ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Կորխ 8 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ջավախք (Գավառ) / Ախալքալաք (Շրջան) / Կորխ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալքալաքից ուղիղ գծով 5 կմ հյուսիս, Փարվանա գետի և Արակովա վտակի միախառնման տեղում, ծ. մ. 1680 մ միջին բարձրությամբ հարթավայրում:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 304:

Պատմություն
1595 թ․

Համաձայն 1595 թ. թուրքական կառավարության կազմած հարկացուցակի՝ գյուղն ունեցել է 19 տուն, հարկվել է 12.000 ակչե: Ուշագրավ է, որ Կորխի գրեթե բոլոր տնատերերը կրում էին հայկական կամ հայոց շրջանում լայն տարածում ստացած անձնանուններ (օրինակ՝ Աթաբեկ, Կիրակոս, Գոզալ, Գոզալի որդի Կիրակոս, Մկրտիչ, Խոցադեղ, Սարգսի որդի Հովհաննես, Սարգիս, Աստվածատուրի որդի Կիրակոս):

გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი», էջ 221: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 304:

1899 — 1900 թթ․

Կորխի գյուղատնտեսությունը լուրջ վնաս է կրել 1899-1900 թթ. հացի բզեզից և հոտենտոտյան մլուկից: Աղետի հետևանքների թուլացման նպատակով ստեղծված կառավարական կոմիտեի կողմից օրհասական վիճակում հայտնված գյուղը մտցվել է առավել տուժած բնակավայրերի շարքը: Գյուղում հաշվառվել է առաջնահերթ օգնության կարոտ 49 տուն՝ 187 բնակչով:

Սալլիւմեան, Անբերրիութիւնը Ախալքալաքի գաւառում եւ նրա հետեւանքները, «Մուրճ», 1901, N 6, էջ 248-249: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 304:

Բնակչություն

Ներկայիս բնակիչների նախնիների մեծ մասը 25 տուն (270 շունչ) 1830 թ. փոխադրվել է Էրզրումի նահանգի համանուն գավառի Երկան Մանսուր գյուղից: Վերաբնակիչների հաստատման պահին Կորխն ունեցել է նաև 12 տուն բնիկ հայ բնակչություն:

Երկան Մանսուրը (այժմ՝ Çayköy) հայաբնակ գյուղ էր՝ Կարին (Էրզրում) քաղաքից 36 կմ արևմուտք, Եփրատ գետի աջ կողմում: Տե՛ս Մուրադյան Ռ., Վանատուր Վ., Կորխ. օրերն այստեղ չեն ծերանում, Երևան, 2003, էջ 24: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 304:

Ինչպես կարելի է նկատել ԺԹ-Ի դարերի ընթացքում Կորխի բնակչության թվաքանակին վերաբերող վիճակագրական տվյալների համադրմամբ ստեղծված աղյուսակից, 1845-47, 1876-77, 1891-92 և 1912 թվականներին տեղի է ունեցել բնակչության նվազում: Դրանցից առաջինը պայմանավորված է եղել համագյուղացիների մի մասի՝ Ծաղկայի շրջան փոխադրվելու հետ, որտեղ մի ավերակ գյուղատեղիի տարածքում նրանք հիմնել էին Նոր-Կորխ անվամբ գյուղը: Երկրորդ նվազման դրդապատճառները մեզ անհայտ են: Բնակչության թվաքանակի երրորդ նվազման պատճառը 1892 թ. բռնկված համաճարակն էր: Ինչ վերաբերում է վերջինին, ապա դա տեղի է ունեցել 1907 թ. Կորխից հեռացած այն ընտանիքների հաշվին, որոնք հիմնել էին Թոթխամ գյուղը և, պայմանավորված 1912 թ. առանձին գյուղի կարգավիճակ ստանալու հետ, հանվել էին Կորխի բնակչության ընդհանուր թվից:

Արդեն 1847 թ. Նոր-Կորխն ուներ 176 (92 ար., 84 իգ.) բնակիչ (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 32-33): Ի դեպ, ընդամենը մի քանի տարի անց՝ 1852 թ., Նոր-Կորխում հաստատված գյուղացիները լքում են նաև վերջինս և փոխադրվում Օլավեր ավերակ գյուղատեղին, շենացնում (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 3436, թ. 8): Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 205, 304:

Երկրաշարժ
1899 թ․

Հայտնի է, որ 1899 թ. դեկտեմբերի 19-ի երկրաշարժի հետևանքով Կորխի բնակելի 84 տներից 7-ը քանդվել է, և գյուղը հայտնվել է 1901 թ. կազմված Ջավախքի կարիքավոր գյուղերի ցուցակում:

«Մշակ», 1900, N 43, էջ 2: «Մշակ», 1901, N 40, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 304:

Ստորև ներկայացնում ենք գյուղի բնակչության թվաքանակն ըստ հետևյալ տարիների.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1838		143	299	442		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1361, թ. 7-8: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 304:
1840		258	235	493		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 304:
1841		244	253	497		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 65: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 304:
1842		251	249	500		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 78: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 304:
1844		270	261	531		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 15: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 304:
1845		274	270	544		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 71-72: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 304:
1847		185	190	375		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 35: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 304:
1849		192	203	395		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 40: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 304:
1853		210	228	438		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 38-39: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 304:
1854		220	223	443		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 49-50: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 304:
1857		260	234	494		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 54-55: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1860		277	205	482		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 66: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1861		281	246	527		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 24: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1862		280	242	522		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1863		291	258	549		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1864		309	262	571		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1865		308	267	575		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 11-14: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1866	49	308	267	575		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1867		338	280	618		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 20-21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1868		346	288	634		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 27: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1869		359	297	656		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3856, թ. 10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1870		367	302	669		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 20: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1871		368	306	674		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3858, թ. 10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1872		376	312	688		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3859, թ. 57: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1873		368	319	687		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 71-72: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1874				693		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 27: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1875	50			698		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 21: Նաև՝ «Մեղու Հայաստանի», 1875, N 44, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1876		383	371	700		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 31: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1877		285	225	510		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 29: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1878		288	237	525		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 218-219: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1880		302	245	547		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 88: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1881		315	225	570		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 98: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1882		324	266	590		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 45: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1883		326	254	580		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 50: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1884	60					«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 43: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1886		336	259	595		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 12: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1887		382	285	667		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 41-42: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1889		386	301	687		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 66-67: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1890		389	309	698		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 148: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1891		411	322	733		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 147: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1892		401	312	713		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 119: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1893	78	404	313	717		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 124: Տե՛ս նաև՝ «Մուրճ», 1894, N 5, էջ 793: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1894		390	314	704		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 22, ց. 1, գ. 298, թ. 22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1897		437	345	782		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 145-146: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1898		456	367	823		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 168: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1899	84	437	353	790		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 101-102: Նաև՝ «Մշակ», 1900, N 43, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1900		470	369	839		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 52: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1901		481	377	858	Նույն թվականին, մեկ այլ տվյալի համաձայն, գյուղն ուներ 473 ար., 370 իգ. բնակիչ (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 205, թ. 139):	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 69: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1902		483	383	866		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 22-23: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1905		542	416	958		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 265-266: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1908	109	571	455	1026		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 43: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1910		576	469	1045		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 3917, թ. 136-137: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1912		598	491	1089		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 3920, թ. 18-19: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1914		524	490	1014		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 6, գ. 1020, թ. 177: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1916		538	494	1032		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 24: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1917				1000		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 95, թ. 160: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1918	120	520	475	995		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 469, ց. 3, գ. 2, թ. 1-4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1919				1159		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 196, ց. 1, գ. 64, թ. 6: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1921		220	180	400		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 355, ց. 1, գ. 895, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305:
1987	312			1237		Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 305: