ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Խորենիա 13 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ջավախք (Գավառ) / Ախալքալաք (Շրջան) / Խորենիա (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալքալաքից ուղիղ գծով 7 կմ հարավ-արևելք, Փարվանա գետի աջ ափին, Ախալքալաք-Նինոծմինդա մայրուղու ձախ կողմում, ծ. մ. 1780-1800 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 251:

Պատմություն

Զուտ հայաբնակ Խորենիան (օսմանյան կառավարության կազմած հարկացուցակում՝ Մեծ Խորանիա) 1595 թ. ունեցել է 28 տուն բնակիչ, հարկվել է 20.000 ակչե: Ըստ հարկացուցակի` հիշյալ թվականին գյուղում բնակվում էին Գրիգոր և Մովսես եղբայրները, Ղայթմազի որդիներ Գրիգորն ու Մովսեսը, Գրիգորի որդիներ Սարգիսն ու Սահակը, Գուրասպ և Խաչատուր եղբայրները և այլք, որոնց հովվում էր տեր Հակոբ քահանան: Ի դեպ, նույն հարկացուցակում ընդամենը 3 տուն բնակչությամբ և 7500 ակչե հարկաչափով հիշվում է նաև Փոքր Խորենիա գյուղը:

“გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 225-227: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 251:

18 դ․

Օսմանյան տիրապետության առավել բիրտ և դաժան ժամանակաշրջանում, այն է` ԺԸ դարի առաջին քառորդում, գյուղը կառավարում էին մահմեդական իշխողները: Հայտնի է, որ 1709-10 թթ.՝ տանուտեր Յուսուփի օրոք, Խորանիա անվանաձևով հիշատակված գյուղում հարկվել է 11.300, իսկ 1721-1722 թթ.` տանուտեր Հասանի օրոք՝ 2.500 ակչե:

“ჩილდირის ეიალეთის ჯაბა დავთარი 1694-1732 წწ.”, էջ 133-134, 165: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 251:

19 դ․

ԺԹ դարի երկրորդ կեսին գյուղն իբրև սեփականություն` պատկանում էր ախալցխացի հայ-կաթոլիկ կալվածատեր Ղըրխքյամալովին:

«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 41: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 251:

1918 թ․

Խորենիան 1918 թ.` թուրքական զորքերի ներխուժման ժամանակ, մեծ կորուստներ կրած գյուղերից է: Ողբերգական օրերի մանրամասերն առ այսօր թարմ են ժողովրդի հիշողության մեջ:

Խորենիա գյուղի ջարդի` սերնդեսերունդ փոխանցված վկայությունների մի դրվագում նշված է. «...Խորենիա գյուղի բնակիչները, սայլերի քարավանով 30 կմ անցնելուց հետո, հասնում են Աբուլ սարի արեւելյան մասում գտնվող իրենց յայլան (ամառանոցը - Ս.Կ.): Երկու օր անց թուրք լրտեսները որպես «բարերարներ», գնում են «յայլա» եւ խորենիացիներին հավատացնում, որ «Խորենիայի եկեղեցու քահանան գնացել է թուրք փաշայի մոտ եւ «մանդատ» է վերցրել խորենիացիների համար, որպեսզի թուրք ասկյարները Խորենիա գյուղի բնակիչներին վերաբերվեն այնպես, ինչպես հարեւան Թորիա, Ուչմանա եւ Հեշտիա գյուղերում բնակվող կաթոլիկ հայերին»: Տարակուսանքի մեջ ընկած գյուղացիները հավատում են «բարի» լուր բերողներին: Անդրդվելի են մնում Գոքորենք, Թաթոսենք, Տոնոյենք (մոտ 15 տուն) եւ գաղթում են Ծալկա: Գյուղի մնացած բնակչությունը, մոտ 800 հոգի, վերադառնում է Խորենիա: Պարզվում է, որ գյուղի քահանան ոչ թե գնացել է թուրք փաշայի մոտ «մանդատ» վերցնելու, այլ փախչելու ժամանակ թուրքերը նրան սպանել են: Խորենիա հասնելուց հետո գյուղացիները շրջափակվում են թուրք ասկյարներով: Երկու օր անց, իբր «հաշվառման» համար, բնակիչներին հավաքում են Թափարվան գետի մարգագետնում: Տղամարդկանց առանձնացնում են եւ դահիճներով շրջապատված, տանում-փակում են Շահինյան Մաթոսի մարագում: Հավաքված կանանցից առանձանացնում են գեղեցիկ հարս ու աղջիկներին, իսկ մյուսներին՝ երեխաների հետ միասին, փակում են մեկ այլ մարագում: Մութ գիշեր է, ասկյարները քնած են մոտակա տներից մեկում: Կանայք սկսում են եղունգներով քանդել մարագի պատը եւ մեծ դժվարությամբ անցք բացել: Լուսաբացին, պատի անցքից նրանք փախչում են ձորը: Շատերն ընկնում են հորդառատ, խոր գետը եւ խեղդվում, ոմանք էլ փախչելու ժամանակ գնդակոծություններից զոհվում են: Փրկվում են երկու կին՝ Վարդանյան Սանամը եւ Սերոբյան Ծովինարը: Մայիսի 20-ի վաղ առավոտյան թուրք դահիճները հավաքվում են մարագների հողածածկ կտուրների վրա եւ բահերով փորփրում-քանդում են կտուրները, անցքեր բացում եւ գնդակոծում բնակիչներին: Անօգնական երեխաների ողբալի ձայներ, կանանց անվերջանալի ճիչեր, աղաղակներ, ծերունիների աղերսներ, հառաչանքներ, գնդակների շառաչներ: Դժոխային մի տեսարան: Աբգարյաններից, Աճուլյաններից, Բադալյաններից, Զարդարյաններից, Մհերյաններից եւ Քռիկյաններից ոչ ոք չմնաց՝ բոլորը գնդակահարվեցին, իսկ Ասատրյաններից, Առաքելյաններից, Խաչատրյաններից, Սարգսյաններից, Սերոբյաններից, Տեր-Վարդանյաններից, Վարդանյաններից (Օհանենց), Ֆիդանյաններից փրկվեցին նրանք, ովքեր բանակում էին կամ այդ պահին գյուղում չէին» (Կիրակոսյան Խ., Խորենիա գյուղի ջարդի 80-ամյակին.– «Հայաստանի Հանրապետություն», 27 հունիս, 1998): Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 251-252:

Բնակչություն

Երկրորդ աշխարհամարտին Խորենիայից մասնակցել է 119 անձ. 46-ը զոհվել է:

Դավթյան Ա., Ջավախք, Երևան, 1994, էջ 101: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 253:

Ներկայիս բնակիչների նախնիները փոխադրվել են Կարնո և Արտահանի շրջաններից:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 252:

Հուշարձաններ

Թուրքերի բարբարոսություններին զոհ գնացած համագյուղացիների հիշատակը հավերժացնելու համար 1978 թ. գյուղում կառուցված երկու հուշարձաններից մեկը նվիրված է տղամարդկանց, մյուսը՝ կանանց:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 252:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Խորենիայի բնակչության թվաքանակին վերաբերող վիճակագրական տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1840		74	75	145		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4-5: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 253:
1841		71	80	151		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 63-64: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 253:
1842		75	84	159		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 77-78: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 253:
1844		89	95	184		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 15-16: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 253:
1845		92	98	190		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 72-73: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 253:
1847		92	90	182		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 34-35: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 253:
1849		100	103	203		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 38-39: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 253:
1853		84	86	170		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 38-39: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 253:
1854		85	86	171		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 48-49: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 253:
1857		110	113	123		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 52-53: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 253:
1860		113	118	231		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 7-8: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 253:
1861		118	116	234		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 23-24: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 253:
1862		118	116	234		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 22-23: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 253:
1863		121	119	240		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 253:
1864		124	124	248		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 10-11: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 253:
1866	34	127	130	257		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 253:
1867		132	137	269		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 253:
1868		136	138	272		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 27: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 253:
1869		141	139	280		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3856, թ. 9: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 253:
1870		143	144	287		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 23: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 253:
1871		139	149	288		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3858, թ. 9-10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1872		144	148	292		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3859, թ. 56-57: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1873		140	152	292		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 70-71: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1874				300		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 26-27: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1875	30			304		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 21-22։ «Մեղու Հայաստանի», 1875, N 44, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1876		157	156	313		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 30-31: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1877		175	151	326		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 28-29: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1878		179	157	336		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 217-218: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1880		189	168	357		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 87-88: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1881		193	168	361		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 96-97: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1882		195	176	371		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 42-43: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1883		195	178	373		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 47-48: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1884	40					«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 41: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1885		197	185	382		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1887		218	208	426		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1889		234	221	455		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 64-65: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1890		242	232	474		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 144: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1891		245	234	479		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 143: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1892		244	233	477		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 115: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1893		251	241	492		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 41-42: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1894		253	240	493		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 168-169: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1897		268	252	520		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 141-142: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1898		275	257	532		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 163: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1899		279	259	538		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 93-94: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1900		288	267	555		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 55: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1901		291	274	565		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 67: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1902		299	282	581		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 17-18: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1905		321	306	627		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 260-261: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1908	57	335	329	664		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 42: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1910		354	343	697		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 134-135: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1912		360	359	719		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3920, թ. 17-18: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1914		396	362	758	Ի դեպ, նույն թվականի համար մեկ այլ աղբյուրում նշված է 766 բնակիչ (”Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, էջ 199).	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 6, գ. 1020, թ. 171-172: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1916		404	361	765		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 18-19: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1918	95	305	308	613		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 469, ց. 3, գ. 2, թ. 1-4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1921		50	47	97		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 355, ց. 1, գ. 895, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254:
1987	173			734		Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 254: