ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Կոթելիա 7 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ջավախք (Գավառ) / Ախալքալաք (Շրջան) / Կոթելիա (Գյուղ)

Տեղադրություն

Ախալքալաքից ուղիղ գծով 12 կմ հյուսիս, Ախալքալաք-Բակուրիան մայրուղում, ծ. մ. 1700 մ միջին բարձրությամբ հարթավայրում տարածվում է Կոթելիա գյուղը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 295:

Պատմություն

Գիտական գրականության մեջ առկա է այն տեսակետը, որ հայ մատենագրության մեջ բազմիցս հիշատակվող վրաց կաթողիկոս Կյուրիոնի ծննդավայր Սկուտրին համապատասխանում է ներկայիս Կոթելիային. «Այժմ Ջավախքում «Սկուտրի» անունով գյուղ չկա, բայց կա «Կոտելիա», որ գուցե նույն [Ս]կո[ւ]տրի»-ի հետագա ձևափոխությունը լինի: Ի դեպ, Կյուրիոնը, իբրև թունդ քաղկեդոնիկ, հայ հակաքաղկեդոնիկների ատելությանն էր արժանացել այն աստիճանի, որ նույնիսկ Սկուտրի գյուղից նրա ծագումը նմանեցնելով Սկարիովտացի Հուդային էր հիշեցրել: Եվ միանգամայն հասկանալի է Ուխտանեսի հետևյալ բնորոշումը, որ նա տալիս է Կյուրիոնին. «զոր մերժեալ և հերձեալ հեռացոյց [զՎիրս] ի մէնջ Կիւրիոն Սկուրտացի՝ հանգոյն և հաւասար լեալ Յուդայի Սկարովտացւոյ...»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Ա, էջ 17: Ուխտանէս եպիսկոպոս, Պատմութիւն Հայոց, Վաղարշապատ, 1871, էջ 35: Կյուրիոնի ծննդավայր Սկուտրի գյուղը հիշատակում է նաև Վարդան Արևելցին. «...որ և զԿիւրոն, որ էր ազգաւ Ջաւախաց ի գեղջէ Սկուտրի, և գիտեր դպրութիւն հայ և վրացի, ձեռնադրեաց Վրաց կաթողիկոս, որ եղև յետոյ քաղկեդոնիկ» (Հաւաքումն Պատմութեան Վարդանայ վարդապետի, Վենետիկ, 1862, էջ 58): Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 295:

Միջնադարում Կոթելիան ունեցել է նաև հայ բնակչություն: Այդ է վկայում գյուղում պահպանված հայերեն արձանագրությամբ խաչքարը. «Կոթելիայում կա 2 գերեզմանոց: Հինը մահմեդական է: Անմշակ տապանաքարերի մեջ կա մի մշակված քար՝ խաչով և հայերեն արձանագրությամբ... Սա շատ հետաքրքրական է...: Վնասված հայերեն արձանագրությունը տեղում ընթերցել չկարողացա: Կատարված լուսանկարը չափազանց անհաջող ստացվեց»:

ბერძენიშვილი ნ., նշվ. աշխ., էջ 142: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 295:

1595 թ․

1595 թ. գյուղանվան հիշատակությանը հանդիպում ենք թուրքական հայտնի հարկացուցակում՝ 3 տուն բնակչով և 10000 ակչե հարկաչափով:

“გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 193: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 295:

1718 — 1719 թթ․

1718-1719 թթ.՝ տանուտեր Հալիլ Աբդուլլահի կառավարման ժամանակ, գյուղից հարկվել է 3333 ակչե:

“ჩილდირის ეიალეთის ჯაბა დავთარი 1694-1732 წწ.”, էջ 158: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 295:

1810 թ․

1810 թ. ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ Կոթելիան նույնպես հայտնվել էր ռազմական գործողությունների թատերաբեմում: Երբ Ախալցխայի Շերիֆ փաշան Ջավախքի մեծամասնություն կազմող քրիստոնյա ողջ բնակչությանը հրամայում է անցնել Կուր գետի մյուս կողմը, վերջիններս օգնություն խնդրելով ռուսներից՝ հայտնում են, որ եթե շուտափույթ օգնություն հասցվի, իրենք թուրքերի հետ չեն գաղթի և կմիանան ռուսներին թուրքերի դեմ մղվող պայքարում: Ապավինելով ռուսական կողմի խոստումներին՝ շատերը, մասնավորապես Կոթելիա գյուղի բնակիչները, մնում են հայրենի գյուղում, սակայն թալանվում են և լքվում իրենց իսկ պաշտպանության համար գյուղում գտնվող վրացական միլիցիայի կողմից:

“Акты собранные Кавказского археографическою коммиссиею”, т. IV, Тифлис, 1870, էջ 805: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 295:

1811 — 1812 թթ․

1811-12 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի ընթացքում կոթելիացիները (57 տուն) միառժամանակ հանգրվանել են Թիֆլիսի մոտ գտնվող Լիլո գյուղում:

“Акты собранные Кавказского археографическою коммиссиею”, т. IV, Тифлис, 1870, էջ 18: Տե՛ս նաև՝ ლომსაძე შ., նշվ. աշխ., էջ 326: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 295:

1899 — 1900 թթ․

1899-1900 թթ. հացի բզեզի և հոտենտոտյան մլուկի հասցրած վնասների հետևանքով Կոթելիայի գյուղատնտեսությունը հայտնվել է դժվարին կացության մեջ՝ կառավարական հատուկ կոմիտեի կողմից դասվելով աղետից տուժած երկրորդ կարգի բնակավայրերի շարքում:

Սալլիւմեան, Անբերրիութիւնը Ախալքալաքի գաւառում եւ նրա հետեւանքները, «Մուրճ», 1901, N 6, էջ 248: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 295:

Բնակչություն
1980 — 2004 թթ․

Ի դեպ, 1980-ական թվականների վերջերին Կոթելիա գյուղի վրաց ազգաբնակչության թվաքանակն ավելացնելու մտադրությամբ իշխանություններն աջար վերաբնակիչների համար այստեղ 64 նոր տուն կառուցեցին, սակայն 2004 թ. վերաբնակիչներից միայն 10 ընտանիք էր մնացել:

მაისურაძე კ., ჯავახეთის ქართველებს ინგილოების ბედი ემუქრებათ, “Georgian Times”, 27.05-03.06.2004, N 21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 296:

2004 թ․

Հայտնի է, որ 2004-ին գյուղն ունեցել է 158 գրանցված, բայց գյուղում իրապես բնակվող 110-120 ընտանիք կար:

მაისურაძე კ., ჯავახეთის ქართველებს ინგილოების ბედი ემუქრებათ, “Georgian Times”, 27.05-03.06.2004, N 21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 296:

Երկրաշարժ
1899 թ․

1899 թ. դեկտեմբերի 19-ի երկրաշարժի հետևանքով Կոթելիա գյուղի 78 տներից քանդվել էր միայն մեկը:

«Մշակ», 1900, N 43, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 295:

Քահանա
1856 թ․

1856 թ. վավերագրերից մեկում Կոթելիա գյուղի հոգևոր հովիվ է հիշվում Նիկոլա քահանան. «...յունաց քահանայն Նիկօլայ Կօթելեայ գեղջ...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 3591, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 297:

Զուտ վրացաբնակ Կոթելիա գյուղի բնակչության թվաքանակին վերաբերող տվյալներն են.

Թվական	Վրացի տուն	Վրացի ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1810	112	560		“Акты собранные Кавказского археографическою коммиссиею”, т. IV, Тифлис, 1870, էջ 953: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 296:
1832	28			Центральный государственный исторический архив Ленинграда, ф. 1268, о. 1, д. 246. Տե՛ս նաև՝ ლომსაძე შ., նշվ. աշխ., էջ 327: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 296:
1899	78	681		«Մշակ», 1900, N 43, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 296:
1914		901		“Кавказский календарь на 1915 г.”,Тифлис, 1914, էջ 145: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 296:
1987	107	428		Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 296:
2004	158			მაისურაძე კ., ჯავახეთის ქართველებს ინგილოების ბედი ემუქრებათ, “Georgian Times”, 27.05-03.06.2004, N 21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 296: