ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Կոկիա 21 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ջավախք (Գավառ) / Ախալքալաք (Շրջան) / Կոկիա (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալքալաքից ուղիղ գծով 18 կմ հյուսիս-արևմուտք, ծ. մ. 1760-1820 մ հարավարևելահայաց լեռնապարի արգավանդ ու բարեբեր ստորոտում:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 298:

Պատմություն
1595 թ․

Կոկիայի հյուսիսարևմտյան եզրին տարածված ԺԵ-ԺԶ դարերով թվագրվող խաչքարերով հարուստ հայոց ընդարձակ գերեզմանատունը վկայում է առնվազն նշված ժամանակաշրջանում գյուղի հայաբնակ ու շեն լինելը: 1595 թ. գյուղն ունեցել է 18 տուն, իսկ կառավարությանը վճարել 15.000 ակչե հարկ: Ամենայն հավանականությամբ, ինչպես երկրամասի շատ այլ բնակավայրերի բնակիչները, Կոկիայի հայերի մի մասը նույնպես մահմեդականություն էր ընդունել ԺԷ դարի առաջին կեսին, սակայն տարանցիկ հարմար դիրքի շնորհիվ շարունակել է պահպանել գավառի գլխավոր բնակավայրերից մեկի իր կարգավիճակը:

“გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 191-192: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 298:

1745 թ․

1745 թ. մի վկայության համաձայն` Կոկիան բավականին բազմամարդ ու վաճառաշահ բնակավայր էր. «...Գոկիան փոքր քաղաք է, որի բնակիչներն են մեսխեր, հայեր և հրեա վաճառականները...»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 84։ Տե՛ս նաև՝ ვახუშტი ბაგრატიონი, საქართველოს გეოგრაფია, էջ 131: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 298:

1755 թ․

1755 թ. մեկ այլ վկայության համաձայն` Կոկիան ավերել ու թալանել էին լեզգիները. «...լեզգիներն ավերում են թուրքական հողը, ավերել են Գոկիան (Կոկիան) և Բարալեթը, քրիստոնյաներին թալանում են և գերի տանում...»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 108: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 298:

1870 թ․

Ավելի ուշ գյուղն արձանագրվել է որպես թրքաբնակ: Հայտնի է, որ 1870-ական թթ. գյուղի կալվածատերն էր Քեմել օղլին, որի կալվածքը կազմում էր 800 դեսյատին:

«Մեղու Հայաստանի», 1873, N 6, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 298:

Բնակչություն
1914 թ․

1914 թ. զուտ թրքաբնակ կամ թրքացած բնակչություն ունեցող Կոկիան ունեցել է 511 շունչ:

“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, էջ 144: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 298:

1918 — 1924 թթ․

Ներկայիս բնակիչները վկայում են, որ թուրքերը հայրենի գյուղում ապրել են մինչև 1924 թ., երբ, բացառությամբ 5 «աղաների», նրանց մեծագույն մասը գաղթել է Թուրքիա, մինչդեռ Ն. Բերձենիշվիլին նշել է, թե թուրքերի հիմնական մասի գաղթը տեղի է ունեցել 1918 թ.: Հայտնի է, որ 1924 թ. Կոկիայում հաստատվել են օսեր, որոնց մեծ մասը գյուղը լքել է 4 տարի անց:

1933 թ. Կոկիայում դեռևս բնակվում էին 2-3 տուն օսեր, (ბერძენიშვილი ნ., նշվ. աշխ., էջ 155), որոնք հետագայում նույնպես հեռացան գյուղից: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 298:

1927-28 թթ. Կոկիայում բնակություն են հաստատել Ծաղկայի շրջանի Խաչ, Ղաբուռ և Աշխալա գյուղերից փոխադրված հայ ընտանիքներ, ինչպես նաև վրացիներ և վրացախոս հայ-կաթոլիկներ Ախալցխայի Անդրիածմինդա, Ջավախքի Գոգաշեն և Ասպինձայի շրջանի Խզաբավրա գյուղերից: Հայտնի է նաև, որ դեռևս 1930-ական թթ. Կոկիան ունեցել է նաև 2-3 տուն հույն բնակիչներ, որոնք ժամանակի ընթացքում փոխադրվել են Ցիխիսջվարի և Ախալցխա (վերջին հույն ընտանիքը գյուղը լքել է 1952 թ.): Ինչ վերաբերում է թուրք «աղաներին», ապա վերջիններս 1944 թ. աքսորվել են Ալթայի երկրամաս: 1940-ական թթ. վերջերին Կոկիան ունեցել է շուրջ 50 տուն հայ և 30 տուն վրացի բնակիչ: Հետպատերազմյան տարիներին վրացիների մեծ մասը փոխադրվել է թուրքերին աքսորելու հետևանքով անբնակ դարձած Ադիգենի շրջանի այգեվետ ու բարեբեր գյուղերը (արտոնություն, որից զուրկ մնացին հայերը): Դրա հետևանքով Կոկիայում վրացիների թվաքանակը խիստ նվազեց, որին և հետևեց վրացական դպրոցի փակումը: Ուշագրավ է, որ արդեն 1930-ական թթ. բազմազգ բնակչություն ունեցող Կոկիայում գերիշխող խոսակցական լեզուն թուրքերենի փոխարեն դարձել էր հայերենը:

Գյուղի նոր շրջանի պատմության վերաբերյալ մեզ տրամադրած տեղեկությունների համար շնորհակալություն ենք հայտնում ծնունդով կոկիացի (1928 թ.) Լուսիկ Աբգարի Հակոբյանին: Ի դեպ, ոմն Մայիսուրաձե նշել է, թե մինչև 1971 թ. Կոկիայում բնակվելիս են եղել 85 տուն վրացիներ, բայց նրանք իբրև թե չեն դիմացել Ջավախեթիի հայկական միջավայրին և 5 տարվա մեջ (1971-1976 թթ.) վտարվել են գյուղից... (მაისურაძე კ., ჯავახეთში ქართული სკოლები იხურება, “Georgian Times”, 17-24.06.2004, N 24: ): ბერძენიშვილი ნ., նշվ. աշխ., էջ 155: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 298-299:

1987 թ․

1987 թ. գրեթե զուտ հայաբնակ Կոկիան ուներ 119 տուն, 564 շունչ:

Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 299:

1989 թ․

Հայտնի է, որ 1989 թ. վրացական իշխանությունները Կոկիայում ևս փորձել են աջարցի վերաբնակիչների համար բնակելի տներ կառուցել, բայց ծրագիրը հենց սկզբից հանդիպել է տեղի հայերի դիմադրությանն ու ձախողվել:

მაისურაძე კ., ჯავახეთში ქართული სკოლები იხურება, “Georgian Times”, 17-24.06.2004, N 24): Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 299:

2001 — 2004 թթ․

2001 թ. գյուղի 120 տուն բնակիչներից 116-ը հայեր էին, 4-ը՝ վրացիներ, իսկ 2004-ին 110-ը` հայ, 5-ը` վրացի:

Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների: მაისურაძე კ., ჯავახეთში ქართული სკოლები იხურება, “Georgian Times”, 17-24.06.2004, N 24: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 299:

Հուշարձաններ

Կոկիայում և մերձակայքում գոյություն են ունեցել 7 ավերակ եկեղեցիներ:

Ростомов И., Ахалкалакский уезд в археологическом отношении.– Сборник Материалов для Описания Местностей и Племен Кавказа, вып. XXV, 1898, էջ 54: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 299:

Ավերակ եկեղեցիներ են պահպանվել նաև Կոկիայի մերձակայքում գտնվող «Զիարաթ», «Տարբողոզ», «Միրթազին չայիր» և «Չաթալ ղոյան» հնավայրերում:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 303:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․