվյալների համաձայն, ներկայացրել է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1824	46			262		Յակոբեան Պ., Հրաւէր ողջմտութեան, Էջմիածին, 1993, էջ 83: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 235:
1884				1120		«Արձագանք», 1885, N 26, էջ 368: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 235:
1900				2187		«Օրացոյց եւ պատկեր տօնից», Թիֆլիս, 1916, էջ 81: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 235:
1908	200			1900		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 316, ց. 1, գ. 102, թ. 33: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 235:
1914				2330		”Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, էջ 197. Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 235:
1915				2130		«Օրացոյց և պատկեր տօնից», Թիֆլիս, 1915, էջ 81: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 235:
1916	230	1162	1031	2193		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 316, ց. 1, գ. 65, թ. 36: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 235:
2000	295			1905		“2 x 2”, თბილისი,, 01.09.2000, N 1: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 235: