ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Կարտիկամ 9 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ջավախք (Գավառ) / Ախալքալաք (Շրջան) / Կարտիկամ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալքալաքից 3,5 կմ արևելք, Աբուլ վտակի աջակողմյան մեղմաթեք սարահարթին, ծ. մ. 1740-1790 մ բարձրության վրա։

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 291:

Պատմություն
1595 թ․

Գյուղամիջում պահպանված, ԺԵ-ԺԶ դարերով թվագրվող հայոց միջնադարյան գերեզմանոցը փաստում է առնվազն այդ ժամանակաշրջանից ի վեր Կարտիկամի հայաբնակ, բարգավաճ գյուղ լինելը: Հայտնի է, որ 1595 թ. գյուղից հարկվել է 20.000 ակչե:

“გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 230-231: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 291:

Բնակչություն
1829 թ․

Ներկայիս բնակիչների նախնիները փոխադրվել են Արտահանի գավառից և հայաթափ Կարտիկամում հաստատվել 1829-1830 թթ. «...Կարտիկամ և մասամբ Տուրս գյուղերի բնակիչները տաճկախօս Հռոմեական հայ են: Սրանք 1829-ին գաղթած են Արտահանի գաւառի Գէոլա հասարակութեան Վէլ գիւղից: Ինչպէս ծերունիները պատմում են, իրենց նախնիքը կրօնով Հայեր են եղած և զանազան ժամանակներում այլևայլ տեղերից եկած բնակած են այս գիւղը: Անցեալ դարում Արտահանի բէկը արգիլած է Վէլ և շրջակայ հայախօս գիւղերին հայերէն խօսել և ամէն մի անգամ խօսելիս 50 բաղտատ տուգանք է առած»: Հակառակ պատմական այս իրողությանը, օրինակ, 1905 թ. ոմն Զ. Ճիճինաձե հայտնել է այն կարծիքը, թե իբր կարտիկամցիները հայախոս և թրքախոս են դարձել մայրենի վրացերենը մոռացության մատնելու հետևանքով: Ըստ Ն. Բերձենիշվիլու՝ 1930-ական թվականներին Կարտիկամի բնակիչների մի մասը շարունակում էր մնալ թրքախոս:

Լալայեանց Ե., Տաճկախօս հռոմէական հայեր.– «Արձագանք», 1894, N118, էջ 3-4: Տե՛ս նաև՝ «Հանդէս ամսօրեայ», 1894, էջ 313-315, նաև` 1901 թ.։ ჭიჭინაძე ზ., նշվ. հոդվածը, էջ 5, 24: Ի դեպ, մի քանի տարի առաջ էլ Թբիլիսիում լույս տեսնող պարբերականներից մեկում ոմն Ախուաշվիլի կարտիկամցի հայերի մասին ափսոսանքով նշել է, թե արդեն 1901 թ. Կարտիկամի 150 տուն բնակիչները կորցրել էին մայրենի վրացերենով խոսելու ունակությունը (ըստ հոդվածագրի` իբր նույն վիճակի մեջ էին նաև Խուլգումո, Բավրա, Էշտիա, Տուրցխ գյուղերի հայերը) (ახუაშვილი ი., სამცხე-საათაბაგოს ეთნოსი, “ისტორია და გეოგრაფია სკოლაში”, 1990, N 1-2): ბერძენიშვილი ნ., նշվ. աշխ., էջ 109: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 291:

Երկրորդ աշխարհամարտին մասնակցած 200 կարտիկամցիներից 96-ը զոհվել է:

Դավթյան Ա., Ջավախք, Երևան, 1994, էջ 101: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 292:

Քահանա
1915 թ․

1915 թ. գյուղի ծխատեր քահանայի պաշտոնը վարում էր փոխավագ քահանա Տեր Միքայել Քոթանճյանը:

«Օրացոյց և պատկեր տօնից», Թիֆլիս, 1915, էջ 83: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 293:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Կարտիկամի բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ ունենք հետևյալ տվյալները.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1595	13					“გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 230-231: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 292:
1884				758		«Արձագանք», 1885, N 26, էջ 368: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 292:
1891	79			795		“Кавказ”, 1891, N 241. Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 292:
1908	120	637	363	1273		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 316, ց. 1, գ. 102, թ. 41: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 292:
1912				1280		Յակոբեան Պ., Հրաւէր ողջմտութեան, Էջմիածին, 1993, էջ 95: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 292:
1914				1557		“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, էջ 137: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 292:
1915				1573		«Օրացոյց և պատկեր տօնից», Թիֆլիս , 1915, էջ 83: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 292:
1916	150	773	859	1632		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 316, ց. 1, գ. 65, թ. 36: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 292:
1987	523			2120		Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 292: